Geen recht de moed te verliezen. Leven en werken van dr. H.M. de Lange (1919-2001)

[pagina 1]

Geen recht de moed te verliezen

 

leven en werken

van dr. H.M. de Lange

1919-2001

[pagina 3]

Geen recht de moed te verliezen

leven en werken

van dr. H.M. de Lange

1919-2001

Not Allowed to Lose Courage

Life and work of Dr. H.M. de Lange

1919-2001

(with a summary in English)

Nicht dazu Berechtigt den Mut zu Verlieren

Leben und Arbeit von Dr. H.M. de Lange

1919-2001

(mit einer Zusammenfassung in deutscher Sprache)

Proefschrift

ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht

op gezag van de rector magnificus, prof. dr. J.C. Stoof

ingevolge het besluit van het vollege voor promoties

in het openbaar te verdedigen

op vrijdag 14 maart 2008

des morgens om 10.30 uur

door

Margarita Etje Witte-Rang

geboren op 17 februari 1954

te Amsterdam

[pagina 4]

Promotoren: Prof. dr. A.W.J. Houtepen

Prof. dr. J.B. Opschoor

Prof. dr. H. Noordegraaf

 

Deze uitgave van dit proefschrift is tot stand gekomen dankzij bijdragen van onder meer:

 

de stichting Stichting Dr Abraham Kuyperfonds

de Instelling Geloof en Samenleving van de Remonstrantse Broederschap

het Studiefonds van het Remonstrants Seminarium

de Vera Gottschalk-Frank Stichting

[pagina 5]

Inhoudsopgave

	Voorwoord					13
	Verantwoording					17
	Inleiding					23
DEEL I Biografie						25
	Hoofdstuk 1. 1919-1945 De periode van jeugd en studie					27
		1. Jeugd				27
		2. Remonstrantse Broederschap				28
				Rein Miedema		28
				Lid van de Remonstrantse Broederschap		29
		3. Studie				31
		4. Ruth				33
		5. Indrukken, ervaringen en contacten uit de oorlog				35
				De kennismaking met het Indonesisch nationalisme		35
				Ontmoeting met Banning		37
				Nederlandse Unie, Nederlandse Volksbeweging en PvdA		42
					Nederlandse Unie	42
					Nederlandse Volksbeweging	44
					Op weg naar de PvdA	48
					Vervolg en evaluatie NVB	50
		6. Privé leven				52
	Hoofdstuk 2. 1945-1964 De periode van het werk bij het Centraal Plan Bureau					53
		1. Tijdsbeeld				53
				Economische, politieke en culturele ontwikkelingen na de oorlog		53
				Commentaar van De Lange op actuele vragen		56
		2. In dienst bij het CPB				58
				Het ontstaan van het CPB		59
				Werken bij het CPB		61
				Tinbergen		63
				De waardering van het werk van het CPB		69
				Invloed van de CPB-tijd op het denken van De Lange		70
		3. In de internationale oecumene				71
				Actief in de jongerenbeweging en voor jongeren		71
				Contacten met Duitsland: Burg Steinfurt		73
				De Wereldraad van Kerken		73
					1948 Assemblee van Amsterdam	74
					1954 Assemblee van Evanston	78
			excurs: de lange over de wereldraad en het kapitalisme			82

 

[pagina 6]

				1961 Assemblee van New Delhi	83
				Bossey	86
				Visser 't Hooft	86
				Paul Abrecht en Church and Society	89
			De eerste Europese lekenconferentie		92
	4. In de Nederlandse kerken				93
			Actief in de Oecumenische Raad van Kerken		93
				Over de Oecumenische Raad	93
				De Commissie voor Sociale Vragen	94
				Relatie met Henk Berkhof	97
			In de Remonstrantse Broederschap		99
				Bezinning op sociale vragen	99
				Aandacht voor de oecumene	101
				Relatie met Herman Heering	105
			De Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers		107
	5. In de PvdA				109
	6. Thema's				111
			Visie op Europa		111
			1952 Christelijk Sociale Conferentie		113
			Aandacht voor vredesbeleid		115
			Aandacht voor ontwikkelingsbeleid		117
			In de redactie van Wending		118
			Activiteiten in relatie tot Kerk en Wereld		122
			Andere activiteiten		124
		excurs: proefschrift			126
			De inhoud van het proefschrift		128
			Reacties op het proefschrift		129
			Nabeschouwing		130
Hoofdstuk 3. 1964-1981 De periode van het werk bij het UIVB/INW					131
	1. Tijdsbeeld				131
			Politieke, economische en culturele ontwikkelingen		131
				Internationale ontwikkelingen	131
				Nationale ontwikkelingen	132
				De Club van Rome: aandacht voor het milieu	135
				Een geheel veranderd cultureel klimaat	135
			De opstelling van De Lange		136
				De Lange en de nationale (economische) politiek	137
				De Lange en de geest van de tijd	139
				Hymne aan de lapmiddelen: over economische orde, revolutie en hervormingen	139
	2. In dienst bij het UIVB/INW				144
			Over het instituut		144
				Van IVB naar UIVB en IONW naar INW	144
				IVB en IUVB	144
				Van IUVB (en IONW) naar INW	145
			De Lange bij UIVB en INW		147
				De werkzaamheden van De Lange	147
				Sociale ethiek	150

