Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel 3 HAE-IPE

[Jan Fredrik Helmers]

Helmers (Jan Fredrik). Wij schrijven dezen naam met eene eerbiedige weemoedigheid hier ter neder. Ach! dat deze naam hier niet behoefde aangeschreven te worden, en wij dien nog op de lijst der levenden opgeteekend zagen! Doch, daar wij denzelven nu moeten vermelden, vinden wij ons verlegen, hoe wij zulks met genoegzame lofverheffing zullen doen. Welke luisterrijke namen men in dit werk reeds heeft aangetroffen, en nog verder zal aantreffen, de naam van helmers vergt

[p. 130]

den meesten eerbied; micat inter omnes. Een Grieksch redenaar had aangekondigd dat hij eene lofrede wilde houden op hercules. Wie veracht hem? vroegen zijne toehoorders, en keerden den redenaar den rug toe. Hetzelfde kon men ons ook vragen, als wij in den lof van dezen uitmuntenden dichter wilden uitweiden, en echter zullen wij ons overtollig offer aan zijne zeldzame verdiensten bezwaarlijk kunnen terughouden.

Helmers werd geboren te Amsterdam in 1767 van deftige burgerlijke ouders, die hem eene beschaafde opvoeding gaven; hij leerde in zijne jeugd de Fransche, Engelsche en Hoogduitsche talen; in zijne jongelingschap wilde hij zich ook de Latijnsche en Grieksche eigen maken, doch hierin vond hij, zonderling genoeg voor een' jongeling van zulk een vlug begrip, schranderheid, goed geheugen en gezond oordeel, onoverkomelijke zwarigheden, zoo dat hij geheel daarvan afzag; maar daarentegen was hij bij uitstek ervaren in de geschiedenis, de aardrijkskunde en de natuurlijke historie. Aangaande den godsdienst en de wijsbegeerte koesterde hij ook zeer heldere begrippen, onafhanglijk van eenige bekrompen kerkleer of schoolstelsels, waarvan hem de bewoordingen en bekleedselen niet eens bekend waren. Hij ontveinsde zijne denkwijze zoo min in zijne gedichten als in zijne gesprekken, en beleed rondborstig hetgeen hij voor waar en goed hield. Daarbij was hij een vurig beminnaar van zijn vaderland, een gezworen vijand van alle overheersching, zoo

[p. 131]

wel van inlandsche demagogen als vreemde tirannen; voorts een braaf burger, opregt vriend, deugdzaam echtgenoot en vader, en edeldenkend mensch.

De geschiedenis der ontwikkeling van zijn uitmuntend dichttalent is te belangrijk, om niet eenige oogenblikken daarbij stil te staan. Daar deze ontwikkeling genoegzaam onder onze oogen heeft plaats gehad, zullen wij daarvan een zoo naauwkeurig mogelijk verslag geven.

Het vroegste dichtstuk, dat wij van helmers kennen, is een lijkzang op b. de bosch, in 1786 vervaardigd. Hij trad dus op in een tijdvak dat de ware dichtkunst plaats gemaakt had voor de koele werktuiglijke verzenmakerij, dat de dichtgenootschappen in de voornaamste steden van ons vaderland in vollen luister bloeiden, en er jaarlijks eenige dozijnen gouden en zilveren medailles werden uitgeloofd, die somwijlen door de middelmatigste verzenmakers of lieden werden behaald, die wel eenig begrip van versificatie, maar niet het minste denkbeeld van echte poëzij hadden. De negentienjarige helmers, die zijne sluimerende genie voelde ontwaken, ontving het eerste dichtkundig onderwijs in de school van uylenbroek, alwaar, hoezeer deze anders een man van zeer veel kunde, gevoel, smaak en gezond oordeel was, toch zeer ligt regels voor poëzij aangenomen werden als, bij voorbeeld, de volgenden, die in den bewusten lijkzang van helmers op de bosch voorkwamen:

[p. 132]

 

Ja, voor de zeis des doods moet alles nederbukken

 

De stramme grijzaard en het jong onnoozel kind,

 

De slaaf en ook de vorst, enz.

 

- - - - - - - -

 

Deze aarde is een tooneel van droefheid, rouw en druk.

 

- - - - - - - -

 

Hy had zyn taak volbragt! Hy is aan de aarde ontheven,

 

Want hy was ryp voor de eeuwigheid ¹.

Men vergelijke deze eeuwige waarheden op rijm eens met zijn meesterstuk, De Hollandsche Natie: welk een onderscheid!... In deze school kroop helmers zachtjes aan, als eene slak, met de anderen langs het door feitama en steenwijk afgebakende pad den zangberg op, hij, die met een' reuzenstap te doen, in eens den top bereiken kon! Zeer was hij ingenomen met van merken en haren echtgenoot van winter ², toen in zijn oog, zoo wel als in dat van duizend anderen, een paar poëtische wondermenschen, voor wier zoetvloeijende gedichten elk den diepsten eerbied had. Allengs echter waagde het helmers zijne lier op een' stouter' toon te stemmen; reeds zijne ode, getiteld: De Nacht; die

1 Lykdichten op b. de bosch, blz. 8.

2 Men vindt een paar grafschriften van helmers op beiden in de Kl. Dichterl. Handschriften, XI Schak. blz. 142, die mij al te insipide voorkwamen om ze in de door mij in 1805 uitgegeven Nalezing zijner Gedichten op te nemen. Er bestaat in handschrift ook nog eene lofrede van helmers op de dichteres van merken, uitgesproken in de maatschappij Felix Meritis, te Amsterdam, gelijk ook eene lofrede op juliaan en eenige andere aesthetische en welsprekende verhandelingen, die wij gaarne in het licht zouden zien.

