Geen recht de moed te verliezen. Leven en werken van dr. H.M. de Lange (1919-2001)

[p. 25]

Deel I
Biografie

[p. 27]

Hoofdstuk 1. 1919-1945
De periode van jeugd en studie

1. Jeugd

Op 2 maart 1919 werd Hendrik Martinus - Harry - de Lange in Vlaardingen geboren.¹ Al zijn in wat hij thuis aantrof en meekreeg, wel aanknopingspunten voor latere interesses en stellingnames van Harry te vinden, toch lag de weg die hij in zijn latere leven zou gaan, voor een belangrijk deel niet in het verlengde daarvan.² Zo was politiek er geen onderwerp; waarschijnlijk stemden zijn ouders op de Liberale Staatspartij, maar zelfs dat kwam niet ter sprake. Verder waren zijn ouders lid van de AVRO en lazen ze de Telegraaf, tot ze op verzoek van Harry, die zich in zijn HBS-tijd onder andere door de lessen van geschiedenisleraar dr. L. Leopold voor politiek was gaan interesseren, de NRC gingen lezen. Hij werd gevoelig voor wat er in binnen- en buitenland gaande was: ‘Ik was wel zó politiek bewust geworden dat ik, toen ik tijdens mijn studie op 30 september 1938 door de Witte de Withstraat fietste in Rotterdam en een groep mensen de NRC zag lezen in een etalage, afstapte en meelas over het akkoord van München. Het ging als een flits door me heen: “Dát is het begin van de oorlog”. Dat idee zakte daarna weer weg. Maar ik herinner me het nog goed.’ Zijn moeder zag dat al eerder: met de woorden ‘Over tien jaar ben je rood’ ging zij een weddenschap met haar zoon aan op 13 september 1933. Een opmerking die indruk op Harry maakte, want hij noteerde hem in zijn agenda. En zijn moeder kreeg gelijk.

Harry's moeder was Bastiaantje Both; zij kwam uit Den Briel, uit een gezin met 9 kinderen, en had alleen een lagere schoolopleiding; na afronding daarvan werd zij thuis gehouden om voor haar drie broers te zorgen. Harry's vader was Pieter Hendrik de Lange. Hij was geboren in Vlaardingen en kwam uit een gezin van 8 kinderen. Aan het grootouderlijk huis van vaderszijde in Vlaardingen bewaarde Harry levenslang goede en warme herinneringen. Zijn grootmoeder was onderwijzeres geweest en vier van haar dochters volgden haar daarin. Ze kwam uit Zeeland en in de vakanties logeerde Harry regelmatig bij een zuster van haar in Oud-Beijerland, waar Harry klussen deed in de veiling tegenover het huis en tussen de middag en op zondag met de familie naar het strand ging. Grootvader was stukadoor. Hij hield veel van muziek en speelde piano, saxofoon en cello. Er werd in het huis van Harry's grootouders regelmatig muziek gemaakt, vooral op zondagmiddag in aanwezigheid van de ongehuwde dochters. Harry, die zelf pianoles kreeg, kwam er veel, zeker toen hij met zijn ouders naar Gouda verhuisd was. Hij mocht er als klein jongetje aan de grote eettafel tussen zijn grootmoeder en grootvader in zitten. Harry bleef enig kind.

Vader de Lange had een ULO-opleiding doorlopen en werkte op de administratie van de melkfabriek Hollandia in Vlaardingen. In 1929 sloeg de crisis toe en

1 In dit eerste hoofdstuk over de jeugd van De Lange zullen we, in afwijking van de overige hoofdstukken, steeds (ook) de voornaam van De Lange gebruiken.

2 Tenzij anders vermeld zijn de biografische gegevens over Harry de Lange ontleend aan gesprekken die de auteur met De Lange had vanaf 1999 tot aan zijn overlijden.

[p. 28]

werd hij ontslagen, wat uiteraard in het gezin grote onrust veroorzaakte. ‘Die huiselijke situatie van onzekerheid om het bestaan, om het onmenselijke van de economische verhoudingen heeft mijn jongensjaren bepaald’.³ Gelukkig vond zijn vader na enkele maanden een baan in Gouda als bedrijfsleider bij een grossierderij in koffie, thee en tabak. Het gezin verhuisde naar Gouda, naar de Westhaven. Er woonden daar weinig kinderen, maar ook op school was Harry meestal alleen: een eenzaam kind, dat zijn vermaak zocht in het helpen van de sluiswachter bij het opendraaien van de brug. Het verblijf in Gouda was van korte duur. Na twee jaar werd het bedrijf waar zijn vader werkte overgenomen door Niemeijer en moest het gezin naar Amersfoort verhuizen, waar vader De Lange opnieuw bedrijfsleider werd. In Amersfoort bezocht Harry de Rijks HBS. ‘Aan die periode denk ik alleen maar met grote somberheid terug, een onpersoonlijke leerfabriek, met als uitzondering de geschiedenisleraar Leopold, die actuele geschiedenis heel indringend gaf. Daar ben ik nog dankbaar voor. De rest was doffe ellende’.⁴

3 Uit: ‘In gesprek met Dr.H.M. de Lange’, interview door L.H. Ruitenberg, in: Woord en Dienst, 20-9-1969.

4 Ibid. In zijn autobiografische aantekeningen schrijft De Lange dat Leopold ook dirigent was van het schoolorkest, waarin De Lange zelf een tijd meedeed.

2. Remonstrantse Broederschap

‘Ik had in mijn jeugd geen enkel contact met een kerk. Mijn ouders waren geheel akerkelijk, waren er niet voor en niet tegen. In mijn eindexamenjaar, 1937, vroeg een meisje uit mijn klas mij en een vriend aanwezig te zijn bij haar bevestiging in de dienst op Pinksteren in de Remonstrantse Broederschap. Ze was op belijdenis bij ds. Miedema. Uit beleefdheid zeiden we ja. Beiden zeiden we na afloop: “Wat een aardige mensen en wat een aardige sfeer”. Alles sprak en trok ons aan: de vriendelijkheid van ds. Miedema, zijn persoonlijke toespraak tot onze vriendin, het klimaat in de kerk, de openheid....’ Deze ervaring had grote invloed op de verdere levensloop van Harry, omdat hij door Miedema werd binnengeleid in een wereld die hem nooit meer los zou laten.

Rein Miedema

Dr. Rein Miedema (1886-1954)⁵ was een begenadigd predikant met een brede belangstelling. Van 1918 tot 1951 was hij aan de remonstrantse gemeente van Amersfoort verbonden. Zijn vader, Simon Miedema, was beeldbouwer en wellicht door de vader geïnspireerd hield de zoon zich zijn hele leven bezig met de relatie tussen kunst en godsdienst. Hij organiseerde in 1928 en 1929 congressen over ‘religie en bouwkunst’ (waarop o.a. Berlage sprak) en richtte in 1938 het Instituut voor Religieuze en Kerkelijke Kunst in Utrecht op, dat in 1954 overging in de Prof. Dr. G. van der Leeuw-Stichting. In 1930 werd Miedema privaat-docent in Leiden (‘in de geschiedenis van het Oostersch Christendom en de Oostersch-Christelijke Kunst’) en in 1936 in Utrecht (‘in de geschiedenis van de religieuze en kerkelijke bouwkunst en

5 Zie: Biografisch Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme, deel 2, 1983, 330-332, auteur P.M. Luca. Tenzij anders vermeld, zijn de gegevens ontleend aan deze tekst.

[p. 29]

beeldende kunst van den nieuweren tijd’).⁶ Daarnaast hield Miedema zich bezig met godsdienstpedagogiek; hij was redacteur van het tijdschrift Ons Godsdienstonderwijs, organiseerde over deze thematiek congressen en schreef een Handleiding voor de religieuze ontwikkeling van het jonge kind. ‘Deze was meer erop gericht de kinderen eerbied voor het leven en de natuur bij te brengen dan dat zij bijbels was georiënteerd’, is het oordeel van de biograaf. Miedema had een kritisch oog voor de cultuur van zijn tijd en vroeg in 1933 in de Broederschap aandacht voor de jodenvervolging in Duitsland.⁷ In de lange lijst publicaties van zijn hand treffen we ook aan De boodschap van de conferentie te Oxford aan de christelijke kerken⁸ uit 1937 (dit betreft de tweede wereldconferentie van ‘Life and Work’, de Beweging voor Praktisch Christendom): ook de oecumene had zijn warme belangstelling. Miedema woonde deze conferentie als afgevaardigde namens de Remonstrantse Broederschap bij, en na de officiële boodschap van Oxford geeft hij in zijn brochure een samenvatting van het besprokene en enkele van zijn eigen impressies. Al deze aandachtsgebieden, die we grotendeels later ook bij Harry aantreffen, verklaren iets van de aantrekkingskracht die de kerkdienst geleid door Miedema op de 18-jarige Harry uitoefende.⁹ Miedema was een bijzondere predikant, maar niet uitzonderlijk binnen de Remonstrantse Broederschap. Dat blijkt ook uit de typering die een andere remonstrantse predikant, Sirks, in 1937 van de Broederschap geeft: ‘... zij is geen Kerk, maar ook geen secte, zij staat aan de rand van de cultuur, maar gaat daar niet in op. Zij heeft behoefte aan nadere studie en formulering van haar geloofsbezit, maar is niet dogmatisch in de gewone zijn des woords. Zij is gebonden aan het evangelie, maar ook aan de eigen consciëntie. Zij staat temidden van andere kerken en is zonder deze niet denkbaar. Daarom is zij oecumenisch in oorsprong en aanleg. Zo staat de broederschap temidden van de andere vrijzinnige groepen, in loyaliteit en dienstbaarheid’.¹⁰

6 R. Miedema, De tragedie van de christelijke kunst (openbare les bij het aanvaarden van zijn ambt als privaat-docent in Utrecht), Lankamp & Brinkman, Amsterdam 1936, 22.

7 Ger van Roon, Protestants Nederland en Duitsland 1933-1941, Het Spectrum, Utrecht, 1973, 28. En: G.J. Hoenderdaal, ‘Vrijzinnig protestantisme tussen de schaduwen van gisteren en morgen (1925-1940)’ in: B. Klein Wassink en Th.M van Leeuwen, Tussen Geest en Tijdgeest. Denken en doen van vrijzinnig protestanten in de afgelopen honderd jaar, De Ploeg, Utrecht 1989, 229 e.v. Deze oproep leidde tot een verklaring van de Remonstrantse Broederschap in 1934 over kerk, volk en staat. Daarin komt o.a. de zinsnede voor: ‘Zij verwerpt daarom de pseudo-godsdienstige leerstellingen en de geweldmethoden van den absoluten staat, als in strijd met de nationale traditie van vrijheid en verdraagzaamheid en bovenal als verbastering en afval van het Christelijk geloof’ (aangehaald door Hoenderdaal in: Klein Wassink en Van Leeuwen [1989], 233).

8 R. Miedema, De boodschap van de conferentie te Oxford aan de christelijke kerken, z.p., 1937.

9 Het toeval leverde een andere getuige hiervan: in de serie ‘Tien geboden’ van Arjen Visser in ‘De Verdieping’ van Trouw figureerde op 24-1-2004 Marjan Berk (1932), die in haar jeugd in Amersfoort bij de remonstranten kerkte en daarover zegt: ‘Dominee Miedema had het nooit over God. De preken die hij in ons kleine Remonstrantse kerkje hield, gingen altijd over Russische iconen, Rembrandt, Van Gogh en de “barensweeën van de nieuwe tijd”. Dat waren zijn thema's: kunst en de nieuwe tijd’.

10 G.J. Sirks in zijn rede: De gestalte der remonstrantse broederschap in dezen tijd, geciteerd door Hoenderdaal in: Klein Wassink e.a. (1989), 263.

Lid van de Remonstrantse Broederschap

Harry wilde meer weten en meldde zich daarom op een avond bij Miedema. Die wilde hem graag helpen. Omdat Harry na zijn eindexamen in Rotterdam zou gaan studeren, kon hij niet op de normale wijze catechisatie bij hem volgen. Miedema vroeg hem daarom dan maar ieder weekend dat hij thuis was, langs te komen. ‘Zo

[p. 30]

ging ik om de 2 tot 3 weken op zaterdagavond een uurtje bij hem aan. Dat duurde een jaar. In het voorjaar van 1938 zei hij: “We zullen je met Pinksteren maar bevestigen.” Ik vroeg hem of ik daarvoor nog iets moest doen. Hij zei me het Marcusevangelie maar eens te lezen, dan konden we daarover praten. Dat hebben we gedaan. Met Pinksteren werd ik bevestigd met zo'n 15 anderen.’ Terugkijkend vertelt Harry hierover: ‘Hoe word je gelovig? Ik zou het niet weten. Je zou kunnen zeggen dat iets wat latent aanwezig was, tot ontwikkeling werd gebracht. Het verloopt ook via het karakter, de eerlijkheid, de uitstraling van mensen. Dat begint niet met te praten over wie of wat God is. Absoluut niet! Dat komt pas veel later.¹¹ Miedema speelde een afwachtende rol. Hij was een heel goede predikant, vertelde goed, kon goed uitleggen. Over bepaalde zaken sprak hij ook niet, omdat hij daar geen relatie mee had.’ Het gegeven dat Miedema vrijzinnig was, speelde bij dit alles zonder twijfel een rol. De soms felle kritiek van Harry op vrijzinnigen die we later nog zullen tegenkomen, had nooit betrekking op de ruimte die het vrijzinnig denken biedt en de belangstelling voor de volle breedte van het leven, maar vooral op de hoge mate van vrijblijvendheid, o.a. in maatschappelijke vragen, die daar vaak, maar zeker niet noodzakelijkerwijs, mee gepaard ging. Degene bij wie die vrijblijvendheid ontbrak, kon bij Harry geen kwaad doen. Met smaak schetst hij hoe het, naar zijn zeggen, vaak gaat bij remonstranten: ‘Een heel interessant voorbeeld van iemand die wel lid van de Remonstrantse Broederschap was, maar er geen enkele relatie mee had, was Tinbergen. Toen ik voorzitter van de kerkenraad in Den Haag was, verontschuldigde hij zich, toen ik eens bij hem was, bij me voor het feit dat hij nooit in de kerk kwam. “Op zondagmorgen bezoek ik altijd oude mensen die niet meer buiten komen. Dat vind jij toch ook wel goed, hè?”’ Zijn eigen positie schetst Harry als volgt: ‘De meerderheid van de remonstranten zal mij niet zo remonstrants vinden, omdat ze theologisch gezien links zijn, en ik rechts. En ik moet helemaal niets hebben van de Protestanten Bond’.¹² In zijn latere leven zal deze spanning herhaaldelijk terugkeren.

