Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[184. De stad Duinkerke]

De hoofdstad van Fransch-Vlaanderen, de van ouds vermaarde en ook thans nog belangrijke havenstad Duinkerke, is oorspronkelijk een zuiver nederduitsche stad. Vóor dat Fransch-Vlaanderen zoo wederrechtelijk bij Frankrijk werd ingelijfd, was Duinkerke geheel en al en uitsluitend nederlandsch, vlaamsch, en werd er door de burgerij geen woord fransch gesproken. Thans is dit langzamerhand zoo zeer veranderd, dat Duinkerke, ja, nog een nederlandsche stad genoemd kan worden, maar dat toch de fransche taal er meer gesproken wordt dan de nederlandsche. Nederlandsch, vlaamsch, vormt er nog wel de eigenlijke volkstaal, dat is, het ingeborene volk uit den kleinen burger- en arbeidersstand spreekt er nog vlaamsch, maar overigens is te Duinkerke alles reeds fransch geworden.

Het vlaamsch van Duinkerke onderscheidt zich door de volgende bijzonderheden. De scherp lange e wordt er in veel woorden als de zoogenoemde zware vlaamsche e uitgesproken; zoo zeit men er mannère, manhère (fransche è van père) voor mijn heer, kèren voor keeren, wère voor weer, weder, enz. De verkleinwoorden vormt men er afwisselend met tsje, b.v. mannetsje, wuvetsje, en met kie, mannekie, wuvekie (zie bl. 393 II). De sch spreekt men te Duinkerke op de oude, rechte, tevens friesche wijze, als sk uit, b.v. an skoone vrauwe, een schoone vrouw, verskieten, verschieten, enz. Deze duinkerksche uitspraak, die ook te Brugge en te Kortrijk en hier en daar elders in West-Vlaanderen in gebruik is, verschilt zoo veel als maar kan van de uitspraak der sch, op hoogduitsche wijze, ongeveer als sj, die in andere plaatsen van Fransch-Vlaanderen in gebruik is. In plaats van het vrouwelijke persoonlijke voornaamwoord zij, elders in West- en Fransch-Vlaanderen, volgens den regel, als zi luidende, zeit men te Duinkerke zȯe. De Duinkerkers maken nog meer dan andere Fransch-Vlamingen gebruik van fransche basterdwoorden; ze spreken b.v. van den eskajère montèren, het fransche monter l'escalier, in plaats van den trap opgaan, den trap beklimmen, naar boven gaan. Een eigenaardigheid waaraan andere Fransch-Vlamingen den Duinkerker herkennen, is het veelvuldige gebruik in de spreektaal van de uitdrukking inne woar? is het niet waar? Zoo herkennen de echte Franschen de fransch sprekende Brusselaars en andere Zuid-Nederlanders aan hun savez vous? een woordelijke vertaling van de uitdrukking weet je? en die door hen onophoudelijk achter eenigen volzin wordt gevoegd. Zoo ook worden in Friesland de Harlingers herkend door de

[p. 401]

Leeuwarders aan hun war? dat een verkorting is van is het niet waar? En omgekeerd worden er de Leeuwarders herkend aan hun tusschenwerpsel hee, even als in Brabant de Helmonders aan hun wonnie. Zie vs. 30 bl. 298 I.

De duinkerksche uitspraak van het nederlandsch, de duinkerksche tongval, strekt zich ook uit, in meerdere of mindere mate, over de omliggende dorpen Koudekerke (fr. Coudekerque), Groot- en Klein-Sinte (fr. Grande- en Petite Synthe), Mardijk (fr. Mardique), enz. Te Koudekerke (gedeeltelijk) en te Groot-Sinte en te Mardijk wordt meer fransch dan vlaamsch gesproken, maar te Klein-Sinte integendeel meer vlaamsch dan fransch.

184. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Duinkerke.

Medegedeeld door den heer Lodewijk van Haecke, kapelaan van den heiligen bloede, te Brugge. September 1873. (In nederlandsche spelling.)

11. Der wos 'n kèèr è' man, en 'n ad twè zeuns.

12. En den jȯen_gsten wos mar è' gaai, van i zee an ziin vader: vader! gee' mi te fèète ol miin geld, dat ik ga gan vojazjeeren. De vader gaf an ziin twè zeuns elk 't sine.