[p. 133]

van 1788 dagteekent ¹ heeft veel meer dichterlijks dan de meeste gewrochten zijner tijdgenooten, nieuwland uitgezonderd.

In 1790 verscheen voor de eerste maal zijn dichtstuk Socrates, in drie zangen, in 4^to in het licht. Hetzelve bragt de onmiskenbare blijken met zich van 's dichters vroegtijdige menschenkennis, zijne verlichte denkwijze, warm gevoel en verheven aanleg, om eenmaal de eerste zanger zijns vaderlands te worden; echte kenners zagen dit dadelijk, doch bij het groote publiek maakte dit dichtstuk weinig indruk, en de kritikasters van dien tijd zochten alle vlekjes en feiltjes met een vergrootglas op, en spaken hun oordeel uit ² op eene wijze, die ons nog een' medelijdenden glimlach afperst. Hoe het zij, genoegzaam de geheele oplaag werd - tot misdruk geteld ³! ‘Mogen,’ zeggen wij des niettegenstaande met een' zijner lofredenaars, ‘mogen al zijne meer volmaakte zangen, van lateren leeftijd, dezen eersteling eenigzins verduisteren, voor ons, voor elken vriend der Hollandsche dichtkunst blijft het eene altijd dierbare herinnering aan den aanleg en de ontwikkeling van den voor treffelijken helmers ⁴!’

1 Kl. Dichterl. Handschriften, I Sch. blz. 21.

2 Nieuwe Alg. Vaderl. Letteroef. V Deel, I St. blz. 248.

3 Dit schrikte mij nogtans niet af, om, in 1815, op mijne kosten (door slechts 70 inteekenaars ondersteund) een' sierlijken druk in groot 8^vo te bezorgen die sedert geheel uitverkocht is geworden.

4 Hulde aan de naged. van j.f. helmers, blz. 13.

[p. 134]

In zijne jeugd was hij een ijverig bezoeker en voorstander van den Amsterdamschen schouwburg; de aldaar heerschende gebreken bleven door hem niet onopgemerkt, hij zag als het ware Duitschland den toon geven op ons nationaal tooneel, de vertalingen der drama's van kotzebue en andere oppervlakkige vreemde vernuften werden onder luidruchtige goedkeuring aldaar opgevoerd, met achteraanstelling der voortbrengsels van onze oorspronglijke geniën. Dit maakte natuurlijk, als onverbasterd Hollander, zijne verontwaardiging gaande; hij schreef een tooneelmatig tijdschrift, onder den titel van De Amsterdamsche Nationale Schouwburg; waarin bij de gebreken van dat tooneel, hetwelk toen eene soort van finantiespeculatie geworden was, hevig gispte, doch met het zesde nommer zag hij zich reeds verpligt de verdere uitgave te staken. Zijn treurspel Dinomaché, of de verlossing van Athene, in 1798 op den Amsterdamschen schouwburg vertoond en uitgegeven, maakte ook weinig opgang; men vond dat hij in hetzelve voltaires Meropé en van merkens Gelonide te sterk had gecopieerd. Het scheen dat de tooneeldichtkunst het minst zijne zaak was. Clarescere omnibus rarum.

Eene reis maar Parijs in 1803 bragt niet weinig toe ter volkomen ontwikkeling van zijn heerlijk dichttalent. Hij bevond zich in Frankrijks hoofdstad in het tijdvak, toen de wenken van deszelfs

[p. 135]

beheerscher bevelen waren voor genoegzaam alle bewoners der aarde, en de Parijssche museums de kunstschatten van genoegzaam alle natiën hadden ingezwolgen. Die te aanschouwen was het toppunt van aardsche zaligheid voor een' dichter gelijk helmers; in welk eene verrukking bragt hem de beschouwing van den goddelijken apollo van Belvedere, welligt het hoogste ideaal van schoonheid der menschelijke vormen! Daar stond hij voor hem, in al zijne majesteit, de god, dien helmers in 1801 reeds zoo goddelijk bezongen had, en dit gezigt maakte denzelfden indruk op zijn gemoed als een bevel van den god, om de stoutste zangen aan te heffen, die Nederland sedert antonides nog gehoord had, en dien helmers ook alleen overtreffen kon.

Eerst in 1809 en 1810 gaf hij te Amsterdam twee deelen met Gedichten in het licht, waaronder het straks genoemde dichtstuk Apollo gevonden wordt. Te Parijs zag hij den god werkelijk zoo als hij hem reeds te voren in zijne dichterlijke verbeelding gezien had: toen mogt hij op nieuw in verrukking uitroepen:

Daar staat hij! Vol des Gods, schiet hij met majesteit
D' onsterfelijken blik tot in de oneindigheid.
Verachting voor 't gedrogt, dat hij dorst nedervellen,
Drukt de achtbre wenkbraauw neêr, en doet zijn' boezem zwellen;
Maar op zijn voorhoofd heerscht die kalmte, en vrede, en rust,
Als of hij in de rei der Muzen, al zijn lust,

[p. 136]

 

Van 't blijde negental omgeven,

 

Op Pindus hoogen heuveltrans,

 

Omhuld met goddelijken glans,

 

Door eeuwig groene lauwerdreven,

 

Daar dartelende Zefirs zweven,

 

En 't blijde Iö wordt aangeheven,

 

De Zanggodinnen voert ten slingerenden dans.

 

 

 

Gelijk het teeder blad der jonge en frissche loten,

 

Die Bacchus jaarlijks zamenbindt,

 

Verheugd en welig opgeschoten,

 

Zich slingren onder een, en golven op den wind,

 

Zoo golven Febus blonde tressen

 

Bevallig langs het hoofd, daar 't windje met heur speelt;

 

Gelijk de blijde Huldgodessen,

 

Aan koele bron of beek, om heuren dost te lessen,

 

Met ongesnoerden vlecht ons worden afgebeeld.