Harry werd dus lid van de Remonstrantse Broederschap. ‘Toen gebeurde er iets heel merkwaardigs. Mijn ouders kwamen bij mijn bevestiging in 1938 voor het eerst in de Remonstrantse kerk. Een jaar later, in 1939, werden zij lid. Pas toen ik bevestigd werd, vertelde een tante van me - een zuster van mijn vader, die als enige in de familie lid van de Remonstrantse Broederschap was - dat mijn overgrootvader Dirk de Lange de Nederlandse Protestanten Bond in Vlaardingen had opgericht.¹³

11 De Lange was er de persoon niet naar om uit te wijden over zijn persoonlijk geloof, en dat had mede te maken met de inhoud van zijn geloof. Hij zegt daarover in een interview met dominee Ter Linden (in: Carel ter Linden, Een land waar je de weg niet kent. Omgaan met rouwenden, Meinema, Zoetermeer 1995, 53) dat hij moeite heeft de hand van God te zien in het individuele bestaan. ‘Wel in het grote geheel van de voortgang van de geschiedenis. God is voor mij een bevrijdende kracht op weg naar gerechtigheid en ware menselijkheid. Als ik bisschop Helder Camara in Brazilië de stem hoor vertolken van het arme volk dat met stomheid geslagen is, dan denk ik: dat moet iets met God te maken hebben’ (...) ‘Ik weet geen raad met aardbeving en vloed, ik weet geen raad met reuma of Parkinson of kanker. Dit in tegenstelling met oorlog en geweld en racisme. Daar zijn mènsen voor verantwoordelijk. Omdat voor mij God een bevrijdende kracht is die het leven wil, kan ik de grilligheid van de natuur niet met hem in overeenstemming brengen’.

12 Opvallend is dat het woord vrijblijvendheid als typering van de vrijzinnigen die zich verenigden in de NPB al voorkomt in de eerste alinea van het gedenkboek (A.A.H. Hoytink, Nederlandse Protestantenbond 1870-1970, z.p., z.j., 5) dat verscheen ter gelegenheid van 100 jaar NPB, ter verklaring van het gegeven dat de NPB niet werd wat de oprichters ervan verwachtten.

13 De Nederlandse Protestanten Bond (NPB) werd in 1870 in Utrecht opgericht met als doelstelling de vrije openbaring van het individueel geloofsbewustzijn in de protestantse kerken te handhaven en aan te moedigen. De NPB nam op sommige plaatsen de vorm van een apart kerkgenootschap aan, maar vormde daarnaast een verzamelplaats van vrijzinnigen van hervormde, remonstrantse, doopsgezinde en lutherse huize. Zie: Klein Wassink e.a. (1989) en Hoytink, z.p, z.j.

[p. 31]

Maar noch mijn grootvader, noch mijn vader waren kerkelijk. En we spraken daar nooit over.’ Zonder dat hij het tevoren wist, zette Harry zo een - sluimerende - traditie voort, ook al vulde hij die op geheel eigen wijze in.

Op allerlei manieren werd Harry actief in deze nieuwe omgeving. Hij schreef enkele malen in het maandblad van de remonstrantse gemeente in Amersfoort, waarbij hij vooral de verslapping van de ouderen aanklaagt waar het gaat om ‘te strijden en te werken voor de Christelijke waarheid’.¹⁴ Miedema slaagde erin ook zijn belangstelling voor de oecumene op Harry over te dragen; hij wees Harry er in 1939 op dat in Amersfoort een oecumenisch jongerencomité werd opgericht. Harry wist nauwelijks waar dat over ging, maar sloot zich aan en kwam daar in contact met vooral hervormden en oud-katholieken. Ook zette hij zich in voor de Remonstrantse Jongerenkring waarvoor hij sprekers uitnodigde. Onder hen waren de directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte te Leusden Mennicke (die later zijn schoonvader zou worden) en Brugmans, leraar Frans aan het Amersfoorts Gymnasium, die na de oorlog secretaris van premier Schermerhorn werd en Harry zou helpen bij het verkrijgen van zijn eerste baan. Harry kreeg de smaak te pakken. Hij werd actief in de Vrijzinnig Christelijke Jongeren Bond (VCJB) en vervolgens als student in de Vrijzinnig Christelijke Studenten Bond (VCSB) en na de oorlog in de Landelijke Oecumenische Jeugdraad. In deze tijd waren deze organisaties centra van ‘training in geestelijke weerbaarheid’ waarvan een grote invloed uitging op de leden, Harry de Lange ongetwijfeld niet uitgezonderd.¹⁵ De VCSB en de VCJB werden in respectievelijk 1915 en 1919 opgericht en hadden sinds 1928 in de vorm van de Vrijzinnig Christelijke Jeugd Centrale een overkoepelende organisatie met een secretariaat in Utrecht; De Langes latere copromotor De Graaf was hier van 1935-1939 één van de secretarissen. Harry publiceerde regelmatig in periodieken van de jongerenbeweging en woonde hun conferenties bij. In de herfst van 1939 hoorde hij op die manier voor het eerst Banning spreken, wat grote indruk op hem maakte.

14 ‘Ter overdenking. Pinksteren 1940’ in: Contact, mei 1940.

15 Deze woorden zijn ontleend aan J. de Graaf uit zijn artikel ‘De onvergetelijke V.C.J.C. van de jaren dertig’ in: Klaas van Oosterzee en Herman Zunneberg, Terugblik voor de toekomst, opstellen aangeboden aan Dr. J.M. van Veen ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag, Kok, Kampen 1986, 11.

3. Studie

In de 4^e klas van de HBS vatte Harry het plan op naar Indië te gaan. Een oom die werkzaam was in Indië kwam op verlof een keer langs in Amersfoort en wees Harry op de mogelijkheid om bestuursambtenaar te worden. In het voorjaar van 1937 zou er in de Ridderzaal een vergelijkend examen plaatsvinden om 34 jongens te selecteren die, teneinde te worden uitgezonden, Indologie zouden gaan studeren in Leiden of Utrecht. Harry ging naar Den Haag, samen met vele anderen. Hij werd nummer 37 en viel zo buiten de boot. Lange tijd wist hij niet wat hij dan wel zou gaan doen na de HBS, tot zijn vader hem aanraadde in Rotterdam economie te gaan studeren, aan de Nederlandsche Economische Hoogeschool.¹⁶ En dat deed Harry. In september

16 Deze heette in het eerste jaar dat Harry daar studeerde nog de Nederlandsche Handels-Hoogeschool. Zie: Van Dalen en Klamer, ‘De Rotterdamse econoom: tussen wetenschap en handel’ in: Economisch Statistische Berichten, 84/4236 (24-12-1999), 958-960.

[p. 32]

1937 vertrok hij naar Rotterdam, naar een kamer op de Aelbrechtskade. Hij genoot van de sfeer aan de hogeschool, volgde verschillende facultatieve colleges (waaronder filosofie en staatsrecht; dat laatste omdat hoogleraar C.W. de Vries daar vooral over internationale politiek sprak) en bracht vele uren door in de bibliotheek. Zijn favoriete hoogleraren waren De Vries, Sneller, Bregstein.¹⁷ Maar hij deed ook inspiratie op buiten zijn studie. Zo had hij veel aan het contact met ds. Hanneke Meijer die het dispuut leidde waarvan hij lid was. En behalve in de VCSB was hij ook, vooral in de weekends, actief bij de padvinders. Hij was subleider (induna) van een padvindersgroep bestaande uit - en dat was voor de padvinderij heel bijzonder - arbeidersjongens, met wie hij veel optrok. In dat kader deed hij ook aan huisbezoek en dat leerde hem veel over het leven in de arbeiderswijken.

Toen hij twee jaar in Rotterdam zat, werd zijn vader ontslagen bij Niemeyer, zodat er geen geld meer was om op kamers te wonen. Besloten werd dat Harry bij zijn grootouders zou gaan wonen in Vlaardingen, en tot de zomervakantie fietste hij tussen Vlaardingen en Rotterdam op en neer. Daarna ging hij weer in Amersfoort wonen, omdat er in het derde jaar geen colleges waren. Op 9 mei 1940 deed hij zijn kandidaatsexamen en vertrok 's avonds naar zijn ouders in Amersfoort. De volgende ochtend was het oorlog. Zijn vader had inmiddels weer werk (hij had een klein fabriekje), maar dat was dermate onzeker dat het geen basis kon bieden om Harry in Rotterdam te laten studeren. Zijn vader vroeg hem daarom maar een baan te gaan zoeken. Harry vond die op een distributiekantoor (afdeling textiel en schoeisel). In de zomer van 1941 leek het zijn vader financieel weer verantwoord dat hij zijn studie zou hervatten en Harry vertrok opnieuw naar Rotterdam. Hij betrok een nieuwe kamer en begon aan zijn doctoraal. In het voorjaar van 1943 weigerde hij de loyaliteitsverklaring te tekenen die aan alle studenten in Nederland werd voorgelegd; vervolgens (op 5 maart) moest hij dus onderduiken om niet te werk gesteld te worden in Duitsland. De Hogeschool was toen al door de Duitsers gesloten. Voor de houding van rector-magnificus Gonggrijp in deze periode had Harry alle lof, maar hij had diens colleges over Indië tevoren maar matig kunnen waarderen.¹⁸

Harry dook eerst onder bij zijn grootouders in Vlaardingen. In april trouwde een nichtje van Harry en daar zouden ook zijn ouders komen. Ze kwamen niet en de oorzaak daarvan werd snel duidelijk: Harry's vader bleek op 25 maart gearresteerd te zijn. Hij bleek joden te hebben geholpen. Dat had hij geheim gehouden: Harry noch zijn moeder wisten ervan. Op 12 augustus werd vader De Lange veroordeeld tot een jaar concentratiekamp in Vught; pas veel later kreeg de familie daarvan bericht. Na een jaar kwam hij thuis, doodziek. In augustus 1943 verhuisde Harry, samen met een vriendje, van zijn grootouders in Vlaardingen naar een kippenhok in Achterveld, vlakbij Barneveld. Dat hield hij vol tot december, toen het te koud werd. Hij vertrok naar Amsterdam waar zijn vriendin Ruth met haar moeder woonde. Vandaar solliciteerde hij bij de proeftuinen van het Zuid-Hollands Glasdistrict, opgericht ten bate van de tuindersbedrijven. Hij deed daar kostprijsonderzoek bij de tuinders. Vanaf april '44 woonde hij enkele maanden in Naaldwijk, waar hij o.a. Banning ontmoette die daar predikant was. In september 1944 was hij toevallig een weekend in Amsterdam toen de spoorwegstaking uitbrak. Daarom bleef hij een aantal weken bij Ruth. Daar ontving hij een brief van zijn moeder, die schreef dat

17 Z.W. Sneller (economische geschiedenis), M.H. Bregstein (recht).

18 In zijn autobiografische aantekeningen schrijft De Lange dat hij het college Koloniale Economie van Gonggrijp volgde, omdat hij het idee naar Indië te gaan toen nog niet had opgegeven.

[p. 33]

zijn vader doodziek was thuisgekomen. Lopend gingen Harry en Ruth van Amsterdam naar Amersfoort. Ruth ging na een paar dagen weer terug. Op 21 januari 1945 overleed Harry's vader. Harry bleef bij zijn moeder tot de bevrijding.¹⁹

19 In zijn autobiografische aantekeningen schrijft De Lange over zijn ouders: ‘Zij spraken weinig over zichzelf en ook na de dood van mijn vader kwam er geen vertrouwelijk gesprek over hem met mijn moeder. In belangrijke mate maak ik mij de woorden van Berdjajew eigen (ontleend aan “Mijn weg tot zelfkennis”, Arnhem, 1952, p.15): “Ik heb nooit het gevoel gehad, van mijn vader en moeder af te stammen, uit mijn ouders geboren te zijn. Afkeer van alle bloedverwantschap is een karakteristieke eigenschap van me”.’ (Dat is: N.A. Berdjajew, Mijn weg tot zelfkennis. Autobiografie van Nikolaj Alexandrowitsj Berdjajew, uit het Russisch vertaald door Wils Huisman en J. de Graaf, Van Loghum Slaterus, Arnhem 1952).