 

[pagina 7]

			Paul Kraemer		151
		Problemen binnen het INW			153
			Discussie en spanningen		153
			Conflicten en vertrek		156
3. In de internationale oecumene					158
		Ecumenical Research Exchange			158
		De Wereldraad van Kerken			161
			‘Genève’ en de Theologie van de Revolutie		162
			M.M. Thomas		167
			Samuel L. Parmar		171
			1968 Assemblee van Uppsala		175
	excurs: werkelijkheid en hoop				177
			Church and Society en technologie		180
			Montreux 1970 en CCPD		184
			C&S en geweld		187
			Het Centrale Comité in Nederland		188
			1975 Assemblee van Nairobi		188
			Julio de Santa Ana		192
			Zuidelijk Afrika		196
			TNO-programma		197
			‘Boston’ en daarna		198
			Andere onderwerpen betreffende de Wereldraad		202
		Aandacht voor Europa en Europese kerkelijke samenwerking			203
			Activiteiten in Brussel		203
			Contacten met de DDR		207
			Achtergrond		208
			Heino Falcke		209
			Contact met de DDR in het kader van C&S		213
			Contacten met de DDR vanuit de Raad van Kerken		214
4. In de Nederlandse kerken					216
		Oecumenische samenwerking in Nederland			216
			Van Oecumenische Raad naar Raad van Kerken		216
			Marga Klompé		219
			De Kommissie Sociale Zaken - Sectie Sociale Vragen		221
			De Werkgroep Kerk en Ontwikkelingssamenwerking		223
			Reflekties op de Toekomst		228
			Nieuwe Levensstijl		230
			Zuidelijk Afrika		236
				Gesprek met de overheid	237
				Gesprek met werkgevers	238
				Gesprek met Shell	239
				Gesprek met de banken	244
				Reflectie op de gesprekken door De Lange	245
			De TNO-werkgroep		246
			Mady A. Thung		250
			Oprichting MCKS		254
		In de Remonstrantse Broederschap			256
			In de Remonstrantse Broederschap landelijk		256
			Bij de Haagse remonstranten		262

 

[pagina 8]

		In de Nederlandse Hervormde Kerk			264
		De Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers			265
	5. In de PvdA				265
		Ontwikkelingen in de partij en de rol van De Lange			265
		Het beginselprogramma van 1977			268
		De PvdA is niet heilig			270
		PvdA en levensbeschouwing			272
	6. Thema's				274
		Andere activiteiten op het gebied van ontwikkeling			274
			De Langes visie op het ontwikkelingsbeleid		274
			Rijke en arme landen		278
			NOVIB		281
			NAR		285
		Aandacht voor het milieu			286
		Het bewapeningsvraagstuk			290
		Gezag en zeggenschap in de onderneming			294
		Discussie met marxisten en Christenen voor het Socialisme			297
		Economie van het Genoeg			304
			Voorgeschiedenis van de Economie van het Genoeg		304
			Bob Goudzwaard		307
			De samenwerking van De Lange en Goudzwaard		310
Hoofdstuk 4. 1981-1984 De periode van het hoogleraarschap Toegepaste Sociale Ethiek 1984-2001 Een allesbehalve rustige oude dag					313
	1. Tijdsbeeld				314
		De politieke, economische en sociale ontwikkelingen in het buitenland			314
		De binnenlandse politieke, economische en sociale ontwikkelingen			315
		De opstelling van De Lange			316
	2. In dienst bij de universiteit				320
		Toekomst-denken aan een theologische faculteit. Een gesprek met tijdgenoten			320
		Het werk van De Lange in Utrecht			323
	3. In de internationale oecumene				324
		De Wereldraad van Kerken			324
			1983 Assemblee van Vancouver		325
			Conciliair Proces		326
			1991 Assemblee van Canberra en verder		328
		Contacten met de Leuenberger Gemeenschap			330
	4. In de Nederlandse kerken				331
		Oecumenische samenwerking in Nederland			331
			De verzorgingsmaatschappij		332
			TNO-Werkgroep en schulden		340
			Zuid-Afrika		341
			Activiteiten in het kader van het MCKS		342
				De Economie van het genoeg	343
				Werkgemeenschap van Economen en Theologen	345

 

[pagina 9]