 

 

 

Gelijk een eeuwge lente altoos de zaalge dreven

 

Van 't schoon Elysium, der zielen hof, verheugt,

 

Zoo schijnt een eeuwge lente in Febus oog te zweven,

 

Het onbeschrijfbaar schoon der onvergankbre jeugd.

 

 

 

Gelijk ge, ô Arethuse! uit uwe watervlieten

 

Steeds Enna's zalig veld besproeit,

 

Zoo schijnt een hemelgeest door de adren heen te schieten

 

Van Febus! 't Is geen bloed, dat door die adren vloeit:

 

Een zuivre lucht schijnt door hem rond te zweven,

 

Een reine nectar vloeit door 't godlijk ligchaam om,

 

Dien hij steeds op d' Olymp, van eeuwig licht omgeven,

 

Uit Ganimedes hand ontvangt bij 't Godendom.

[p. 137]

 

De wijsheid kust zijn achtbre lippen;

 

Hij zingt thans zijn' triomf op de elpenbeenen lier;

 

En Zefir fladdert door de slippen

 

Van 't gouden kleed en toont zijn' onbeschrijfbren zwier,

 

En laat geen enklen trek van zijnen leest ontglippen.

 

 

 

Waar ben ik? 'k Voel mijn' boezem zwelt;

 

'k Vergeet mij zelf, en durf naauw 't godlijk beeld aanschouwen.

 

Ben ik in u verplaatst, ô welige landsdouwen

 

Van Delos? ben ik hier in 't Lyciaansche veld,

 

Waar gij, ô Zonnegod! onmisbre orakels spelt?

 

Uw beeldnis, ô Apol! mijn' geest thans ingedreven,

 

Krijgt meer bestaan, meer kracht, meer werking, vuur en leven.

 

Gelijk het beeld eens door Pygmalion gewrocht,

 

Door zijne kunst verkreeg en ziel en ademtogt;

 

Zoo zie ik u, Apol! 't Gedrogt ligt aan uw voeten ¹.

Met ongemeen veel goedkeuring werden deze beide gedichtenbundels ontvangen; algemeen was de lof die aan dezelven werd toegezwaaid; met gretigheid werden de stoute gezangen, daarin vervat, gelezen en bewonderd, en zoo vrijmoedig als scherpzinnig beöordeeld ².

1 Gedichten, I Deel, blz. 75.

2 Wij bedoelen hier geenszins de zoogenaamde recensie, of liever drooge analysering der afzonderlijke dichtstukken in de Alg. Vad. Letteroefeningen voor 1809, I St, blz. 599 en 1810, I St. blz. 663. De schrale lofspraak en onnozele vitterijen van een' naamloozen moesten natuurlijk den grooten dichter volstrekt onverschillig zijn; maar wij bedoelen hier den Brief en het Dichtmatig Iets aan j.f. helmers, bij de uitgave van het eerste deel zijner Gedichten, van den Heer s.i. wiselius, waarin deze, na edelmoediglijk 's dichters verdiensten regt te hebben laten wedervaren, hem op een' mannelijken toon onderhoudt wegens eenige staatkundige begrippen, in sommige gedichten uitgedrukt, waaromtrent de Heer wiselius anders dacht dan de dichter, en hem tevens vrijmoedig eenige feilen en misslagen aanwijst. Van zoodanig edelmoedig recenseren met naam had helmers in 1806 reeds het voorbeeld gegeven, in het tijdschrift De Star, met de beoordeeling van eene gebrekkelijke vertaling van voltaires Tancredo. Toen sommigen van des vertalers vrienden zich wegens deze scherpe beoordeeling misnoegd betoonden, noemde helmers zich oogenblikkelijk; iets, waartoe men de waanwijze bedillers in onze maandwerken altijd vergeefs uittart.

[p. 138]

Zijn verlangen, om insgelijks Italië te bezoeken ¹, werd niet vervuld: welke vruchten zou hij op dien grond geplukt en welligt op onzen zangberg overgeplant hebben! Billijk mogen wij dit vooronderstellen, daar zijne heerlijke lierzangen op het Museum van aeloude standbeelden ², der Schilderijen ³ en den Keizerlijken Plantentuin ⁴ te Parijs de vruchten waren van zijn kortstondig verblijf aldaar.

Maar het heerlijkste gedenkstuk heeft hij zich opgerigt in het hart van elken Nederlander met zijn voortreffelijk meesterstuk, De Hollandsche Natie, in zes zangen, hetwelk voor de eerste maal in 1812 in het licht verscheen, nadat de Fransche boekencensuur er verscheiden schoone en krachtige regels had uitgeworpen, doch die bij de volgende

1 Gedichten, I Deel, blz. 216.

2 Ibid. blz. 113.

3 Ibid. blz. 128.

4 Ibid. blz. 158.

[p. 139]

drukken (wij hebben den vijfden, van 1821, voor ons liggen, en een zesde is reeds aangekondigd) er weder ingevoegd zijn.

Dit uitmuntend gedenkteeken van den nationalen roem was het laatste dat de edele dichter bij zijn leven uitgaf. Bij gelegenheid der uitdeeling van de eereprijzen der Stads Teekenakademie, in de Remonstrantsche kerk, te Amsterdam, op den 2 Februarij 1813 sprak hij nog met veel vuur en nadruk een uitmuntend dichtstuk uit, en slechts vierentwintig dagen daarna, den 26^sten, was hij reeds niet meer! Zijn stoffelijk overschot rust op het kerkhof te Muiderberg, onder een' eenvoudigen steen, die enkel zijn' naam tot opschrift heeft.