4. Ruth

De relatie tussen Harry en Ruth begon in de oorlog, maar in zijn agenda noteerde Harry al de eerste ontmoeting met Ruth Grassmann: 11 juni 1938. Dat was op een feestje, maar leidde nog nergens toe. Hij zag Ruth regelmatig want ze zaten op dezelfde school en Ruth was eveneens lid van de Remonstrantse Broederschap waar zij een jaar na Harry bevestigd werd. Toen Harry na het uitbreken van de oorlog in Amersfoort verbleef, kwam hij Ruth tegen. Ze liep vanaf het station met naast zich op haar fiets een koffer. Ze was onderweg naar het huis van haar ouders dat naast de School voor Wijsbegeerte (Oud-Leusden), midden in het bos, stond. Haar stiefvader, Carl Mennicke, was sinds 1935 directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte. Dr. C.A. Mennicke was Duitser en was na het uitbreken van de oorlog gearresteerd door Nederlandse militairen vanwege zijn Duitse nationaliteit. Op dat moment lag zijn verzoek om de Nederlandse nationaliteit te krijgen al bij de Tweede Kamer. Hij was naar de gevangenis van Scheveningen gebracht waar hij overigens na een week al werd vrijgelaten. Voor die tijd had hij echter alle manuscripten van de boeken die hij geschreven had, in dozen in de badkamer opgeslagen. Ruth ging kijken of alles er nog was. Haar moeder was geëvacueerd. Ruth en Harry liepen samen naar het huis, en zagen dat alles nog in orde was. In de daarop volgende maanden hielden ze contact, en zo ontstond hun relatie. Toen de School in 1941 door de NSB geconfisqueerd werd, vertrok het gezin, zonder inkomsten, naar Amsterdam. Ruths vader werd psychologisch adviseur bij een bedrijf in Zaandam. In de loop van hetzelfde jaar werd hij echter gearresteerd vanwege zijn anti-nazi-houding en naar het concentratiekamp Oranienburg in Duitsland weggevoerd. Ruth woonde in de oorlog bij haar moeder in Amsterdam en had daar allerlei baantjes; het eerste was modetekenares. Er was geen geld, zodat ze geen opleiding kon volgen. Het was voor haar een nare tijd, vol angsten.

Het verhaal van het leven van de moeder en stiefvader van Ruth is bijzonder. Deze achtergrond maakte van Ruth een vrouw met een brede blik; ze was kunstzinnig en burgerlijkheid was haar vreemd. Ruths moeder woonde indertijd in Berlijn. Zij leerde daar een man kennen, ‘die graag met haar wilde trouwen, maar zij besloot wel een kind van die mijnheer te accepteren, maar niet die mijnheer zelf’, vertelt De Lange. Zo kwam zij als ongehuwde moeder bij haar ouders in Wannsee wonen met haar dochtertje Ruth, dat geboren was op 4 december 1921. Ruth werd vooral opgevoed door haar grootmoeder. Haar moeder trouwde later met Mennicke die al een zoon, Wolfgang, had uit een eerder huwelijk.

[p. 34]

Mennicke en diens werk boeiden Harry de Lange, waarschijnlijk omdat die allerlei raakvlakken had met de wereld waarin Harry zelf via de Remonstrantse Broederschap terecht gekomen was: ‘Hij was, toen ik hem leerde kennen, op een interessante manier antikerkelijk’. Carl August Mennicke (1887-1959) studeerde theologie op verschillende plaatsen in Duitsland en van 1912-1914 in Utrecht. In een boek waarin hij zijn ontwikkelingsgang optekende,²⁰ beschrijft hij zijn afschuw toen hij, weer terug in Duitsland, merkte dat - in eerste instantie - alle Duitse intellectuelen, inclusief de theologen, de oorlog toejuichten. Hij diende als Rode Kruissoldaat in het leger. Na de oorlog was hij actief in kringen van religieussocialisten (met onder andere Sigmund-Schultze en later Tillich) en werkte hij in arbeiderswijken waar hij sociaal- en volksontwikkelingswerk deed. Dit alles besloeg ongeveer een periode van 10 jaar.²¹ Zijn aandacht verschoof naar de pedagogiek en in 1930 werd hij in Frankfurt aan de filosofische faculteit benoemd op de leerstoel voor pedagogiek. Hij lijkt een vooraanstaand sociaal pedagoog te worden; vanwege zijn kritische houding wordt hij echter in 1933 ontslagen.²²

Mennicke was tijdens zijn studie in Utrecht al in contact gekomen met religieussocialisten in Nederland, en in 1923 nodigde Banning, toen nog predikant in Sneek, hem uit een inleiding te houden voor de Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers in Barchem. In het volgende jaar organiseerden Banning en Mennicke samen in Barchem een conferentie van religieussocialisten.²³ Mennicke had in 1931 ook een keer gesproken op een cursus van de Internationale School voor Wijsbegeerte in Amersfoort, en in 1933, na Mennickes ontslag in Frankfurt, kwam de directeur van deze school hem vragen met hem een cursus te geven in Amersfoort. Zo gebeurde, en tot slot werd besloten dat Mennicke in Nederland zou blijven; zijn vrouw voegde zich bij hem. Na een reeks andere bezigheden werd Mennicke in 1935 benoemd tot directeur aan de Internationale School voor Wijsbegeerte. Zijn contacten met vooral mensen uit vrijzinnige hoek leidden o.a. tot de bovengenoemde inleiding voor de remonstrantse jongeren in Amersfoort en een brochure voor de V.C.J.C., met de titel De besteding van de Vrije Tijd, in 1936.

In Duitsland gingen Ruth en haar stiefbroer Wolfgang op de Odenwaldschule (Harry de Lange: ‘een soort Kees-Boeke-school’), waar leraren vrij waren in het kiezen van hun eigen methode en veel aan de kinderen werd overgelaten; zo bestierden de kinderen zelf de bijbehorende woonhuizen. Ruth en Wolfgang hadden hier een prachtige tijd. Nadat haar moeder zich definitief in Nederland gevestigd had, vertrok Ruth ook daarheen. In de daarop volgende tijd zag de Odenwaldschule zich genoodzaakt naar Zwitserland te verhuizen, en Wolfgang ging mee. Toen zijn vader in 1941 naar Oranienbrug was afgevoerd, raadden de Zwitsers (Harry de Lange: ‘echte Zwitsers, zo naïef als weet-ik-wat’) bij wie Wolfgang in huis was, Wolfgang aan zich te melden in Duitsland, in de veronderstelling dat de Duitsers dan zijn vader wel vrij zouden laten. Wolfgang meldde zich, maar zijn vader kwam niet vrij. Wolfgang werd ingelijfd en moest naar Rusland, waar hij begin 1944 sneuvelde. Uiteindelijk werd Mennicke wel losgelaten; hij werd in Berlijn in een munitiefabriek tewerk gesteld en moest zich twee maal per week melden bij de politie. Pas eind mei

20 C.A. Mennicke, Ons tijdgewricht, in de spiegel van een persoonlijk levenslot, Bijleveld, Utrecht 1947.

21 Zie: Herman Noordegraaf, ‘Mennicke en Banning, een korte notitie’ in: Onvoltooid verleden (kwartaalblad voor de geschiedenis van sociale bewegingen), 6, 1999, 58.

22 Zie: Hiskia Coumou, Sociale pedagogiek in Nederland 1900-1950, DSWO Press, Leiden 1998, 131 (hoofdstuk 8 is een biografie van Mennicke).

23 Zie: Noordegraaf (1999), 60.

[p. 35]

1945 hoorde zijn vrouw dat hij nog leefde en weer naar Nederland wilde komen; hij kwam in augustus. In 1950 overleed Ruths moeder, en in 1952 besloot Mennicke terug te keren naar Frankfurt waar hij in 1959 overleed. Tot aan zijn dood kwam hij regelmatig in Nederland op bezoek. Hij had zich daar in de loop der jaren een naam verworven door de publicatie van een reeks boeken over pedagogie, filosofie en psychologie. In zijn proefschrift zal Harry later gebruik maken van de analyses door Mennicke van de ontwikkelingen in nazi-Duitsland, die lieten zien hoe een geatomiseerde en geïndividualiseerde maatschappij betrekkelijk snel kan worden veranderd in een collectiviteit, waarin individuele afwijkingen niet getolereerd worden.

5. Indrukken, ervaringen en contacten uit de oorlog

Niet alleen door de bovenbeschreven gebeurtenissen, maar ook door een reeks andere contacten maakte het denken van Harry tijdens de oorlog een bijzondere ontwikkeling door. Het waren vooral de ontmoetingen met mensen die vol overgave voor hun ideaal streden die Harry aan het denken en het lezen zetten. Daar had hij tijdens zijn onderduiken volop gelegenheid voor, en die kans greep hij met beide handen.

De kennismaking met Indonesisch nationalisme

In de eerste plaats gold Harry's belangstelling Indië. Hij had al in zijn HBS-tijd belangstelling gehad voor Indië, en tijdens zijn studie volgde hij daarom ook de niet-verplichte colleges van Gonggrijp over Indië. ‘Daar ging het echter over koetjes en kalfjes: we hoorden precies hoe een suikerfabriek werkte, maar niets over nationalisme en dergelijke zaken’. Dat werd anders toen hij tijdens zijn verblijf in Amsterdam Indische studenten ontmoette. Hij leerde ze kennen doordat de vader van Ruth contact had met Riemens²⁴ bij wie deze studenten over de vloer kwamen. Zij waren lid van Perhimpoenan Indonesia (PI), een vereniging van nationalistische studenten, die door Mohammed Hatta (die in augustus 1945 samen met Soekarno de Republiek Indonesië zou proclameren) in 1922 was opgericht, toen hij in Nederland studeerde (economie in Rotterdam). Hatta was, toen Harry de groep leerde kennen, net weg uit Nederland. Van deze studenten hoorde Harry over het nationalisme en nog veel meer; er ging een wereld voor hem open. ‘Ik heb er heel veel geleerd.’ Zo werd hij een overtuigd en hartstochtelijk aanhanger van een vrij Indonesië. Hij ging ook over Indië lezen, bijvoorbeeld de boeken van adat-geleerde Van Vollenhoven. De studenten van PI waren in Nederland in het verzet actief; des te schrijnender vond Harry het dat zij zelf in hun streven naar een eigen vrije natie in Nederland geen steun vonden. Na de oorlog ging vrijwel de hele groep terug naar Indië; de meesten van hen kwamen om in 1946 in de Madiun-oorlog.²⁵ De enkelen die in Nederland achterbleven en een groep Nederlanders²⁶ (onder wie Harry de Lange) richtten op 29

24 J.W.E. Riemens (1918-2004) leidde een politiek zeer actief leven. Hij was niet alleen betrokken bij activiteiten rond Indonesië, maar ook mede-oprichter van de PSP en actief in de vredesbeweging De Derde Weg. Nadat hij bedankt had voor de PSP omdat deze niet strikt-pacifistisch bleek, maakte hij in de jaren tachtig deel uit van de Evangelische Solidariteitspartij, ESP.

25 In Madiun vond onder leiding van de communist Muso een opstand plaats die door de Republiek onderdrukt werd.

26 Voordat de Vereniging werd opgericht bestond er een Werk- en Actiegroep Nederland-Indonesië, waarvan Harry (als voorzitter van de Jongerenwerkgemeenschap in de Nederlandse Volksbeweging, zie bladzijde 30) deel uitmaakte. Uit deze groep werd een voorbereidingscomité gevormd, bestaande uit Harry, Riemens en F. Bianchi en twee Indonesiërs. Zij schreven een groot aantal bekende Nederlanders uit verschillende sectoren aan met het verzoek deel te willen uitmaken van het bestuur van de op te richten Vereniging. Voorzitter werd J.P.B. de Josselin de Jong, hoogleraar volkenkunde in Leiden.

[p. 36]

augustus 1945 de Vereniging Nederland-Indonesië op.²⁷ De Vereniging sloot zich aan bij de rede van Koningin Wilhelmina van 1942 waarin ze zelfbeschikking in het vooruitzicht stelde.²⁸ Ter gelegenheid van de oprichting van de vereniging werd een manifest verspreid (o.a. in de vorm van grote aanplakbiljetten) met de volgende inhoud:

‘In het door Duitsland bezette Nederland, in het door Japan bezette Indonesië en overal elders, hebben Nederlanders en Indonesiërs vrijwillig zij aan zij gestreden tegen de nationaal-socialistische en fascistische overheersing ter verdediging van de democratie. Gedurende dit lijden en strijden is meer begrip en waardering ontstaan voor elkaars wensen en verlangens.
Thans is DUITSLAND verslagen en is Nederland bevrijd.
Thans is JAPAN verslagen en wordt Indonesië bevrijd.
De nieuwe geest van samenwerking tussen Nederlanders en Indonesiërs moet behouden blijven en bij de opbouw van het GEMENEBEST versterkt worden!
Daarom hebben talrijke Nederlanders, Indonesiërs - voornamelijk uit de kringen van de Perhimpoenan Indonesia - en Chinezen uit Indonesië afkomstig, besloten in de heden opgerichte VERENIGING NEDERLAND-INDONESIË SAMEN TE WERKEN.
DE VERENIGING NEDERLAND-INDONESIË STELT ZICH TEN DOEL:
a. Door de feitelijke en definitieve opheffing van de koloniale status van Indonesië mede te werken aan de opbouw van een vreedzame wereld;
(...)
c. De nieuwe geest van samenwerking tussen Nederlanders en Indonesiërs op voet van vrijwilligheid en gelijkgerechtigdheid in gemeenschappelijke strijd in bezet Nederland en elders verworven, te behouden en te versterken.
(...)’²⁹

Harry bleef ook na de opheffing van de Nederlandse Volksbeweging lid van de vereniging en droeg zijn standpunten bij verschillende gelegenheden uit, ook al was hij nooit bestuurslid en manifesteerde hij zich ook niet anderszins in de vereniging.³⁰ In Tijd en Taak, het weekblad van de christensocialisten, schreef hij in 1946 een artikel over de economische verhouding tussen Nederland en Indonesië waarin hij aan de hand van cijfers laat zien dat de band met Indonesië voor Nederland een grote bron van rijkdom is geweest.³¹ Andersom was dat niet het geval: ‘Er is zeker reden om opnieuw van een “Ereschuld” te spreken’. Nederland moet Indonesië helpen om

27 In de statuten was als uitgangspunt van de werkzaamheden van de Vereniging opgenomen: ‘a. Een gemeenschappelijke basis voor daadwerkelijke vrede is te vinden in de erkenning van de waarde van de menselijke persoonlijkheid, in vrijheid toegewijd in dienst van de gemeenschap. Deze erkenning van de waarde van de persoonlijkheid en de solidariteit van de mensheid houdt eerbied in voor de verschillen, zowel tussen personen als tussen overtuigingen; b. Het recht van ieder volk, van welk ras ook, over zichzelf te beschikken; c. De verplichting van ieder ras, van ieder volk in wereldverband samen te werken tot universeel, nationaal en persoonlijk heil’. We zullen later zien dat dit denken kenmerkend was voor de kringen waarin Harry terecht kwam.