13. En den jȯen_gsten stak-et up, èle verre, en i depanseerde ol ziin geld met prullen uut te steken.

14. En os-en aarme wos lek djob, die kwamp er nog 'n grôte famine in die paji, en i wist nie wa' gedan van ȯen_ger.

15. En ni mèèr wetende van wat ȯet pilen maken, i stak-em karton bi 'è boer, die em stak bi ziin zwiins.

16. En at-i gemeugd, i at uut-'en zwinebak ziin mage èvuld.

17. I peesde tan in ziin egen: oe vele werkmensjen in vader's uus, die eten da'-se zwèèten, en ik vergan van ȯen_ger!

18. Mar weet-je wot? Ik kère wère nor vader en 'k gan em zeggen: vader! 'k en-en folie èdan egen God en egen jȯen.

[p. 402]

19. 'K-en verdiene nie mèèr van jȯen zeune te ziin. La' mi jȯen knecht ziin!

20. En-en dee'-t-a'. En die goen bloet van ziin vader at-er kompasjie mee; en i ombrasseerde em.

21, 22. En i zee: aald 'em te fèète è' nieuwen tenu,

23. en wi gan 't kermeskalf in de pot steken!

24. Van aprè-tȯe, miin zeune wos dôd en è leeft; è wos verloren en-en is èvonnen.

25-28. En os den ȯedste zeune da' rook, è wos èpikeerd,

29, 30. en è zee: dat is nu wel èle vri van vader, van zuk voor 'ne beslag te maken, om dat miin broere wère keert, die-'t al op èmakt et met den bonsjoer te spelen, tandiis da'-'k-ik, die èle dagen miin liif in twè werken, nooi nie en aarm keuntje kreeg om op 't eten mè'-men kompanjons!

31. Mar de vader zee darop: ort, jȯen_gen! ik en gi weunen altiid te gare; en w' eten uut een en de zelve pot.

32. Mar nu most-er wat parteklier of, omda' freere dôd wos en è leeft, omdat-en in de dolarsbende liep, en dat-en nu nog è' kè' en treflik man ga'-siin.

Aanteekeningen.

De klanken hebben de zelfde waarde als op bl. 371 II is medegedeeld; de è en de ô klinken als in 't fransch.

11. 'N kèèr, een keer, eens; zie vs. 11 bl. 316 II.

12. Gaai, eigenlijk de naam van een vogel (Garrulus glandarius), komt hier in de beteekenis van deugniet voor. Zie vs. 12 bl. 358 II op veugel In West-Vlaanderen heeft gaai ook de beteekenis van een dom, zot, dwaas mensch, maar als bijvoegelijk naamwoord gebruikt, beduidt het er ook vlug, aardig, enz.

Van, want, door afslijting der t en door de west- en fransch-vlaamsche uitspraak der beginletters w als v; zie vs. 26 bl. 373 II.

Te fèète, te feite of te faite, heeft overal in West- en Fransch-Vlaanderen de beteekenis van terstond, aanstonds, enz.

Ik ga gan, ik ga gaan, ik zal gaan.

Vojazjeeren, reizen; zie vs. 13 bl. 380 II op vojazjeeren.

13. Èle, hèle, heel.

Depanseerde, verteerde, basterdwoord van 't fransche dépenser, in Noord-Nederland niet of slechts zelden in gebruik.

[p. 403]

Prullen uut steken, is een duinkerksche uitdrukking voor zwieren, pierewaaien. Zie vs. 12 bl. 359 II op jas-up.

14. Os-en, als hij.

Lek, lik, lijk, gelijk, als; zie vs. 19 bl. 333 II.

Djob, Job; de Vlamingen spreken dikwijls de j, als deze letter de eerste van eenig woord is, als dj uit. Zie vs. 14 bl. 380 II op Tjop.

Famine, hongersnood, basterdwoord van het fransche famine, in Noord-Nederland niet in gebruik. Zie vs. 14 bl. 398 II op kontreie.

Paji, land; zie vs. 13 bl. 227 II op peeji.

Wa' gedan, wat gedaan, wat te doen.

15. Van wat ȯet pilen maken, van wat (welk) hout pijlen maken; zie vs. 14 bl. 329 II.

I stak em karton, woordelijk: hij stak zich karton, een fransch-vlaamsche uitdrukking voor: hij werd boereknecht. Karton is eigenlijk paardeknecht, een boereknecht aan wien de zorg voor de paarden is opgedragen, ook wel voerman, en in deze beduidenis ook in West-Vlaanderen in gebruik. Zie vs. 15 bl. 304 II op dè goenk.

16. At-i, en i at, had hij, en hij had.

17. Peesde, peisde, peinsde, dacht; zie vs. 17 bl. 304 II op paze.

18. Folie, dwaasheid, zonde, basterdwoord van 't fransche folie, in Noord-Nederland niet in gebruik. Zie vs. 14 bl. 398 II op kontreie.