Diepe rouw vervulde het hart van elk' regtschapen Nederlander, bij het vernemen der treurmare van het overlijden des stouten zangers, die de eer des vaderlands tot zijn' jongsten snik handhaafde, te midden van de onderdrukkingen des Corsikaanschen despoots, die op den troon der Fransche Koningen de wereld als een jupiter voor het fronsen zijner wenkbraauwen deed sidderen, en in den stoutmoedigen helmers een' Nederlandschen tyrtaeus zag, die eenmaal gevaarlijk voor hem worden kon ¹. Hij heeft dus de bevrijding zijns vaderlands van dit schandelijk juk, weinig maanden na zijn' dood, niet

1 Men wil dat een paar dagen na het overlijden van helmers er een geheim bevel bij de Fransche policie kwam, om hem op te ligten en naar Parijs te voeren.

[p. 140]

mogen aanschouwen, en dus zijn' vurigsten wensch niet vervuld gezien. In stillen weemoed werd ook tot dat gelukkig tijdstip toe zijn' dood betreurd; doch op den 26 Februarij 1814, en dus op den eersten verjaardag van zijn overlijden, werd zijne 1ijkgedachtenis plegtig gevierd in de Amsterdamsche Afdeeling der Hollandsche Maatschappij van fraaije Kunsten en Wetenschappen, aan wier oprigting helmers zeer veel deel had, met eene schoone Lofrede door den heer g.j. meijer, tegenwoordig Hoogleeraar aan het Athenaeum te Brussel, en een voortreffelijk dichtstuk van den Heer Mr. m.c. van hall. Dergelijk eene Lofrede hield de Heer h.h. klijn op den 25 November deszelfden jaars in de Maatschappij Felix Meritis, gevolgd door een roerend dichtstuk van des overledenen schoonbroeder, den Heer c. loots, en afgewisseld door zangstukken, vervaardigd door den Heer b. klijn, bz., in muzijk gebragt door den Heer j.w. wilms ¹.

Kort daarna verschenen door de zorg van de Heeren van hall, loots en klijn zijne Nagelaten Gedichtenin twee deelen in 1814 en 1815 te Haarlem in het licht; de tweede druk, in 's Hage in 1821, uitgegeven, bewijst met welk een genoe-

1 Deze Lofredenen, Dicht- en Zangstukken zijn gezamentlijk door mij uitgegeven in 1815, onder den titel van Hulde, toegebragt aan de Nagedachtenis van j.f. helmers. Het dichtstuk van den Heer loots wordt in het I Deel, blz. 113, zijner Gedichten gevonden.

[p. 141]

gen de Hollandsche natie deze dichterlijke nalatenschap van haren onvergetelijken zanger ontvangen heeft; eene Nalezing zijner Gedichten is insgelijks door mijne bezorging in 1815 in het licht verschenen.

Helmers is nimmer bij zijn leven geportretteerd geworden; het voor het eerste deel zijner Nagelaten Gedichten geplaatste portret, door den Heer w. van senus gegraveerd, is na zijn' dood geschilderd door den Heer j. smies; zeer gelijkend is de buste in gips, door den beeldengieter sartori op 's dichters lijk gemouleerd: ik heb deze buste in het koper doen graveren en voor de Nalezing geplaatst.

Helmers is, in onze schatting, onder de afgestorvene Nederlandsche dichters de grootste van allen; allen heeft hij ze overtroffen, zelfs vondel, dien men te veel gebreken vergeven moet, om hem, na helmers, nog langer de eerste plaats op den Nederlandschen zangberg te laten bekleeden, die welligt vooringenomenheid en onbedachtzame napraterij meer dan het gezond oordeel hem heeft laten behouden ¹, daar hij toch reeds, als men

1 Ik denk zeker zoo gunstig niet over vondel als menigeen, die hem welligt minder bestudeerd heeft dan ik, en stel hem zelfs, in sommige opzigten, beneden antonides. Zijne onhebbelijke paskwillen, die men ten onregte hekeldichten noemt, walgen mij, en zijne treurspelen verdienen, naar mijn inzien, dien naam niet; maar men schorte zijn oordeel op, tot ik het artikel hem betreffende heb afgehandeld. Vondel was ongetwijfeld een zeer groot dichter in de zeventiende eeuw; maar in de negentiende moet hij twee eeuwen roems medebrengen, zal men zijn' Gysbrecht van Aemstel thans nog op het tooneel dulden. Wij hebben, even als de wilden op de Zuid-zee-eilanden, in onze letterkunde eenige voorwerpen, die voor de critiek als het ware taboe (onschendbaar) zijn, maar daarom zullen wij ons niet laten afschrikken, om eens van nabij te zien, of het al wel goud was wat er dien tijd blonk.

[p. 142]

billijk oordeelen wil, in vele opzigten door antinodes overtroffen werd, en zeer zeker in onze dagen door bilderdijk en tollens oneindig overtroffen wordt. Ver van ons de onregtvaardigheid van met den grooten hoop altijd de verdiensten van het voorgeslacht te verheffen ten koste van den welverdienden roem onzer tijdgenooten! Wij gaan hoog met vondel,hooft, brandt en andere uitmuntende vernuften, wij doen regt aan hunne verdiensten, en weigeren hen geenszins den verdienden lof, maar dan verplaatsten wij ons in hunnen leeftijd, en brengen hen niet in aanraking met onze tijdgenooten, tegen wie zij in lange niet opwegen.