28 Fasseur (Cees Fasseur, Wilhelmina. Krijgshaftig in een vormeloze jas, Balans, Amsterdam 2001, o.a. 377 e.v.) laat overigens zien dat Wilhelmina bepaald niet uit was op zelfstandigheid voor Indonesië; zij sprak weliswaar over een vorm van zelfbestuur voor Indonesië, maar in nogal vage bewoordingen.

29 Affiche in archief De Lange.

30 In het archief van Riemens in het IISG bevinden zich ook belangrijke stukken van de Vereniging; de naam van De Lange komt hierin na de oprichting niet meer voor.

31 ‘De economische verhouding tussen Nederland en Indonesië’ in Tijd en Taak, 45/2, 5-10-1946.

[p. 37]

een grotere economische zelfstandigheid te ontwikkelen, en moet daarbij grote onbaatzuchtigheid tonen, want voorlopig zal Nederland gewantrouwd worden. Een betere voorlichting omtrent Indonesië in Nederland is hard nodig. Vlak voor de eerste politionele acties doet de vereniging een oproep aan het Nederlandse volk:

‘Opnieuw is de vrede tussen Nederland en Indonesië in gevaar. De reactie drijft openlijk naar militair geweld en vernietiging van de vrije Republiek Indonesia, zij noemt dit een Goddelijke zaak. Daarom roept de vereniging “Nederland-Indonesië” U op om te demonstreren. Tegen oorlog en geweld. Voor directe vermindering van de troepensterkte. Voor overleg.’³²

De aangekondigde bijeenkomst vond plaats op woensdag 18 juni 1947 om 8 uur in het R.A.I.-gebouw, en trok veel belangstellenden.³³ Sprekers waren o.a. Buskes, Roland Holst-v.d. Schalk en Harry de Lange. Harry hield er, wanneer we afgaan op zijn tekst, een gloedvol betoog waarin hij inging op de vraag waarom jongeren (voor wie hij op de bijeenkomst spreekt) zich moeten uitspreken:

‘Ja, de jongeren moeten hier vanavond spreken, als we bedenken dat in een groep generatiegenoten, in het Nationaal Jongeren Verbond, van het begin af aan in overspannen nationalistische leuzen de jongeren van Nederland zijn opgehitst de wapens op te nemen tegen de republiek. Dan moet hier nog eens gezegd worden, dat de jongeren van Nederland weigeren zich voor het karretje te laten spannen van deze heren. De jongeren van Nederland doorzien, dat de leuze “Voorwaarts voor de eenheid van het Koninkrijk” niets anders kan betekenen dan “Voorwaarts... naar de afgrond”.
Nee, als we weten, dat ouderen en jongeren nu een eenheid moeten vormen in deze tijd van weifelmoedigheid en tweedracht.
Maar toch Ja, omdat hier vanavond ook nog eens door een jongere getuigd moet worden van ons geloof in de democratie. Want afwijzing van geweld, daarvoor in de plaats vreedzaam overleg én democratie zijn naar onze mening onafscheidelijk aan elkaar verbonden.
Tenslotte Ja, omdat honderdduizenden jongeren van Nederland in de generatie van 20-35 jaar genoeg hebben van de methoden van geweld, dat geen problemen oplost, maar problemen schept.’³⁴

De belangstelling die Harry in later jaren aan de dag legt voor het nationalisme in andere Derde Wereldlanden gaat zeker op deze ervaring terug. Het feit dat zijn eigen partij, de PvdA, ten aanzien van Indonesië anders koos en twee militaire acties steunde, betreurde hij zeer, maar was voor hem geen reden uit de partij te stappen.

32 Affiche in archief De Lange.

33 Het Parool van 19 juni spreekt over 15.000 en de Waarheid over 20.000.

34 Handgeschreven tekst in archief De Lange. Cursivering van De Lange.

Ontmoeting met Banning

‘Op een VCJB- conferentie in 1939 hoorde ik Banning. Hij sprak over “Zeg de kinderen Israëls dat zij voortgaan”.³⁵ Dat is beslissend voor mij geweest. Tot vandaag ben

35 Ex.14: 15 in de Statenvertaling. Harry de Lange vertelt later geen idee meer te hebben waar de toespraak van Banning over ging. Bijzonder is dat in de kerkdienst in de St. Paul's Cathedral in London op 1 augustus 1937, waar alle gedelegeerden van de oecumenische vergaderingen van Oxford en Edinburgh (de eerste in de weken voor 1 augustus en de andere erna) bij elkaar kwamen, door de aartsbisschop van Canterbury over dezelfde tekst gepreekt werd, een dienst die beleefd werd als hoogtepunt voor alle gedelegeerden (H.J. ter Haar Romeny, De geschiedenis van de eerste Oecumenische Raad in Nederland - ook in zijn internationale context-, 10 mei 1935 - 10 mei 1946, Boekencentrum, Den Haag, 1989, 92). De dagen van de zelfgenoegzaamheid van de afzonderlijke kerken is voorbij, er breekt een nieuwe tijd aan; dat was de strekking van de preek. Niet ondenkbaar is dat Banning hieraan gerefereerd heeft en ook sprak over de oecumene: de jongerenorganisaties liepen voorop in het bevorderen van de oecumene. Dat zou in ieder geval één verklaring zijn voor het enthousiasme van De Lange over de toespraak van Banning.

[p. 38]

ik met eerbied en grote dankbaarheid in vriendschap met hem verbonden. In die tijd, student in Rotterdam, ging ik wekelijks naar de leeszaal om Tijd en Taak te lezen. Het blad van Banning en de religieus-socialisten. Ik heb er hele stukken uit overgeschreven’.³⁶

Banning was de man door wie Harry de Lange waarschijnlijk wel het meest beïnvloed is, maar in ieder geval de man die bepalend is geweest voor de richting die Harry in zijn leven ging. Dat geldt zowel voor zijn theologische en kerkelijke positie als voor zijn politieke stellingname. Harry verzamelde ook vrijwel al Bannings boeken en andere publicaties. Hij dankte weliswaar zijn entree in de kerk aan Miedema, maar zei tegelijk: ‘Ik moet er wel aan toevoegen dat de perspectieven van mijn christen-zijn geopend werden in de periode dat ik prof. Banning leerde kennen’.³⁷ En wat de politiek betreft: Banning drukte Harry op het hart geen politieke verantwoordelijkheid te aanvaarden, maar vanuit de kerken voor de politiek beschikbaar te zijn.³⁸

Willem Banning (1888-1971) werd geboren in een arm gezin in Makkum en was door zijn vader voorbestemd om op de haringvloot zijn kost te verdienen. Het liep anders: twee jonge onderwijzers wisten zijn ouders over te halen Willem door te laten leren: zij zouden hem klaarmaken voor de kweekschool. Banning bleef hen altijd dankbaar; hij kreeg deze kans, en zijn leven lang zou hij ervoor strijden dat ieder mens de kans zou krijgen zich te scholen en te vormen.³⁹ Op 15-jarige leeftijd vertrok Banning naar de Haarlemse kweekschool, waar hij een hem geheel vreemde wereld betrad. Aan het eind van de 19^e eeuw waren de kweekscholen in beweging gekomen en langzamerhand begon dat ook organisatorisch vorm te krijgen, zeker toen de kwekelingen erin slaagden, precies in de tijd dat Banning in Haarlem aankwam, een landelijk kwekelingenblad op te zetten. Banning voelde zich er prima bij thuis. In 1906 was hij betrokken bij de oprichting van de landelijke Kweekelingen Geheelonthoudersbond waarvan hij secretaris werd.⁴⁰ Een sociaal-idealisme maakte zich van de jongeren meester:

36 Uit: ‘In gesprek met Dr.H.M. de Lange’, interview door L.H. Ruitenberg, in: Woord en Dienst, 20-9-1969.

37 Uit: ‘Niet één mijl, maar twee mijl meelopen’, interview door Legien Dijkshoorn in: Hervormd Nederland, 26-8-1972.

38 Zie: ‘Geen recht de moed te verliezen’, interview door Harriët Salm, in: Trouw, 2-3-1989.

39 W. Banning, ‘Terugblik’ in: J.M. van Veen e.a., Terugblik en perspectief. Willem Banning 1888-1971, Bosch & Keuning, Baarn 1972, 10.

40 Ruitenberg beschrijft hoe belangrijk de keuze voor geheelonthouding is geweest in de jeugdbeweging van deze tijd. ‘De betekenis van de geheelonthouding is nl. dat hier persoonlijke en maatschappelijke verantwoordelijkheid ineenvloeien. Er is géén strijd op sociaal vlak, waar zozeer het eigen levensgedrag en een bepaald maatschappelijk verschijnsel, ja nood, met elkaar te maken hebben. Het werd deze jongeren zonder meer duidelijk, dat terugdringing van dit alcoholisme - mens-onterend, levens-verwoestend, maatschappelijk gevaarlijk - alleen maar mogelijk is, wanneer mensen, hoofd om hoofd, néén zeggen tegen de gewoonte om alcoholhoudende dranken te gebruiken. Bij dieper bestuderen van dit alcohol-verschijnsel blijkt die merkwaardige verwevenheid van gewoonte, cultuur, belang, sociaal gedrag, zedelijke beslissing. Zo leidde de geheelonthouding deze jongeren tot een kennen van het verband tussen persoonlijke en sociale verantwoordelijkheid.’ L.H. Ruitenberg, ‘De klassieke jeugdbeweging’ in: Wending, 11/4, juni 1956, 251.

[p. 39]

‘“Wij zijn de jongeren” - dat wísten wij, intuïtief én als opdracht. Wáárom wisten zovele andere leeftijdsgenoten dat niet? Vooral niet de jongeren die maatschappelijk moesten blijven in de milieus waaruit wij het voorrecht hadden te kunnen opklimmen? Het voorrecht, dat wij geestelijke werelden hadden zien opengaan, en het toekomstland vol rijkdommen vermoedden, zette zich om in verontruste gewetens...,’⁴¹

zo interpreteerde Banning dit achteraf.

Na zijn studie werd Banning gouverneur van een notariszoon, een baan die hem veel vrije tijd liet, die hij besteedde aan de Kweekelingenbode en aan het bestuderen van het werk van moderne theologen als Opzoomer met wiens boeken hij bij toeval in aanraking was gekomen⁴² en die hem zeer aanspraken. De socialistische dominee Tenthof bracht hem in contact met andere socialistische predikanten rond het blad De Blijde Wereld. Banning besloot predikant te worden en begon daartoe in 1913 met zijn theologiestudie in Leiden, waar hij beïnvloed werd door theologen als Roessingh en Chantepie de la Saussaye. Onder de indruk van de Eerste Wereldoorlog sloot hij zich in 1914 aan bij de SDAP, vanuit de gedachte dat juist de internationale socialistische beweging een bijdrage zou kunnen leveren aan een nieuwe wereld. Ook maakte hij uitvoerig studie van het werk van Marx.

Van 1917-1928 was hij vrijzinnig predikant in respectievelijk Haarlo en Sneek, maar, zoals hij schrijft, niet uit liefde voor de empirische kerk: ‘Wat mij voor de geest stond, was vooral een werk van zedelijke en maatschappelijke verheffing van het volk, waaruit ik was voortgekomen, wiens lot met het mijne in mijn geweten verbonden bleef en wiens strijd mij zedelijk gerechtvaardigd en noodzakelijk voorkwam - wil men: werk van volksopvoeding’.⁴³ In Sneek was hij welbewust beroepen als socialist, wat hem ook de ruimte gaf om door het hele land op te treden als propagandist voor de SDAP.

In 1916 al was Banning in contact gekomen met de Woodbrookers in Barchem, een groep mensen die - oorspronkelijk - gemeen hadden dat ze een tijd verbleven hadden in het centrum van de Engelse Quakers in Woodbrooke (een instituut voor godsdienstige en sociale studie) en de geest van dit centrum in Nederland wilden voortzetten.⁴⁴ Er vonden in Barchem cursussen plaats over godsdienstige en maatschappelijke onderwerpen, waarbij duidelijk een zeker sociaal besef meesprak.⁴⁵ Al enkele jaren na de eerste bijeenkomst van de Woodbrookers werd het lidmaatschap van de Vereniging ook opengesteld voor mensen die zelf nooit in Woodbrooke geweest waren, maar zich aangetrokken voelden tot het werk van de beweging. In de Vereniging zette Banning in 1919 de Arbeiders Gemeenschap (AG) der Woodbrookers op, om ‘de moderne arbeidersbeweging te dienen in religieuze

41 Banning in: Van Veen (1972), 13.

42 Id., 16.

43 Id., 18.

44 Woodbrooke startte in 1903 zijn taak ‘to help laymen to find the basis of their faith, to deepen a concern for ministry, vocalism and for teaching in adultschools, and for various forms of voluntary social service’ (geciteerd in: J. Lindeboom, Geschiedenis van de Barchem-beweging 1908-1958, Barchembeweging, Lochem, 1958, 6). ‘De bezoekers kwamen in aanraking met een sfeer van een ongedwongen vroomheid, ondogmatisch doch sterk beleefd, die zich liet verenigen met sociale belangstelling, een romantische natuurzin en gevoel voor humor. Er heerste een bevindelijkheid die zowel naar binnen (the Inner Light) als naar buiten was gericht’, zo omschrijft J.P. Heering de atmosfeer in Woodbrooke, in: Klein Wassink en Van Leeuwen (red.), 1989, 111. Ook Visser 't Hooft (zie hoodstuk 2) bezocht Woodbrooke (in 1919) en dat bleek een keerpunt in zijn leven. Zie: W.A. Visser 't Hooft, Memoires. Een leven in de oecumene, Elsevier, Amsterdam 1971, 13-14.