					Economie een zaak van geloven	346
					Over de Derde Wereld, de Vierde Wereld en onszelf	349
					Een gezonde economie?	350
				Arbeid en medezeggenschap		351
				Armoede in Nederland		352
				Conciliair Proces		355
				Wij moeten ons haasten		357
				Contacten met de DDR		361
				Europa		366
				Werkgroep Bevolking		369
				Relatie met de rooms-katholieke kerk		369
				Christelijk Sociaal Congres		370
			In de Remonstrantse Broederschap			372
		5. In de PvdA				372
			Trefpunt van Socialisme en Levensovertuiging			374
			Gesprekken met het CDA			377
		6. Thema's				378
			Ontwikkelingssamenwerking en milieu			378
			Andere onderwerpen			380
		Afsluiting biografie				381
			Privé leven			381
			Nawoord			383
DEEL II Harry de Lange en de oecumenische sociale ethiek						385
	Hoofdstuk 5. Wie verzet de grensstenen? Over Harry de Lange als econoom					387
		1. Inleiding				387
		2. De plaats van De Lange in de economische wetenschap				389
			Klassieke economen			390
			Breuk			392
			Marx			393
			Neoklassieken			395
			Keynes			395
			Monetaristen			396
			Institutionele economen			397
			Galbraith			399
			Studiekring voor Post-Keynesiaanse Economie			401
			Invloeden van andere economen			402
			Conclusies			414
		3. De gestalte van een verantwoordelijke maatschappij				416
			De inhoud van het proefschrift			416
			De economie in De Langes proefschrift			422
			De reacties op De Langes proefschrift			423
		4. Genoeg van teveel, Genoeg van te weinig				425
			De inhoud van het boek			426

 

[pagina 10]

		Wie schreef wat?		432
		Discussie naar aanleiding van de Economie van het Genoeg		434
		De reacties op het boek		435
			De analyse, de subjecten en de oplossingen	437
			Groei moet	439
			Andere punten van kritiek	440
			Twee critici uitgebreider	440
		Andere reacties van de schrijvers		443
		Het debat met Van Leeuwen		445
		De titel		449
	5. De invloed van de economist De Lange			450
Hoofdstuk 6. Wat dunkt u van de mens? De mensvisie bij Harry de Lange				453
	1. De denkrichting			455
		Banning		457
		Berdjajew		458
		Russische schrijvers		463
		Joodse schrijvers		464
		Ellul		468
		De Humanum studies of ‘Nijk en de schepping’		469
		Discussie met Berkhof		471
		Andere invloeden		472
		Hoopvol spreken over de mens		473
	2. De mensvisie van De Lange en de oecumene			476
	3. Evaluatie van De Langes antropologie			476
Hoofdstuk 7. Het concept Verantwoordelijke Maatschappij				479
	1. De theologie van de revolutie en de verantwoordelijke maatschappij			482
		Het oecumenisch debat over maatschappelijke vragen		482
		De theologie achter het concept ‘verantwoordelijke maatschappij’		483
		Voorafgaand aan de theologie van de revolutie		486
		Shaull en de theologie van de revolutie		488
		De Lange en de theologie van de revolutie		490
	2. Ter Schegget en De Lange in debat over de verantwoordelijke maatschappij			493
		De kritiek uit ‘Het beroep op de stad der toekomst’		493
		Onderwerpen van debat		496
			De functie en bedoeling van het concept en de kritiek erop uit de Derde Wereld	496
			De relatie tussen ‘verantwoordelijke maatschappij’, subsidiariteitsdenken en anticommunisme	501
			Het mensbeeld van De Lange en diens vermeende antimarxisme	504
			Het gebruik van geweld	505
		Voortzetting van het debat in 1987		506

 

[pagina 11]

	3. Overgang naar nieuwe concepten		507
		Redenen voor verlaten van het concept Verantwoordelijke Maatschappij	509
	4. Paradigma-wisseling?		512
		Paul Abrecht	514
		Konrad Raiser en Martin Robra	515
		Evaluatie benadering Raiser en Robra	521
		Wolfram Stierle	524
		Was er werkelijk sprake van een paradigmawisseling?	528
	5. Theologen en niet-theologen over de ‘verantwoordelijke maatschappij’		530
	6. Verantwoordelijkheid anders verstaan		535
	7. Blijvende waarde van het concept		539
		Gerechtigheid	539
		Participatie	540
		Duurzaamheid	545
		Nieuwe aandacht voor de ‘verantwoordelijke maatschappij’	546
Hoofdstuk 8. Afrondend: het programma van een gegrepene			551
	1. Mensen winnen		551
	2. Gerechtigheid bewerken		555
	3. Verantwoordelijkheid centraal		557
	4. De erfenis van De Lange in deze tijd		558
Literatuur			563
Samenvatting in het Duits			581
Samenvatting in het Engels			587
Bibliografie			593
Verklaring afkortingen			645
Namenregister			647
Over de auteur			659