Volgens den aard en inrigting van ons werk zouden wij hier eene bloemlezing moeten doen volgen, uit de voortreffelijke gedichten van den onvergetelijken helmers, dan behalve dat zulks uiterst moeilijk zou zijn, alzoo de keus onder zoo veel schoons en edels, bezwaarlijk is, ware zulks welligt geheel overtollig, daar toch niet alleen deze gouden liederen, gelijk de Spaansche dichter yriarte ze noemen zou (Xacaras de oro), in de handen, boekerijen en het geheugen van duizenden onzer landge-

[p. 143]

nooten zijn, maar dezer dagen ook een zoogenoemde goedkoope druk (wohlfeile Herausgabe, in naarvolging der Duitschers) is aangekondigd, zouden wij ons, zonder nadeel voor onze lezers, van deze verpligting gerustelijk kunnen ontslaan, en de ruimte besparen ter plaatsing van de dichtproeven van minder algemeen bekende dichters: dan wij willen ons werk niet van een wezenlijk sieraad versteken, dat zelfs het geringste voortbrengsel des edelen zangers daaraan kan bijzetten, en nemen dus hier over zijn' Pindarischen lierzang, met het opschrift:

Hoe! zal een Dichter zich verlagen? -
Een telg der goden kluisters dragen? -
Zich zelf ontädelen? - zich werpen aan de kniên
Van vorsten? - lekken 't stof van hunnen zegewagen?
Aan de afgoôn dezer eeuw een vuige hulde biên? -

Gewis niet! neen: hij voelt zijn waarde!
Hij kan niet kruipen in het slijk;
Neen! neen: zijn hooge geest, verheven boven de aarde.
Wordt nooit aan 't aardsch gewormt' gelijk.

Zijn ziel blijft eeuwig op het schoone en eedle staren;
Profetisch stort zijn geest zich over in zijn snaren,
Wanneer hij de onweerstaanbre magt,
De aanblazing voelt des gods, in 't uur van middernacht.
Verbastren kan hij nooit, dees teelt van eedle dragt.
Neen! - heeft ooit nest van Jovis adelaren,
Oneedle gieren voortgebracht?

[p. 144]

 

Rustte ooit Spartaan op Sybarietsche rozen?

 

Was lafheid ooit het merk van Hollands voorgeslacht?

 

Neen! nimmer zal een Dichter blozen,

 

En heilig blijft zijn lier, die al zijn wee verzacht.

 

 

 

ô! Zie hem daar, die telg der Goden,

 

De stad, dat wespennest, ontvloden,

 

Op 't land, met ruime borst het helder fonklend oog

 

Verheffen naar den hemelboog.

 

Daar stijgt zijn geest! - wie kan hem volgen?

 

Deze aarde, die stip, valt hem te kleen!

 

Hij, in zich zelf geheel verzwolgen,

 

Vliegt door de onmeetlijkheid op scheppingsvleuglen heen.

 

 

 

De aard' drijft daar heen, naauw merkbaar in zijne oogen!

 

Hij drinkt, hij zwelgt de nectartogen

 

Der Goden! hij gevoelt zijn hart

 

Door openbaringen van hooger aard verheffen. -

 

Nu stort hij neêr!- hij zal u treffen,

 

U schokken, kroost der aard'! - hij heerscht op vreugd en smart.

 

De sleutels van de ziel zijn in zijn lier gelegen!

 

Ja! vruchtloos worstelt gij er tegen!

 

Ja! de almagt van zijn' zang scheurt bloodaarts naar 't gevecht;

 

Gij aarselt! doode stof! - hij grijpt de lier in handen,

 

En doet uw steenen hart ontbranden

 

Voor deugd, voor 't vaderland en 't regt.

 

 

 

Gelijk uit de opgekloofde slapen

 

Van Jupiter, in schittrend wapen

 

Minerve eenslags te voorschijn schoor,

 

Zoo schiet het denkbeeld ook te voren,

 

In 't scheppend brein der Dichteren geboren;

 

Daar staat het; edel, stout en groot.

[p. 145]

 

Als een slavin in 't juk gebogen,

 

Gevoelt de taal des Dichters groot vermogen!

 

Zij moet naar zijnen wenk in zijn gareelen gaan:

 

Nu wil hij aan haar' tooi de pracht van 't Oosten schenken,

 

Dan treedt ze, als landmaagd, op zijn wenken,

 

Van allen dos geheel ontdaan.

 

 

 

Stil, als het zacht geruisch der vlieten,

 

Die langs bebloemde boorden schieten,

 

Is, Dichteren, uw taal wanneer gij 't land bezingt:

 

En zacht, als 't blad der jonge rozen,

 

Wanneer gij 't eerbaar minnekozen

 

Der blijde herdren maalt, daar liefde 't hart doordringt;

 

Ja, rein, gelijk des aethers boogen,

 

En zuiver als het fijnst kristal,

 

Klinkt uwe lier, als 't mededoogen

 

Miskende braafheid redden zal.

 

 

 

Maar stout, maar krachtig, maar verheven,

 

Maar gloeijend, onweerstaanbaar sterk

 

Ruischt, stormt uw lier! de gouden snaren beven

 

Van heilige aandrift! ja: gij schiet, gij stijgt door 't zwerk,

 

Van daar stort gij uw taal in donderwolken neder,

 

En bliksems schieten uit uw veder

 

Wanneer een Attila een vreedzaam volk verdelgt:

 

(Den gier gelijk, die 't bloed van 't schuldloos duifje zwelgt)

 

Dan wordt ge een god! - de vuige roover

 

Wordt door uw lier gevloekt, geslagt!

 

Gij geeft zijn snoode ziel de Razernijen over,

 

In 's afgronds eeuwgen jammernacht,

 

Daar 't lot van Ixion hem wacht,

 

Die wegschrikt voor 't gedrogt, op de aarde een' god geacht.

 

 

[p. 146]

 

Geen Dichter zwijgt ooit voor de dolken,

 

In de opgeheven hand eens dwingelands bereid!