45 Zie: Banning, in: Van Veen (1972), 30.

[p. 40]

geest’. In 1924 kreeg deze groep officieel de status van ‘Werkverband’ binnen de vereniging om haar een grotere zelfstandigheid te geven. De AG was solidair met de concrete arbeidersbeweging, maar spaarde die tegelijk haar kritiek niet. Er werden cursussen gegeven waarvan Banning zelf zegt: ‘Alle diskussie en gesprek werd gevoerd in de hoop, dat in de groep en de enkelingen geestelijke krachten zouden worden gewekt, eventueel vrijgemaakt, die een mens zouden helpen om zelf verantwoord te kiezen’.⁴⁶ Men streefde er zowel naar ‘in de arbeidersmassa kernen van religieus leven (te) stichten of helpen groeien’ als ‘in het “christelijk” volksdeel het socialisme als aanvaardbaar te prediken’.⁴⁷ In 1929 werd Banning directeur in dienst van de vereniging der Woodbrookers, in Barchem. De AG der Woodbrookers betaalde een deel van zijn salaris en zou ook een belangrijk deel van zijn werk uitmaken. Om dichter bij de arbeiders in het Westen te zitten, werd in 1931 een centrum in Bentveld geopend, en Banning ging bij dit centrum wonen. In 1937 werd vervolgens nog ten bate van arbeiders in de drie noordelijke provincies ‘Kortehemmen’ opgezet. Gedurende al deze jaren werkte Banning het gedachtegoed van het religieus-socialisme uit in vele publicaties.

Eveneens in 1931 werd Banning in het partijbestuur van de SDAP gekozen; van 1935-1937 was hij lid van het dagelijks bestuur. Hij leverde binnen de partij vooral bijdragen aan het ideologisch debat, bijvoorbeeld in het kader van het nieuwe beginselprogramma van 1937: ‘een radicaal vooropstellen van het zedelijk doel van het socialisme, waaruit de kritiek op het bestaande kapitalisme werd afgeleid, m.a.w. een radicale afwijzing van het marxisme als grondslag voor de partij; positief gesteld: het nieuwe partijprogram was teken van een proces van verbreding, van klassenbewuste arbeidersbeweging naar geestelijk bewuste volksbeweging’.⁴⁸ Ook wijdde Banning zich aan het analyseren van en waarschuwen voor het fascisme.

De oorlog brak uit en de Duitsers maakten de activiteiten van de Woodbrookers onmogelijk. Banning ging als predikant aan het werk in Haarlem, maar werd daar in mei 1942 gearresteerd en in het gijzelaarskamp in St. Michielsgestel gezet, in het gezelschap van mensen als Schermerhorn, Lieftinck, Brugmans, de Quay en Kraemer. De anderhalf jaar die hij hier doorbracht, besteedde hij nuttig, met gesprekken, schrijven (o.a. zijn boek over het personalistisch socialisme ‘De dag van morgen. Schets van een personalistisch socialisme, richtpunt voor de vernieuwing van ons volksleven’ dat na de oorlog uitkwam), en het geven van cursussen en lezingen.⁴⁹ Hier werd ook de basis gelegd voor de oprichting, direct na de oorlog,

46 Uit: Banning, in: Van Veen (1972), 39.

47 Woorden van Banning, geciteerd in: Lindeboom (1958), 193.

48 Uit: Banning, in: Van Veen (1972), 55.

49 Brugmans schrijft (in ‘De intentie van het personalisme’ in: Tijd en Taak, 3-2-1990) dat Banning degene was die het personalisme in Gestel introduceerde; hij kende het Franse blad Esprit, waarin Mounier over het personalisme schreef, en las in het kamp Persoonlijkheid als Roeping in deze Tijd (oorspronkelijke titel: Penser avec les Mains) van De Rougemont (De Lange zal later ook diens werk noemen, zie hoofdstuk 6). Het personalisme is de wijsgerige stroming waarin het persoon-zijn van de mens centraal staat; de mens als verantwoordelijk wezen op wie door zijn medemens een beroep gedaan wordt. De maatschappij zal zo georganiseerd moeten zijn dat daarin ruimte is voor de persoon. De mens kan niet bestaan zonder de gemeenschap, maar tegelijk gaat hij daarin niet op. Het personalistisch socialisme waarover Banning schreef is daarvan de uitwerking: het individu mag niet onderworpen worden aan het kapitaal, maar ook niet aan de staat. Het personalistisch socialisme deelt met het marxistisch socialisme de analyse van en kritiek op het kapitalisme, maar ziet daarin ook een bedreiging van de vrijheid van het individu. Ieder determinisme wordt afgewezen: de nieuwe maatschappij zal er alleen komen wanneer de mens ervoor kiest. De ontplooiing van het geestelijk leven wordt in het personalisme daarom hoog aangeslagen. We zullen de inhoud en uitwerking van dit denken verder tegenkomen in hoofdstuk 6 waarin we spreken over het mensbeeld van De Lange.

[p. 41]

van de Nederlandse Volksbeweging (NVB). De ‘Geest van Gestel’, een zendingsbesef (op allerlei terreinen) dat veel van de gijzelaars later zou kenmerken, is voor een belangrijk deel te danken aan Banning. ‘Diverse getuigenissen uit het kamp tonen aan hoe hij op de gijzelaars indruk maakte door zijn lezingen over christendom en maatschappij-problemen’.⁵⁰

Na zijn vrijlating uit St. Michielsgestel werd Banning tijdelijk (voor de duur van de bezetting) predikant in Naaldwijk (waar Harry de Lange zijn eerste ontmoeting met hem heeft: hij hoorde hem preken en ging hem opzoeken), maar zijn aandacht ging vooral uit naar het werk buiten Naaldwijk: het onderhouden van contacten met de mensen van de latere NVB en het werken aan de vernieuwing van de N.H. Kerk (Gemeente Opbouw) in opdracht van de synode. Hij deed dit laatste samen met H. Kraemer en Gravemeyer, die hij in het gijzelaarskamp had leren kennen en waarderen. De oorlog veranderde het denken van Banning: ‘... Bannings aanvankelijk vrij optimistische visie op de maatschappelijke ontwikkelingen had plaatsgemaakt voor een zeker cultuurpessimisme. Het socialisme dat Banning nu voorstond leek sterk op hem zelf: sober, dienstbaar, strevend naar zedelijke en culturele verheffing, democratisch én elitair. Ook zijn religieuze opvatting had zich ontwikkeld van een algemeen-religieus bewustzijn naar sterk christocentrische denkbeelden, al bleef hij zich rekenen tot de vrijzinnige stroming binnen het protestantisme’.⁵¹ Erg teleurgesteld was en bleef Banning over het feit dat hij op zijn boekje over de vrijzinnigheid Het vrijzinnig protestantisme op de tweesprong nooit een werkelijk antwoord uit vrijzinnige kring kreeg.⁵²

Banning zette na de bevrijding zijn werk aan de vernieuwing van de politiek en de kerk voort. Wat betreft de politiek was hij actief in de NVB en was hij nauw betrokken bij de oprichting van de PvdA en de Protestants Christelijke Werkgemeenschap in de PvdA. In de N.H. Kerk zette Banning zich in voor de oprichting van Kerk en Wereld, een plaats waar mensen toegerust konden worden om de vernieuwing van de kerk voort te zetten.⁵³ In november 1945 ging Kerk en Wereld van start; Banning werd hoofddocent en adviseur van het directorium. Hij had zich ervoor ingezet dat aan Kerk en Wereld een sociologisch instituut verbonden zou zijn omdat naar zijn overtuiging de kerk bijgestaan moet worden in het werkelijk kennen en doorgronden van de moderne geïndustrialiseerde maatschappij. Het instituut gaf een blad, Sociologisch Bulletin, uit. Onder Bannings leiding verschijnt het zevendelige Handboek Pastorale Sociologie (in de jaren 1952-1962). Tot zijn eigen verwondering werd hij in februari 1946 benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de kerkelijke sociologie aan de theologische faculteit in Leiden, en later gaf hij ook colleges soci-

50 Zie: Jan Bank, Opkomst en ondergang van de Nederlandse Volks Beweging (NVB). (Cahiers Nederlandse politiek), Kluwer, Deventer 1978, 16 en 18.

51 Rob Hartman, ‘Banning’ in: Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland, deel 6, IISG, Amsterdam 1995, 20.

52 Zie: Banning, in: Van Veen (1972), 65.

53 Eijkman, bekend door zijn pionierswerk in het open jongerenwerk tussen de twee oorlogen en tijdens de Tweede Wereldoorlog behorend tot de vernieuwers van de Nederlandse Hervormde Kerk, was de drijvende kracht geweest achter Kerk en Wereld; op allerlei manieren bracht hij zijn gedachten hieromtrent bij de hervormde synode naar voren en in de zomer van 1944 presenteerde hij aan de synode richtlijnen voor het begin van het instituut. Hij wordt dan tot eerste directeur benoemd, maar door zijn ziekte en vervolgens zijn overlijden in januari 1945 kon hij die functie niet uitoefenen. Zie: Maarten van der Linde, Het visioen van Eijkman. Dr. J. Eijkman, de Amsterdamsche Maatschappij voor Jongemannen en de vernieuwing van Nederland 1892-1945, Verloren, Hilversum 2003, 330-336.

[p. 42]

ologie aan het Theologisch Seminarie van de N.H. Kerk in Driebergen.

Andere activiteiten van Banning waren onder meer het redacteurschap van Tijd en Taak⁵⁴ en Wending, voorzitterschap (tot 1950) van de AG der Woodbrookers, lidmaatschap van het curatorium van de Wiardi Beckmanstichting en redacteur van Socialisme en Democratie (respectievelijk het wetenschappelijk bureau en het wetenschappelijk maandblad van de PvdA). Verder was hij intensief betrokken bij het opstellen van de PvdA-partijprogramma's van 1947 en 1959, vervulde hij vele preek- (alleen niet in zijn woonplaats Driebergen waar men hem niet tot de kansel toeliet) en spreekbeurten, publiceerde hij talloze geschriften en artikelen, en sprak hij regelmatig voor de radio. Ook na zijn pensionering bleef hij hiermee doorgaan; het langst hield hij zijn werk voor de Oecumenische Raad van Kerken aan, waar hij van 1950-1964 voorzitter van de Commissie voor Sociale Zaken was.

Op vrijwel al deze terreinen werkte Harry de Lange meer of minder intensief met Banning samen, en in veel opzichten werd hij, zoals hierna zal blijken, degene die het werk van Banning voortzette, uiteraard met eigen accenten en met nieuwe aandachtspunten die samenhingen met nieuwe ontwikkelingen. Met de schets van Banning en diens werk is daarmee de achtergond van het werk van De Lange beschreven. Twee gedreven volksopvoeders, die, naar De Lange zelf zei naar aanleiding van hun samenwerking in de Commissie van Sociale Zaken, het over vrijwel alles met elkaar eens waren. Tegelijk beschrijft De Lange hem, terugkijkend met de maatstaven van het begin van de 21e eeuw, ook wel als een ‘autoritaire man’.⁵⁵ Maar dat hoorde bij de tijd, het stoorde niemand: ‘Ook Banning zou in deze tijd anders geweest zijn’. In ieder geval: ‘we waren dankbaar voor alles wat hij deed en zei’.

54 Tot 1932, toen Banning redacteur werd, heette dit christensocialistische weekblad, dat was gestart in 1902, De Blijde Wereld; toen Banning als hoofdredacteur toetrad, werden zowel de naam van het blad als de inhoud veranderd; er kwam meer aandacht voor internationale vragen en voor cultuur. Zie: Lindeboom (1958), 181. Na de oorlog verscheen Tijd en Taak met een nieuwe ondertitel: ‘Onafhankelijk Weekblad voor Evangelie en Socialisme’, en met ingang van 13-9-1947 werd het mede het orgaan van de Protestants Christelijke Werkgemeenschap in de Partij van de Arbeid, waarbij redactieraad en staf werden uitgebreid. Zie: H.J. Wilzen en dr. A. van Biemen, Samen op weg. Vijftig jaar ontmoeting tussen Christendom en Socialisme in De Blijde Wereld en Tijd en Taak, De Arbeiderspers, Amsterdam 1953, 99 e.v.

55 Ook Huijsen (Coos Huijsen, Socialisme als opdracht. De religieussocialistische Arbeiders Gemeenschap der Woodbrookers en de PvdA - de geschiedenis van een relatie, Anthos, Baarn, 1986, o.a. 94 en 134) die Banning in bescherming neemt tegen aanvallen van o.a. J. Rogier (in: Een zondagskind in de politiek, Sun, Nijmegen 1980) als zou Banning anti-democratisch zijn, wijst erop dat veel van Bannings gedachtegoed in bepaalde opzichten gedateerd is. Banning was van vóór de grote secularisatiegolf en meende dat herkerstening van Nederland nog mogelijk was.

Nederlandse Unie, Nederlandse Volksbeweging en PvdA⁵⁶

In verschillende interviews en in persoonlijke gesprekken maakt De Lange melding van het feit dat hij in de oorlog lid werd van de Nederlandse Unie en vervolgens na de oorlog van de Nederlandse Volksbeweging, waarbinnen hij ook enige tijd voorzitter van de Jongerenwerkgemeenschap was.

56 Deze organisaties worden hier bij elkaar genomen omdat De Lange in zijn denken, zoals voor vele anderen met hem geldt, een ontwikkeling doormaakte die hem automatisch van de ene organisatie in de andere bracht. Beide bewegingen komen voort uit het vernieuwingsdenken van voor de oorlog, maar dit organiseerde zich niet louter in de Nederlandse Unie.