 

Neen, neen! zijn geest schiet door de wolken,

 

En smaakt reeds zijne onsterflijkheid. -

 

 

 

't is niet om 't aardrijk vocht te geven

 

Dat zich de zwangre wolk ontsluit!

 

Neen, door der winden kracht gedreven,

 

Stort zij haar' vruchtbren schoot in vloeibre parels uit;

 

Zij denkt niet aan de zegeningen

 

Die de akkers uit haar' schoot ontvingen,

 

Maar drijft, verdund, door 't luchtruim voort:

 

Zoo Dichter! door den God die in u is, gespoord,

 

Moet gij de gouden snaren dwingen;

 

Ja, plaatst u 't lot op barre, ontvolkte heuvelklingen,

 

Ook daar zult gij verheven zingen,

 

En kreunt u niet of de aard' naar uw gezangen hoort. -

 

 

 

Strooit, jongelingen, loovren, meijen!

 

Komt, maagden, jonge rozen spreijen!

 

Plengt heilig nat! heft jubels aan. -

 

Hij komt, hij komt! de ware Dichter!

 

Der maatschappijen eerste stichter!

 

De ware, groote volksverlichter,

 

Hij komt! die 't menschdom van zijn woestheid zal ontslaan.

 

 

 

Parnassus lauwren schudden, kraken,

 

Met Delos palmen, van gewijde siddering!

 

Daar zij den Dichter zien genaken,

 

Den Godgewijden sterveling: -

 

De zwanen zingen, dartlen, schateren

 

Op Delos glad gekemde wateren,

 

En de aard' wordt overdekt met goud,

 

Daar de eerste Dichter 't licht aanschouwt. -

 

 

[p. 147]

 

Gij, Linus, Orfeus, doet u hooren!

 

Gij flonkersterren in den nacht!

 

Gij hebt den mensch ten tweedemaal geboren!

 

Kniel voor uw scheppers neêr! kniel, sterfelijk geslacht.

 

 

 

Wie zweeft hier aan? Drie duizend jaren

 

Zie 'k op den luister blind zich staren,

 

Die afschier van' zijn aangezigt!

 

Beroofd van 't glansrijk licht der oogen,

 

Heft hij zijn godenkruin, als schepper, naar den hoogen,

 

Maar in zijn ziel is 't eeuwig licht.

 

 

 

Homerus! hoe! zou ik het wagen

 

Het beeld, dat voor mijn zinnen zweeft,

 

Dat duister in mijn' boezem leeft,

 

Te schildren? - neen! 'k bezwijk, naauw 't renperk ingeslagen! -

 

Gij, Protheus! stort als waterval

 

U nu geweldig neêr in 't dal,

 

Dwingt in uw' woordenstroom de zielen, u te volgen;

 

Nu, Mavors, kampt gij in 't gevecht!

 

De toortsen vlammen reeds, de Grieksche vloot geslecht!

 

Dan Hector vreeslijk verbolgen,

 

Den Griek zijn wederkeer naar 't vaderland ontzegd.

 

Hier, aadlaar, boort gij door de wolken,

 

Speelt met de bliksems van Jupijn!

 

Dáár, streng als 't noodlot, ziet ge op Grieksche en Trooische volken,

 

Of voedt de zielen met uw hemelsche ambrozijn!

 

Hier weet gij 't menschlijk hart te kneden;

 

De gordel der bevalligheden

 

Golft ginds om Junoos trotsche leden!

 

Dáár siddert gij ons 't gruwzaam wee,

 

Tot straf van Helena, op Trooje losgebroken,

 

En hier, in 't donzig pluim des vederhelms gedoken,

 

Lacht ge als lieftallig wicht der droeve Andromache!

 

 

[p. 148]

 

ô Stroom van onuitputlijke ader!

 

Die dertig eeuwen vloeide, en eeuwig vloeijen zult,

 

Vergun mij, dat ik siddrend' nader!

 

Een teug van 't Godlijk nat! dan is mijn wensch vervuld!

 

Wat vreugd! 'k mag ook dat vocht dan leppen!

 

Ook ik drink uit den heilgen nap! -

 

En, bij de Dichteren die Neêrlands grond kon scheppen,

 

Plaats ik mij, schoon op lagen trap ¹.

Wij kunnen de fraaije schildering van den opgang der zon, uit zijn' lierzang Griekenland, hier ook geene plaats weigeren.

Gij, Neêrlands volk, ziet aan de kimmen
Slechts flaauw de zon door 't wolkfloers klimmen,
Maar 't blijde Griekenland aanschouwt een' sterker' gloed!
Neen, 't is geen vuurbol, die het duister
Bestrijdt met naauwlijks zigtbren luister!
Met moeite stijgt aan 's hemels trans.

Neen, 't is een God; een God zal komen!
Juich, aarde, juich! knielt, bosschen, stroomen!
Een God, een God genaakt: de sluier van den nacht
Zal hij als nietig rag verscheuren!
Het Oost ontsluit zijn purpren deuren!
De God zal nadren! 't menschdom wacht.

Nog schitteren de starrevieren,
Die op Dianaas gordel zwieren!
Nog heerscht de Nachtvorstin. - Diane, gij van hier!
Ras zal uw overwinnaar naderen,
Ras stroomen van zijn gouden raderen,
De stralen van 't onsterflijk vier.

1 J.f. helmers, Gedichten, II Deel, blz. 122; en wij helmers! wij plaatsen u op den hoogsten.

[p. 149]

 

De blonde Auroor' zweeft voor zijn' wagen,

 

Op purperwolken voortgedragen!

 

Zij baant den jongen God zijn pad het aardrijk rond:

 

Hoe vlammen reeds de zonnepaarden!