Nederlandse Unie

De Nederlandse Unie is bepaald niet onomstreden, maar is tegelijk zo diffuus dat er

[p. 43]

niet gemakkelijk een eenduidig oordeel over is uit te spreken.⁵⁷ De organisatie werd in juli 1940 opgericht door De Quay, Einthoven en Linthorst Homan. Reeds in de jaren dertig leefde in uiteenlopende kringen het gevoel dat het oude politieke bestel gefaald had ten aanzien van vooral de economische crisis en de dreiging van het nationaal-socialisme.⁵⁸ Na de bezetting wint deze overtuiging in korte tijd terrein. ‘De onmogelijkheid de nationale politieke activiteiten van voor mei 1940 te ontplooien, stimuleerde in de loop van de eerste bezettingsweken de behoefte zich op nationale schaal actief in te zetten. Juist de onzekere situatie bracht het verlangen naar eenheid en nationale activiteiten aan de oppervlakte’.⁵⁹ Het driemanschap De Quay, Einthoven en Linthorst Homan sprong hierop in en riep op om ‘gezamenlijk door kordate arbeid naar een nieuwe Nederlandse saamhorigheid te streven’ en sprak onder andere uit dat nodig is ‘Sociale rechtvaardigheid opdat er kome werk voor allen en arbeidsvreugde voor allen, voor jong en oud, voor de sterke en de zwakke’.⁶⁰ De oproep sloeg aan: binnen enkele maanden waren er 800.000 leden.⁶¹ Uiteraard is er ook kritiek,⁶² bijvoorbeeld onder de leiding van de gevestigde politieke partijen, vooral in de ARP. Algra noemde de Unie ‘bedenkelijk en gevaarlijk’.⁶³ Algemeen worden achteraf voor de grote aantrekkingskracht van de Nederlandse Unie twee verklaringen gegeven. Allereerst de onder velen levende wens ‘de oude scheidslijnen tussen de bevolkingsgroepen, de ‘schotjesgeest’, (te) doorbreken’.⁶⁴ Van wat er in de top van de Unie gezegd en gedaan was, wat men wel en niet afsprak met de

57 Een goed gedocumenteerde en afgewogen schets van de Nederlandse Unie geeft Ten Have in: Wichert ten Have, De Nederlandse Unie. Aanpassing, vernieuwing en confrontatie in bezettingstijd, Prometheus, Amsterdam, 1999. Overtuigend tekent hij het tweesporenbeleid dat de leiders van de Unie trachten te volgen: een zekere aanpassing om van de bezetter de ruimte te krijgen een eigen weg te kiezen en onafhankelijkheid te bepleiten; ook toont hij de beperkingen daarvan.

58 In zijn De Nederlandse Unie gaat Ten Have voor de achtergronden van de Unie o.a. terug naar het werk van de volkshogescholen, dat de kloof tussen meer en minder-of-niet ontwikkelden wilde overbruggen en geestelijk-zedelijke ontwikkeling nastreefde in de strijd tegen een gegroeide massacultuur, en dat veel raakvlakken had met de activiteiten van de Woodbrookers. Ten Have beschrijft ook de pogingen van studenten (o.a. in NCSV en VCSB-verband) om tot grotere volkseenheid te komen.

59 Uit: Ten Have (1999), 136.

60 Uit: L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, IV/2, Staatsuitgeverij, Den Haag/Amsterdam 1995, 459.

61 Zekerheid over het ledental is er niet: Ten Have noemt uiteenlopende aantallen: 600.000 en 800.000 (Ten Have [1999], 321, 436), wat natuurlijk niets afdoet aan het massale karakter van de aanhang.

62 Van Kaam (in: Ben van Kaam, Opstand der gezagsgetrouwen. Mannenbroeders & Zonen in de jaren 1938-1945, Zomer & Keuning, Wageningen, 1966, 83) schrijft over de Unie: ‘Politiek geschoolden wordt vrij snel duidelijk dat deze Nederlandse Unie niet democratisch van aard is en aanstuurt op samensmelting, niet op samenwerking van de organisaties van de verschillende Nederlandse richtingen en op samenwerking met de Duitsers’. Dit oordeel komt overeen met het beeld dat na de oorlog in brede kring met betrekking tot de Unie bestond. Het boek van Ten Have over de Nederlandse Unie stelt dit beeld bij. Hij laat zien (Ten Have [1999], 497) hoe vanaf eind 1941 het ijkpunt voor ‘goed’ of ‘fout’ tijdens de oorlog de algehele confrontatie met de bezetter werd. Dit ijkpunt doet echter geen recht aan het gegeven dat tijdens het eerste oorlogsjaar het vrijwel algemene gevoelen was dat de Duitsers het voorlopig voor het zeggen zouden hebben en dat daar maar het beste van gemaakt zou moeten worden, de z.g. ‘beschermingshypothese’ (492 e.v.).

63 Geciteerd in: Madelon de Keizer, De gijzelaars van Sint Michielsgestel. Een elite-beraad in oorlogstijd. Sijthoff, Alphen aan den Rijn, 1979,113. Deze kritiek richt zich aar ten dele op de punten waarop de Unie later bekritiseerd zou worden; minstens zo zeer was men bang voor het wrikken aan het idee van partijvorming op basis van confessie, het spreken over eenheid, wat beschouwd werd als aantasting van de ‘souvereiniteit in eigen kring’ en de kritiek op het oude bestel. Zie ook Ten Have (1999), 283, vergelijk 63, en vanaf 245.

64 Uit: J.J. Woltjer, Recent Verleden. Nederland in de twintigste eeuw. Balans, Amsterdam 1992, 193. Zie ook De Jong, a.w., 464 e.v. Heel uitgebreid beschrijft Ten Have (in Ten Have [1999]) de onvrede die in Nederland leefde over die hokjesgeest.

[p. 44]

bezetter, had men aan de basis (die georganiseerd was in gesprekskringen waarin gepoogd moest worden de oude hokjesgeest⁶⁵ te overwinnen) weinig of geen weet, of men legde het uit als noodzakelijke tactische zet. Daarnaast was voor veel van de leden, zo schrijft ook De Jong, het lidmaatschap van de Unie een publiek protest tegen de NSB, en zij trokken zich van het beleid van de top, die - hoewel zelf ook zeer kritisch ten aanzien van de NSB - regelmatig waarschuwde tegen een al te openlijke anti-NSB-houding, weinig aan.⁶⁶ Enthousiast werd gecolporteerd met het periodiek De Unie onder het motto: ‘Lees De Unie, tegen de NSB’.⁶⁷ Het zijn inderdaad precies deze motieven die De Lange later in interviews noemt om zijn lidmaatschap van de Unie te verklaren: ‘We beleefden daar iets heel anders dan je denkt als je nu de redevoeringen van de Quay nog eens leest. Wij bereidden voor ons gevoel daar de wereld van na de oorlog voor. De Unie ervoeren wij als een soort verzet tegen de WA. Van de blunders aan de top hadden wij geen weet.’⁶⁸ en: ‘... je moet niet vergeten dat ik behoor tot de generatie die gewékt werd. Wij wisten: nú gaat het fout, nú moeten er zeer beslissende dingen gezegd worden.’⁶⁹

In de zomer van 1941 mocht het blad De Unie niet meer verschijnen, nadat het driemanschap Duitse censuur had afgewezen, en eind 1941 werd de Nederlandse Unie, tezamen met alle andere nog overgebleven politieke organisaties, met uitzondering van de NSB, verboden. Ondergronds werd het werk echter voortgezet. In 1942 werd de hele top geïnterneerd als gijzelaar.⁷⁰

Na de oorlog kwam meer belastende informatie over het driemanschap naar buiten dan tijdens de oorlog in breder publiek bekend was.⁷¹ Premier Schermerhorn installeerde een commissie die onderzoek moest doen naar de Nederlandse Unie. De uitkomst was dat het driemanschap in ere werd gelaten of hersteld. De discussie over de Unie liep vervolgens nog decennialang door.

65 Ook De Lange gebruikt dit woord om deze tijd - in Nederland - te typeren. ‘Het was geen samenleving, maar een maatschappij’: alleen de toppen van de politieke partijen spraken elkaar, voor het overige wist men niets van elkaar af. Hij verwijst hierbij als voorbeeld naar het boek van Mak, De eeuw van mijn vader (1999): ‘Ja, de eeuw van mijn vader, die gereformeerd was. Over de Hervormden lees je niets, laat staan over een katholiek! Men had geen enkel contact met elkaar. In Indonesië was er wel wat contact, maar het gaat er niet over. Nota bene: een verdienstelijk man als Hannes de Graaf woonde in Medan, waar Mak ook woonde: De Graaf komt niet voor in het boek! Een schitterend voorbeeld van hoe die zuilenmaatschappij in elkaar zat!’

66 Zie: De Jong, IV/2 (1995), 350, 351.

67 Zie: Ten Have (1999), 393.

68 Uit: ‘Ik voel me eigenlijk een volksonderwijzer’, interview door Aldert Schipper in: Trouw, 31-12-1974.

69 Uit: ‘Niet één mijl, maar twee mijl meelopen’, interview door Legien Dijkshoord in: Hervormd Nederland, 26-8-1972.

70 Zie: Woltjer (1992), 193.

71 Zie: De Jong, XII/1 (1995), 350. Gezien de samenstelling van de commissie was niet te verwachten dat een afkeurend rapport zou verschijnen. Schermerhorn was zelf prominent lid van de NVB, en had voor schade aan de NVB moeten vrezen als het driemanschap scherp veroordeeld was, zo stelt Bank (Bank [1978], 93). Die veroordeling kwam er dus niet. De Jong (De Jong, XII/1 [1995], 354-355) is hierover kritisch, maar het materiaal van Ten Have over de Nederlandse Unie lijkt de commissie gelijk te geven.

Nederlandse Volksbeweging

Tijdens hun gijzeling waren zeker De Quay en Van Einthoven door hun medegegijzelden niet als ‘fout’ behandeld. Ruitenbeek gaat er zelfs van uit dat 50% van de gijzelaars in het kamp in Sint Michielsgestel tot de Unie behoorde.⁷² Zij zaten daar samen met o.a. Banning, en behoorden, met Banning, tot de grondleggers van de

72 H.M. Ruitenbeek, Het ontstaan van de Partij van de Arbeid, De Arbeiders Pers, Amsterdam 1955, 95.

[p. 45]

Nederlandse Volksbeweging, ‘welker program trouwens op menig punt aansloot bij dat van de Nederlandse Unie’.⁷³ Inderdaad komen we in uitingen van de Nederlandse Volksbeweging zaken tegen die doen denken aan de Unie, zoals de gedachte dat na de oorlog de oude partijtegenstellingen doorbroken zouden moeten worden. Het denken van de Unie was tijdens de oorlog geëvolueerd, en democratischer geworden.⁷⁴ Mede daardoor kon een groot aantal mensen (o.a. Banning, Schermerhorn, Lieftinck, Van der Goes van Naters, Einthoven, Brugmans, De Quay en Kraemer) elkaar vinden in Sint Michielsgestel,⁷⁵ en door de grote invloed van vooral Banning en Schermerhorn (geen van beiden ooit lid van de Unie) werd het oude Unie-denken en -verleden steeds verder teruggedrongen. Men streefde naar een vernieuwingsbeweging, niet naar een nieuwe politieke partij. De basis van de nieuwe beweging die de groep voorstond, zou het personalistisch socialisme zijn; in plaats van godsdienstige uitgangspunten zouden politieke beginselen mensen moeten binden. Banning schrijft over zijn Gestelse periode in zijn ‘Terugblik’:

‘Het was zeker ook een kans om met enkelen die elkaar verstonden zich te bezinnen op de taak voor de toekomst. Wij deden het naar twee kanten, die merkwaardigerwijs elkaar maar in een paar personen raakten: naar de kant van de politieke, en naar die van de kerkelijke vernieuwing (...). In Gestel ligt, zoals men nu wel weet, één van de oorsprongen van wat na de bevrijding als de Nederlandse Volksbeweging naar voren zou treden. Wij wilden niet een nieuwe politieke partij stichten - het is onzin om te beweren, dat de PvdA in Gestel zou zijn ontstaan; maar wij wilden wel een beweging, die de politieke partijen zou stuwen op de weg naar andere partijformatie; de oude immers was reeds voor '40 een verstarring gebleken, hoeveel te erger zou dat zijn in de nieuwe verhoudingen. Het bleek, dat wij elkaar positief konden vinden in het begrip ‘personalistisch socialisme’, dat in de toenmalige situatie naar verschillende fronten kon en moest worden geïnterpreteerd. Voor onze rooms-katholieke vrienden betekende het de aanvaarding van een bepaald type ‘socialisme’ en dus een springen buiten de overheersende traditie van solidarisme; voor de vanouds christelijk-historischen betekende het de erkenning van een radikalisering in de politieke en sociaal-economische reconstructie; voor de oude sociaal-demokraten een afwijzing van proletarische levensbeschouwingen en de erkenning van de gemeenschap van personen als norm.’⁷⁶

Overigens bevatte het hier geformuleerde gedachtegoed een zekere autoritaire inslag.⁷⁷ Ook het pleidooi voor één grote jeugdorganisatie, met gemeenschappelijke

73 Uit: De Jong, XII/1 (1995), 351.

74 Zie hierover Bank (1978), 29, en Ten Have (1999). De laatste zegt (73): ‘Tussen de Vernieuwers en de rechts-autoritaire anti-democratische bewegingen bestond een grens, die zowel duidelijk als poreus was’.

75 Dit gebeurde in eerste instantie in de z.g. Sociologische Studiegroep waarin zo'n 50 mensen bij elkaar kwamen. Van der Goes van Naters correspondeerde met Drees - die het met de gedachte van een niet vanzelfsprekende heroprichting van de SDAP na de oorlog niet eens was - over deze gesprekken, waardoor veel van de overwegingen bewaard bleven. Zie De Keizer (1979). Later werd er veel toegespitster gesproken in een nieuwe, kleinere, groep De Heren Zeventien; daarin zaten mensen van uiteenlopende politieke partijen, en van hen hadden zeker zeven banden met de Unie (gehad). Ze waren allen nieuw in de politiek, en allemaal vol kritiek op de ‘hokjesgeest’ van het vooroorlogse politieke bestel, hoewel men het overigens lang niet over alles met elkaar eens was. Vanuit De Heren Zeventien ontstond vervolgens een hechtere groep, die daadwerkelijk een begin maakte met plannen voor een volksbeweging. Hierin zaten o.a. Banning, Brugmans, Schermerhorn, Lieftinck, Einthoven, De Quay en Kraemer.

76 Banning, in: Van Veen (1972), 61-62.

77 Men deed daar zelf vrij luchtig over: de ‘geest’ zou corrigerend kunnen optreden, zo stelde men; ‘een opvatting, die hun politieke onervarenheid of naïviteit illustreert’, zo concludeert De Keizer (De Keizer [1979], 148).

[p. 46]

uniforms e.d. en voor een arbeidsdienst wekt bevreemding, maar moet waarschijnlijk verklaard worden uit de zorg over de groeiende normloosheid die men waarnam. In Gestel werd het gemeenschappelijke gedachtegoed neergelegd in een reeks nota's; we vinden het later terug in het NVB-programma en in Bannings De dag van morgen, dat een neerslag is van de gesprekken in Gestel.⁷⁸

Direct na de bevrijding presenteerde de NVB zich met een manifest en een programma. Onder de ondertekenaars waren zowel partijlozen als leden van uiteenlopende politieke partijen en voormalige leden van de Nederlandse Unie. Men wilde nieuwe partijvorming helpen stimuleren; daartoe zou men in overleg treden met de bestaande partijen. Het ging om ‘de verwerkelijking van een vernieuwd socialisme’, om het sterk maken van ons volk ‘voor de geweldig zware taak van dit historisch tijdvak’, om een geestelijke vernieuwing die gevoed moest worden ‘uit de levende bronnen van Christendom en humanisme’, in de overtuiging ‘dat alle gebieden van het menselijk leven gebonden zijn aan volstrekte normen als barmhartigheid, gerechtigheid, waarheid en naastenliefde, die naar het Evangelie in Gods wil gegrond zijn, maar ook in andere dan Christelijke overtuiging worden gegrond’.⁷⁹ Men staat onder meer ‘verheffing van de arbeid in een geordend sociaal-economisch bestel’, ‘volkszeggenschap in de organisaties van bedrijfs- en cultureel leven’ en nieuwe verhoudingen met de overzeese gebieden voor. De staat moet een actieve conjunctuurpolitiek voeren om zo de werkgelegenheid te verzekeren en de sociale verzekeringen moeten gereorganiseerd worden. Een planbureau, een strakke prijsbeheersing en socialisering van bepaalde - omschreven - productiemiddelen worden noodzakelijk geacht. Men pleit voor een ‘gerichtheid van denken en doen op het welzijn der gehele natie boven de belangen van groep, klasse, partij en enkeling’. Bank vat het als volgt samen:

‘.. in zijn grote oriëntatie was het programma een adequate samenvatting van wat in 1945 na de ervaringen van crisis en oorlog in een brede elite als de keuzes van de nieuwe tijd werd gedeeld: een zedelijke herleving, een derde weg tussen individualisme en collectivisme, ordening van het maatschappelijk krachtenveld zonder aantasting daarvan, cultureel nationalisme als concretisering van de gemeenschapsgedachte en op Europees niveau solidariteit van het voormalig verzet alsmede nieuwe verhoudingen met de koloniën. Economische modernisering en zedelijk conservatisme zijn hier met elkaar vermengd. Voor beide wordt de staat toonaangevend; hij is niet meer neutraal in zaken van morele orde en niet meer liberaal in het economisch proces.’⁸⁰

Men hoopte voor de verkiezingen duidelijkheid te hebben bereikt over de politieke partijformatie.

Harry de Lange, partijloos maar actief in allerlei jongerenorganisaties, richtte samen met Riemens de jongerenwerkgemeenschap in de Nederlandse Volksweging op; hijzelf werd voorzitter en Riemens secretaris.⁸¹ Door middel van een brochure (te koop voor 35 cent) willen ze contact leggen ‘tussen al die groepen jongeren en individuele jongeren, die tijdens de bezetting de noodzaak van een politieke jongeren-

78 De dag van morgen: schets van het personalistisch socialisme, richtpunt voor de vernieuwing van ons volksleven, Ploegsma, Amsterdam 1945.

79 Geciteerd in: Bank (1978), 54.

80 ‘Maar’, vervolgt Bank, ‘door de nadrukkelijke onthouding van politieke machtsvorming en van detaillering blijft het programma een intentieverklaring, gebaseerd op een geloof in de werfkracht van gemeenschapszin jegens groepen met duidelijk tegengestelde belangen’ in: Bank (1978), 67-68.

81 Gegevens (tenzij anders vermeld) ontleend aan het archief van de NVB bij het IISG, map 34.

[p. 47]

vereniging zijn gaan voelen en hun idealen, min of meer precies, geformuleerd vinden in het Personalistisch Socialisme van de NVB’. Het was voor De Lange een periode van politieke scholing; onder andere las hij in deze tijd Thorbecke: ‘zeer tot mijn fundamentele politieke vorming’.⁸² Maar hij kon minder actief meedoen dan wenselijk was, volgens het verslag van de secretaris uit november 1945 vanwege zijn ‘zeer drukke bezigheden bij het Planbureau van de regering’.⁸³ Ook voor de jongerenorganisatie gold dat deze de oude scheidslijnen ‘als onzuiver en onwaarachtig’ ervaart. Bovendien hopen de oprichters dat jongeren ‘verzanding’ van de politieke idealen kunnen voorkomen, omdat van hen is te verwachten ‘dat zij het ideaal nog ongeschonden in zich dragen’. Met de jongerenwerkgemeenschap willen zij bovendien ‘het politieke verantwoordelijkheidsbesef inbranden in de harten van onze gehele generatie’. Uit de brochure blijkt dat ze de jeugdorganisaties beschouwen als een ‘derde opvoedingsmilieu naast gezin en school’. Tot de politieke eisen van de beweging behoort de totstandkoming van een (Gevolmachtigd) Federatief Wereldbestuur (‘wij zijn van mening dat zolang de nationale legers bestaan, elke dag vrede een onzeker iets is’) en afschaffing van de koloniale verhoudingen. In 1946 heeft de beweging 44 afdelingen.

Banning en Schermerhorn werden bij de oprichtingsvergadering op 24 mei 1945 eerste en tweede voorzitter van de NVB. In het begin was het enthousiasme groot: volle zalen die toegesproken werden door een verscheidenheid aan politici. Onder de leden van de NVB ontbraken vooral de middenstanders en de arbeiders. Dat arbeiders niet bereikt werden, betreurde men zeer. Buskes zei hierover tijdens de oprichtingsvergadering onder meer: ‘De NVB huldigt het principe van de klassenstrijd niet en heeft volgens de arbeiders ook te weinig oog voor de klassenstrijd zelf. (...) Zij erkennen ook wel de sociale gezindheid van de NVB, maar vrezen dat zij zich te weinig bewust is van de machten die de wereld regeren’.⁸⁴ Er wordt besloten een populair colportageblad (Doorbraak) uit te gaan geven; dit wordt geen succes en al na enige maanden wordt de uitgave gestaakt. Ook onder rooms-katholieken is de aanhang niet groot.⁸⁵ Hier en daar wordt door de geestelijkheid gewaarschuwd tegen de NVB omdat men beducht is dat in een gemengd milieu de gelovigen hun belangstelling voor de confessionele organisaties zullen verliezen.⁸⁶ Een bewonderaar van de NVB was wel koningin Wilhelmina.⁸⁷ Toen ook Drees, zelf geen vernieuwer, haar adviseerde de NVB wel bij de kabinetsformatie te betrekken, wees zij vervolgens Drees en Schermerhorn als formateurs aan.⁸⁸ Drees vroeg Schermerhorn de ministerraad voor te zitten. Verschillende NVB-ers traden tot de regering toe. Hiermee verwierf de NVB zich een zeker aanzien, maar tegelijk schaadden misslagen van het kabinet de NVB ook.⁸⁹ De NVB wilde graag een open overleg over partijpo-

82 ‘In gesprek met Dr.H.M. de Lange’, interview door L.H. Ruitenberg, in: Woord en Dienst, 20-9-1969.

83 Zoals we in het volgende hoofdstuk zullen zien.

84 Geciteerd in: Bank (1978), 78.

85 Gesteld wordt wel dat de keus van de NVB om eind 1944 in het al bevrijde Zuiden nog niet in de openbaarheid te treden, om daarmee niet het nog niet bevrijde Noorden voor een voldongen feit te plaatsen, de kans heeft laten glippen om rooms-katholieken te doen toetreden tot de beweging, terwijl het tij daarvoor tijdens en direct na de oorlog gunstig was (zie Ruitenbeek [1955], 182-184). Ruitenbeek noemt ook nog het feit dat de NVB vlak na de bevrijding De Quay niet durfde opnemen in haar bestuur en in het kabinet, vanwege zijn Unie-verleden. Dat zette kwaad bloed in het Zuiden (188).

86 Zie: Bank (1978), 82.

87 Koningin Wilhelmina had ook voor de oorlog zich al voorstander betoond van een vernieuwingsbeweging, wat o.a. blijkt uit haar uitgebreide contacten met Linthorst Homan (Ten Have [1999], 47).

88 Zie: Bank (1978), 110-111.

89 Zie: De Keizer (1979), 174.

[p. 48]

litieke vernieuwing, en wierp zich niet op als partij, maar streefde naar concentratie van politieke partijen. Eind augustus vinden de eerste gesprekken met politieke partijen plaats. In het gesprek met de SDAP komen geschilpunten naar voren, maar wordt afgesproken dat een kleine commissie de mogelijkheid van een nieuwe partijformatie gaat onderzoeken.⁹⁰ Leden van de NVB worden ongeduldig, er gaan stemmen op om tot partijformatie over te gaan. Dit geluid werd vooral verwoord door de mensen die zich verenigd hadden in het z.g. Nooddak of Daklozenberaad, een grote groep partijlozen met als leider Van Walsum, voormalig CHU-lid. Dit bestond zowel uit mensen die nog nooit tot een partij hadden behoord (zoals Harry de Lange), als uit mensen die zich bewust hadden losgemaakt uit hun partij in hun streven naar vernieuwing. De groep had zich verenigd omdat men er niet op vertrouwde dat er een nieuwe brede partij zou komen (de kans bestond altijd nog dat de mensen die wél tot een partij behoorden, zich weer thuis gingen voelen in hun veranderde oude partij en zij partijloos achter zouden blijven) en men wilde tijdig met een eigen lijst en programma kunnen komen.⁹¹ Banning blijft echter volhouden dat de NVB een sociaal-pedagogische beweging moet blijven, en niet moet opgaan in een politieke partij; ‘er moet een concreet program komen en een gemeenschappelijke candidatenlijst voor tenminste 51 zetels’.⁹² Banning krijgt in het NVB-overleg zijn zin: besloten wordt dat een brede, personalistisch socialistische volkspartij nodig is en dat, aangezien die niet terstond bereikbaar is, aan de in aanmerking komende politieke partijen gevraagd wordt te komen tot een gemeenschappelijk programma en een gemeenschappelijke kandidatenlijst, waarop ook de partijlozen uit de NVB een plaats zouden moeten krijgen. Mocht dit niet lukken, dan zou vanuit, maar buiten de NVB een comité gevormd moeten worden dat in de verkiezingen van 1946 met een eigen lijst zou moeten komen. Dit was voor de ‘daklozen’ een belangrijk punt, aangezien zij bij falen van de pogingen immers dakloos zouden blijven. In een volgend gesprek met de SDAP bleek men dit laatste punt als een dreigement te beschouwen. De SDAP voelde wel voor een brede volkspartij, mits men vast zou kunnen houden aan symbolen als de rode vlag en de Socialistische Internationale. De RKSP blijkt echter te kiezen voor continuering van een katholieke partij, en De Quay (inmiddels lid van de RKSP) wijst dat niet af, hij acht het te vroeg voor verdergaande stappen. Bank concludeert⁹³ dat de SDAP uiteindelijk verder, en de RKSP minder ver wilde gaan dan de NVB had verwacht.

90 Ruitenbeek (Ruitenbeek, 1955) beschrijft hoe verdeeld de SDAP aan het eind van de oorlog was over de vraag of de partij terug zou moeten keren, en over de mogelijkheden van een brede socialistische volkspartij.

91 Zie: Ruitenbeek (1955), 201.

92 Bank (1978), 171.

93 Id., 181-182.

Op weg naar de PvdA

Uiteindelijk (oktober 1945) vormen delegaties van de NVB, VDB, SDAP en CDU de studiecommissie politieke partijen die spreekt over de politieke vernieuwing. Later komt hier nog een delegatie van vernieuwers uit rooms-katholieke kring bij. De commissie komt onder leiding van Banning enkele malen bijeen, waarbij men wel tot overeenstemming kan komen over het socialistisch karakter van de nieuwe partij, maar niet over de ‘rode symbolen’, die in R.K. kring beschouwd worden als pseudo-religie. Als de partijen zich tenslotte uitspreken over het akkoord blijkt dat de rode symbolen nog steeds een struikelblok zijn. Dit wordt opgelost met het voor-

[p. 49]

stel dat de nieuwe partij een nieuwe vlag krijgt, terwijl in het internationale verkeer de rode vlag gebruikt zal blijven worden. Bovendien is dan langzaamaan duidelijk geworden dat slechts een intellectuele voorhoede uit katholieke en protestantse kring tot de nieuwe partij zal toetreden, voor wie waarschijnlijk de rode symbolen niet onoverkomelijk zullen zijn.⁹⁴ Als naam wordt gekozen voor Partij van de Arbeid, en vier uitgangspunten en acht beginselen worden geformuleerd. We nemen hier grote delen van de tekst over, aangezien veel van de overwegingen later terugkeren in de publicaties van Harry de Lange.