 

Hoe steigren ze om den togt te aanvaarden,

 

En blazen 't vuur uit neus en mond.

 

 

 

De God beklimt zijn kar! de wolken

 

Verstuiven voor zijn' blik! de volken

 

Verwachten knielend hem! Orions luister zwicht!

 

De slagboom valt! de schimmen wijken!

 

Diana voelt haar magt bezwijken,

 

En vlugt den God van 't eeuwig licht.

 

 

 

De jeugdige uren zweven, dansen,

 

Bekleed met myrte- en rozenkransen,

 

Om 't stralend wagenspan, in dartelende min!

 

De ontsluimrende aard' weet van geen treuren,

 

En drinkt en zwelgt nu de ambergeuren

 

Van myriaden bloemen in.

 

 

 

En hij, de God van jeugd en leven,

 

Hij, op zijn gouden kar verheven,

 

Schiet van zijn eeuwig pad een' stroom van leven neêr!

 

De trappelende hengsten schuimen

 

Tot hij ze 't gloeijend spoor doet ruimen,

 

En nederstort in 't Westermeer ¹.

Om ook iets uit zijn meesterstuk, De Hollandsche Natie, mede te deelen, kiezen wij de schoone krach-

1 Gedichten, II Deel, blz. 162.

[p. 150]

tige gelijkenis, waarmede hij het verhaal van den scheepstrijd van bossu op de Zuiderzee besluit

Gelijk een jonge leeuw, nog nooit ten strijd getogen,
Voort 't eerst in 't diepst van 't bosch een' tijger komt voor oogen:
Zijn manen rijzen, als hij 't schriklijk ondier ziet,
Dat uit het vlammend oog op hem zijn bliksems schiet:
De jonge vorst van 't woud, onkundig van zijn krachten,
Gevoelt zich stout genoeg den tijger af te wachten,
Die oprijst, hem bespringt, en, met zijn staal gebit,
Hem wond bij wonden slaat; de leeuw, vol moed, verhit,
Ontwikkelt nu zijn kracht, slaat de onbeproefde tanden
Zijn' vijand in de borst, rijt, scheurt hem de ingewanden
Met ijzren klaauwen op: de tijger, dol van smart,
Wringt vruchteloos zich los; de leeuw slaat hem in 't hart,
En plast en woelt in 't bloed, heeft wond en smart vergeten,
En laat niet af, eer hij hem heeft vaneen gereten.
Nu brult zijn forsche stem zijn zege rond door 't woud,
En als hij 't lillend rif van 't ongediert' beschouwt,
Deze eerste zege ziet aan zijnen moed beschoren,
Gevoelt hij zich tot vorst der woestenij geboren; -
Zoo voelt ook Neêrlands volk op dezen schoonen dag,
Waarop het Spanjes magt, als kaf, verstuiven zag,
Zich voor de zee gevormd, gevormd om de aard' te toonen
Dat nooit zijn waterleeuw zich straffeloos laat hoonen ¹.

Warme vaderlandsliefde en gloeijende tirannenhaat kenmerken meest al zijne dichtstukken. Met welk een' diepen weemoed beklaagt hij de treurige vernedering des vaderlands, in den aanhef van het dichtstuk De Wereldburger!

1 De Holl. Natie, blz. 77.

[p. 151]

 

Ach! de onafhanklijkheid van Neêrland is verdwenen!

 

's Volks eerkroon ligt in 't stof, 's Lands roem heeft uitgeschenen:

 

Een nacht stort op ons neêr, verdikt, verpest de lucht;

 

De laatste troost in smart, de hoop zelfs is gevlugt...

 

De Vaderlandsche grond, wiens onbekrompen weelde

 

(In blijder' tijd, helaas!) der volken oogen streelde,

 

Ligt uitgemergeld, woest, verlaten, wild, verstoord,

 

En brengt geen halmen meer, maar ruigte en distels voort.

 

Vermagerd, zwerven we om langs onze ontvolkte stranden;

 

De moed ontzinkt aan 't hart, het staal de ontspierde handen;

 

De tong bezit geen klem, de ziel geen veerkracht meer,

 

En ach! 't besef van schand' drukt ons als lood ter neêr...

 

De heilge zucht voor 't land, waarin wij zijn geboren,

 

Doet haar gewijde stem niet meer in Neêrland hooren;

 

Onze onafhanklijkheid is slechts een waterbel,

 

Het Vaderland een naam, de vrijheidsliefde een spel ¹.

Maar ook met welk eene geestdrift verklaart hij tegen van hall:

Hoe haat mijn ziel elk' dwingeland!

Kon ik het vuur dat in mijn' boezem brandt,

Dat in mijne aadren kookt, in verzen uit doen stroomen,

Gewis, elk dwingland zou een schrikbre straf bekomen.

Met de almagt van de kunst omgord

Zou ik 't heelal doen van mijn' zang gewagen!

Gelijk een bliksem nederstort

Zou ik des dwinglands kruin verbrijslen door mijn slagen ².

1 Gedichten, I Deel, blz. 45.

2 Idem, II Deel, blz. 171.

[p. 152]

Helmers behoorde noch onder de rijken, noch onder de aanzienlijken, maar, gelijk wij gezegd hebben, tot den deftigen burgerstand; hartelijk vergenoegd leefde hij in denzelven, twintig jaren lang waren wij getuige daarvan; hij kon zeggen, en meende het uit grond van zijn hart:

Geen schat van Attalus was ooit mijn zielsbegeeren;
'k Leerde in deze ijzren eeuw den pronk der weelde ontberen;
'k Vraag niet van 't lot den glans, die eer- en heerschzucht vleit;
Neen, onderhoud en rust bij onafhankelijkheid
Is 't geen ik wensch en zoek, en mag mij dit gebeuren,
Dan zal mijn hart altoos mijn' stand benijdbaar keuren;
'k Sta mijn vergeten lot dan aan geen' Koning af,
En kalm zie ik den tijd mij voeren naar mijn graf ¹.

Zijne godsdienstige begrippen waren helder, gezond en verheven; hij onderwierp die niet aan eenig priesterlijk gezag, liet zich door geene kerkleer voorschrijven wat hij al of niet gelooven moest, maar volgde alleen zijne overtuiging, en beleed rondborstig het geen hij voor waar hield. Zijn Lofzang op Jezus van Nazareth ² is van een' geheel anderen stempel dan de in het vorig artikel aangevoerde van heinsius; het smart ons, dat wij dit heerlijk meesterstuk niet in zijn geheel in zijne Nagelaten Gedichten lezen; te meer, daar de achtingwaardige uitgevers verklaard hadden dat zij deze dichtstukken gaven, ‘zoo als zij uit zijne

1 Gedichten, I Deel. blz. 216.

2 Nagel. Gedichten, II Deel, blz. 49.

[p. 153]

pen gevloeid zijn,’ zonder zich ‘uitlating of verandering’ te veroorlooven, waardoor zij oordeelden dat zij het vertrouwen, dat men in hen stelde, zouden misbruiken en eene vrijheid nemen, waartoe geen hunner, na den dood van den edelen man, geregtigd was ¹; en ondertusschen is toch eene der schoonste plaatsen, ja, de allerbelangrijkste, wij zouden schier denken ten gevalle der bekrompenste bigotterie, achterwege gelaten; wij zouden het dichtstuk in zijne oorspronglijke geheelheid te voorschijn kunnen brengen; doch eerbiedigen de redenen, hoedanigen dan ook, die de uitgevers voor deze uitlating, ondanks hunne stellige verklaring van het tegendeel, gehad mogen hebben, en houden, voor als nog, het vollediger afdruksel voor ons zelven.

‘Helmers,’ zeggen wij met zijn' lofredenaar klijn, ‘was een van die zeldzame geesten, die zich boven den engen kring der aanschouwbare natuur verheffen, en zich eene eigene wereld vormen; hij was Dichter. - Als dichter waren zijne denkbeelden levendige afdrukselen van zijne ziel, beelden, akkoorden; hij overpeinsde niet, alles was bij hem geestdrift; hij ontwikkelde niet, maar schilderde; hij sprak niet, neen, de taal was bij hem zang ¹.’

1 Voorber. voor het I Deel der Nagel. Ged. blz. V.

1 Hulde aan de Naged. van helmers, blz. 94, 95.

[p. 154]

Helmers was dichter; er zijn meer aan wie men dien naam niet weigeren kan; maar, wat meer zegt, hij was oorspronglijk dichter, hetgeen men van slechts weinigen voor en na hem zeggen kan. Al zijne beelden, spelingen, uitdrukkingen, de wijze van behandeling zijns onderwerps, stijl, overdragten en sieraden, alles behoort hem in vollen eigendom, niets is van anderen ontleend, niets uit virgilius of horatius verplooid; want, - wij zouden schier zeggen tot een geluk voor een genie als het zijne, - hij verstond hen niet dan door middel van tolken, die, ten minsten in onze taal, hen slechts - vertaalden!

Bij zijne uitstekende verdiensten paarde hij eene beminnelijke zedigheid; nimmer plaatste hij zich op den voorgrond, nimmer deed hij zijne meerderheid gevoelen, van welke hij trouwens misschien zelf onbewust was ¹, hartelijk verblijdde hij zich in den letterroem zijner tijdgenooten, moedigde aan

1 ‘Helmers heeft zelf niet geweten dat zijn Hollandsche Natie zoo fraai was,’ zeide eens iemand, en ik geloof gaarne dat dit reine waarheid is; zoo ook dat hij ter goeder trouw meende dat vondel hem overtrof, blijkens deze regels voorkomende in zijn' dithyrambus op Amsterdam:

Keer, Vondel, keer te rug, herneem uw lier, mijn Meester,
Wat, wat ben ik? een zwakke heester
Bij u, ô eeuwig groene stam!
Een nietig vonkje bij uw vlam.

Ged. II Deel, blz. 25.

[p. 155]

waar hij kon, en had zich, zoo het mogelijk geweest ware, met wellust zien overtreffen. Geen wonder dat hij in alle letterkundige en gezellige kringen even zoo bemind als geacht en bewonderd was; geen wonder dat zijn dood zoo menigen schakel verbrak in de keten der vriendschap, des gezelligen verkeers en der beoefening van kunsten en letteren.

Hij is niet meer; het is waar, hij heeft slechts de helft van vondels ouderdom bereikt, maar de nakomelingschap zal hem gewisselijk langer, en met veel meer regt, bewonderen dan dezen, die, ware hij zijn tijdgenoot geweest, althans geene soort van blindeling aangebeden poëtische afgod geworden zou zijn.

Hij is niet meer! Diep smart ons zijn verlies; maar uwe woorden, edele, gevoelige Klijn! zijn niet die van eene stem roepende in de woestijn; nog wedergalmen ze in ons hart; wij herhalen ze met al den nadruk, dien wij daaraan kunnen geven: ‘Nog zweeft zijn geest rondom ons; nog troost en verheft hij ons, in zijne heerlijke zangen. Leest en herleest die, Nederlanders! schenkt dezelven aan uw kroost, vaders en moeders! vormt daardoor hunne jeugdige harten, en leert hen zoo prijs stellen op echte vaderlandsche verdiensten ¹.’

1 Hulde aan de Naged. van helmers, blz. 113.