1.	‘(hierin wordt de wil tot vernieuwing van het politieke leven uiteengezet)
2.	De te stichten Partij van de Arbeid erkent het innig verband voor personen en groepen tussen levensovertuiging en politiek inzicht, doch verwerpt principieel en voor de tegenwoordige verhoudingen ook practisch de organisatie van het politieke partijleven op de grondslag der godsdienstige belijdenis. (antithese).
3.	Zij wil derhalve in zich verenigen allen, die bij welk diepgaand verschil in levensovertuiging ook, een zelfde economisch, sociaal en politiek program willen verwezenlijken. Uitgangspunt is daarbij de erkenning, dat de mens met persoonlijke verantwoordelijkheid geplaatst is in de gemeenschap; hierin ligt tevens het richtsnoer ener rechtvaardige, socialistische maatschappij. Binnen haar verband geeft zij aan groeperingen op de grondslag van een gemeenschappelijke levensovertuiging ruimte tot bezinning en eigen activiteit; zij acht deze een verrijking en versterking van het leven in eigen kring en in het gehele volk.^95
4.	Zij zal het thans in ons volk nog verspreide verzet tegen de kapitalistische maatschappij en de kapitalistische geest, dat openbaar werd onder arbeiders, boeren, oude en nieuwe middenstand, intellectuelen e.a., godsdienstigen en ongodsdienstigen, in naam der sociale gerechtigheid en van de persoonlijke waarde van iedere mens, samenbundelen en een positieve inhoud geven, door het dienstbaar te maken aan de komst van een rechtvaardige, nieuwe socialistische samenleving op democratische grondslag.’

De beginselen:

1.	‘(PvdA plaatst zich op de grondslag der democratie)
2.	Het economisch leven behoort gericht te zijn op een rechtvaardige en doelmatige voorziening in de behoeften, stoffelijke en geestelijke, van allen. De Partij verwerpt derhalve het winstbejag als richtsnoer voor het economisch leven, niet het minst om de massale ontrechting en geestelijke krenking, die daarvan onder het kapitalisme veelal het gevolg zijn. Zij streeft naar planmatige leiding en ordening van voortbrenging en verdeling; socialisatie van de beschikkingsmacht of van de eigendom der voortbrengingsmiddelen behoort te worden toegepast, met het algemeen welzijn als richtsnoer. (...)
3.	Noodzakelijk is een rechtsorde van de Arbeid, waarbij de arbeid als zedelijke factor van de eerste rang en het centrale element in het voortbrengingsproces wordt erkend. Aan alle werkers dienen arbeidsverhoudingen gewaarborgd te worden, waarin de ontplooiingsmogelijkheden der persoonlijkheid zoveel mogelijk tot haar recht komen, en medezeggingschap wordt toegepast in sociale en economische aangelegenheden, gegrond op hun medeverantwoordelijkheid.
4.	(over de rechtsstaat)

94 Een voorbeeld daarvan komen we tegen in hoofdstuk 3: Marga Klompé, lid van de NVB, koos vanwege haar moeite met het met geheven vuist zingen van de Internationale, uiteindelijk toch voor de KVP, ondanks haar grote verwantschap met het verdere gedachtegoed van de PvdA.

95 Gedoeld is hier op de latere werkgemeenschappen, zie hoofdstuk 2.

[p. 50]

5.	(over gelijkgerechtigdheid van een ieder)
6.	(over de rol van de overheid inzake het waarborgen van de vrijheid)
7.	De Partij erkent de grote waarde van huwelijk en gezin voor een gezonde opbouw van de samenleving. De sociale en fiscale politiek behoort mede op de bescherming en verheffing van het gezin gericht te zijn.
8.	(over de rol van de overheid inzake het onderwijs)’^96

Eind januari 1946 durft De Lange al te schrijven dat het zover is: de ene, grote, socialistische partij zal er komen. ‘Er is een oorlog voor nodig geweest om de zaak op drift te brengen en zelfs nu nog bleek een belangrijk aantal vertegenwoordigers van de oude partijen geen moed te hebben ons partij-apparaat aan te passen aan de werkelijke verhoudingen’.⁹⁷ In ditzelfde artikel verklaart hij waarom hij kiest voor het socialisme: ‘Omdat alleen de verwezenlijking van het socialisme het bereiken van ons doel: de eerbiediging en de ontplooiing van de menselijke persoonlijkheid garandeert.’

Op 9 februari zou de nieuwe partij worden opgericht, en de dagen daarvoor moesten de deelnemende partijen en organisaties in hun congressen over de nieuwe partij besluiten nemen. De drie partijen gaan akkoord. Het Daklozenberaad is kritisch; geluiden ter linkerzijde van de SDAP, wél vertegenwoordigd in het beraad, waren in de studiecommissie niet meegenomen. Een voorstel om Jan Romein in de studiecommissie op te nemen, was door Banning afgewezen. Toch gaat ook het Daklozenberaad in het Noodddakcongres akkoord; Harry de Lange was hierbij aanwezig. Op het laatst sluit nog de RDV (Radicaal Democratische Volkspartij) zich bij de PvdA aan. Banning houdt de openingstoespraak op het stichtingscongres op 9 februari die hij als volgt besluit: ‘Hier: de Partij van de Arbeid’. De PvdA is een feit.

96 Uit: Ruitenbeek (1955), 270 e.v. De gedeelten tussen haakjes zijn samengevat door de auteur van deze studie.

97 ‘De Partij van de Arbeid’ in: Nieuwe Koers, 26-1-1946.

Vervolg en evaluatie NVB

De NVB houdt hiermee nog niet op te bestaan. Er spelen allerlei politieke kwesties waarin de NVB haar geluid laat horen. Men is het echter onderling lang niet altijd eens. In de kwestie Indonesië bijvoorbeeld neemt de Jongeren Werkgemeenschap een radicaler standpunt in dan het hoofdbestuur. Dit verschil van mening is voor het hoofdbestuur mede aanleiding om het blad van de Werkgemeenschap financiële ondersteuning te weigeren.⁹⁸ Bank concludeert dat het de NVB onmogelijk bleek de tijdens de bezetting verworven eenheid te handhaven wanneer onverwacht standpunten ingenomen moeten worden in concrete kwesties.

De NVB had zichzelf ook een opvoedende taak toebedeeld, in de eerste plaats inzake het personalistisch socialisme dat men wilde funderen in de bestaande levensbeschouwingen; hierover werden eind 1945 debatten gevoerd. Ook richtte men zich tegen de morele decadentie als gevolg van de oorlog, op uiteenlopende gebieden als sexualiteit en de behandeling van politieke gevangenen. Doordat de partijvernieuwing alle aandacht krijgt, blijft dit werk echter liggen. Na de oprichting van de PvdA besluit men een studie- en discussieorganisatie te worden: door middel van brochures over allerlei vraagstukken wil men gesprek in de afdelingen entameren. Maar wat gebeurt, is dat de NVB leegloopt: afdelingen gaan over naar de PvdA en de Jongeren Werkgemeenschap wordt opgeheven.

98 Zie: Bank (1978), 237.

[p. 51]

De verkiezingen van mei 1946 lopen uit op een grote teleurstelling. De PvdA krijgt nog minder zetels dan voor de oorlog SDAP, VDB en CDU samen (namelijk 29); KVP, ARP en CHU blijven stabiel; een echte doorbraak had dus niet plaatsgevonden, of juist op een andere, niet beoogde, manier: veel arbeiders waren naar de CPN overgelopen, die niet eerder zo groot was (10 zetels). De NVB komt deze teleurstelling eigenlijk niet meer te boven. Het plan wordt opgevat een Personalistische Unie op te zetten, met een ‘maximum aan militante kracht’ en een ‘minimum aan organisatorisch apparaat’.⁹⁹ Omdat het eigen blad van de NVB zich inmiddels had losgemaakt, wordt een nieuw maandblad opgezet, De Personalist (vanaf november 1948). Uiteindelijk ontstaat hieruit het verzelfstandigde Nederlands Gesprekscentrum. De NVB leidt een steeds onopvallender bestaan en wordt met de De Personalist in 1951 opgeheven.

‘De discrepantie tussen verwachting en uitkomst, tussen beleden idealen en klaarblijkelijke realiteit moet voor velen in de Volksbeweging als een formidabele teleurstelling zijn aangekomen,’ schrijft Bank¹⁰⁰ ter verklaring van het gegeven dat veel van de NVB-hoofdrolspelers zich in hun terugblikken nauwelijks meer uitlaten over de NVB.¹⁰¹ Wat was er bereikt? De PvdA was ontstaan en had duidelijke verbindingen gekregen met de elites van de andere zuilen; van een zekere doorbraak was dus wel degelijk sprake. Dat was winst, maar deze verbreding was ten koste gegaan van een deel van de arbeidersaanhang dat naar de CPN ging. De doorbraak naar rooms-katholieke zijde was het minst geslaagd: de KVP was na de oorlog zelfs sterker geworden. Bank geeft hiervoor twee oorzaken: de oproep van het episcopaat - twee dagen voor de verkiezingen - om KVP te stemmen, en de terugkeer van De Quay naar de zich vernieuwende RKSP in augustus 1945.

Ruitenbeek¹⁰² geeft twee verklaringen voor het verval van de NVB: het ontbreken van een goed functionerend apparaat en het dualistische karakter van de beweging: enerzijds streefde men geestelijke vernieuwing van het volk na, anderzijds waren er praktisch politieke doeleinden. Binnen de beweging was hierover geen eenstemmigheid, wat haar uiteindelijk noodlottig werd. Bank concludeert dat het ontbreken van een machtsbasis in partijen en organisaties de NVB uiteindelijk heeft opgebroken.¹⁰³

We zullen in de volgende jaren zien dat Harry de Lange sterk gekleurd is door wat hij in deze tijd in deze groeperingen meemaakte.

99 Geciteerd in: Bank (1978), 252.

100 Bank (1978), 260.

101 Eenzelfde verschijnsel constateert Madelon de Keizer (in: De Keizer [1979]): maar weinig gijzelaars lieten zich achteraf nog uit over de door hen indertijd als zeer belangrijk betitelde gesprekken over het naoorlogse bestel. Ook De Keizer wijt dit aan teleurstelling (id., 34). Maar misschien speelde er wel meer. De Keizer spreekt zelf ook over ‘een vergeestelijkte sfeer’ in Gestel en over ‘ongebreideld idealisme waaraan het Nederlandse volk na de bezetting geen behoefte had’ (id., 196). Wellicht had men zelf achteraf ook het gevoel ‘meegesleept’ te zijn.

102 Ruitenbeek (1955), 185.

103 ‘De NVB is nooit een volksbeweging geweest in de ware zin van het woord. Ze heeft zich beperkt tot elites. Ze heeft de verzuiling getrotseerd, maar niet overwonnen. Daarom is het eindresultaat van haar streven zo typerend. Het Nederlands Gesprekscentrum gaat uit van een institutioneel bestaan van diverse levensbeschouwingen in Nederland. Vanaf het gijzelaarskamp in Gestel tot dit centrum is de NVB een kader geweest voor ontmoeting en gesprek. In die zin heeft ze de consensus voorbereid van waaruit de rooms-rode coalities van de jaren veertig konden ontstaan en de politieke programma's voor bestaanszekerheid en volledige werkgelegenheid en die van een op zedelijk gebied niet neutrale overheid konden worden gerealiseerd. Het eerste heeft een vergaande industrialisatie en modernisering van Nederland tot gevolg gehad. Het zedelijk reveil en de morele disciplinering waren er de begeleidende verschijnselen van. In de NVB was een verbinding tussen beide gelegd.’ (Bank [1978], 266-267.

[p. 52]

6. Privé Leven

Aan het eind van de oorlog besloten Harry en Ruth te gaan trouwen. Dat gebeurde op 6 december 1945 in het Stadhuis van Amsterdam en op 7 december in de remonstrantse gemeente in Amersfoort. Harry had inmiddels zijn eerste baan gevonden en het paar vestigde zich in Den Haag. Daar werden hun dochters geboren: Veronica (in 1946), Martine (in 1949) en Carola (in 1954). In hun huis aan de Frankenslag organiseerden Ruth en Harry regelmatig avondjes waarvoor ze (rond de twintig) mensen die ze kenden uit kerk en politiek én het werk van Harry uitnodigden om in gesprek te gaan met een gast (vaak ook mensen uit het buitenland, zoals Beyers Naudé en Parmar) van wie Harry de boodschap zo belangrijk vond dat hij wilde dat meer mensen daarvan zouden horen (zodat zij die op hun beurt konden uitdragen).

Ondanks de drukte die het werk van Harry en zijn vele nevenactiviteiten met zich brachten, zagen Harry en Ruth toch kans hun gedeelde culturele belangstelling uit te leven. Daartoe behoorden museumbezoek, het bijwonen van balletvoorstellingen en het luisteren naar klassieke muziek, waarbij de voorkeur van Harry uitging naar het wat ‘zwaardere’ werk, zoals Mahler, Bartók en Shostakovich. Ruth beoefende bovendien ook zelf de schilderkunst en het beeldhouwen en oogstte daarmee veel lof. Het omslag van de opstellenbundel die Harry voor zijn zeventigste verjaardag kreeg aangeboden, was van haar hand.