Èdan, gedaan; zie bl. 378 II.

Egen, tegen, soms ook ege en eeg, is aan de tongvallen van Fransch-Vlaanderen, niet aan die van West-Vlaanderen eigen. 'T is zeer goed oud-nederlandsch.

19. 'K en verdiene-nie, ik en verdien niet, ik verdien niet; zie vs. 25 bl. 147 II.

20. En-en dee'-t-a', en hij deed dat.

Goen bloet, goede bloed, goede man. Zie vs. 12 bl. 372 II op djo̅o̅le.

Kompasjie, medelijden; zie vs. 20 bl. 198 II.

Ombrasseerde, omhelsde, basterdwoord van 't fransche embrasser, in Noord-Nederland niet in gebruik. Zie vs. 14 bl. 398 II op kontreie.

24. Tenu, kleeding, pak kleeren, basterdwoord van 't fransche tenu, komt ook wel in de noordnederlandsche spreektaal voor.

Aprè-tȯe, basterdwoord van 't fransche après-tout. Zie vs. 14 bl. 398 II op kontreie.

25-28. Èpikeerd, gepikeerd, beleedigd; basterdwoord van 't fransche piquer, in Noord-Nederland, vooral in 't zoogenoemde moderne hollandsch ook veel in gebruik.

29-30. Vri, vrij, hier in de beteekenis van mooi, schoon, ironice gebruikt.

[p. 404]

Beslag, in Noord-Nederland omslag.

Bonsjoere, zie vs. 13 bl. 304 I op bonsjoere.

Tandiis, terwijl, basterdwoord van 't fransche tandis, in Noord-Nederland nooit in gebruik. Zie vs.14 bl. 398 II op kontreie.

Da'-'k-ik, dat ik ik, dat ik; zie vs. 17 bl. 218 II.

Keuntje, konijntje. Keun is een oorspronkelijk en zeer goed nederlandsch woord, dat overal in West- en Fransch-Vlaanderen in gebruik is, in plaats van het geijkt nederlandsche konijn, dat als konijn, koniin, kanijn, karnijn, k'rnijn, enz. ook in geheel Noord-Nederland in de volksspreektaal voorkomt. Dit konijn is eigenlijk een latijnsch basterdwoord. Het is zonderling dat men in Noord-Nederland voor dit inlandsche dier, dat toch waarlijk ook niet een zeldzaam dier is, geen oorspronkelijk woord heeft. Het vlaamsche keun behoorde dus in geheel Nederland de plaats van het basterdwoord konijn in te nemen. Het schijnt dat er rondom Duinkerke veel konijnen zijn, althans de Duinkerkers worden door andere Vlamingen spottenderwijze Keuneters van Duunkerke genoemd. - Als men in Vlaanderen zeit ‘nog geen keuntje’ gekregen te hebben, wil men daar mee te kennen geven, ook nog het allergeringste niet te hebben ontvangen.

Lompanjons, vrienden, makkers, basterdwoord van 't fransche compagnon. Zie vs. 29 bl. 256 II op kompanie..

31. Te gare, te gader, te zamen. Zie vs. 25-32 bl. 362 II op te gorre.

32. Parteklier, bijzonder, bijzonders, basterdwoord van 't fransche particulier; komt ook in Noord-Nederland voor.

Freere, broeder; zie vs. 27 bl. 399 II op freere.

Dolarsbende, dolaarsbende; dolen is dwalen, een dolaar, (dolaard, doolder) is dus iemand die dwaalt. In dolaarsbende zijn of loopen of geraken, enz. wordt in geheel West- en Fransch-Vlaanderen gebruikt in de beteekenis van een slecht leven leiden, naar zijn verderf loopen, op den dwaalweg zijn, enz.

E kè' een keer, eens; zie vs. 11 bl. 402 II.

Treflik, treflijk; dit is een zeer goed nederlandsch, maar in Noord-Nederland verouderd woord, voor voortreffelijk, uitmuntend.

Ga'-siin, gaat zijn, worden zal, een uitdrukking, die met zoo vele anderen, aan den invloed van de fransche taal op de vlaamsche tongvallen haar oorsprong te danken heeft.

In het overige, het westelijkste gedeelte van Fransch-Vlaanderen verliest de nederlandsche taal hoe langer hoe meer van haar grondgebied en moet jaarlijks, langzamerhand, meer en meer voor het

[p. 405]

fransch terug wijken. Zoo is de spreektaal van de bewoners der stad Grevelingen (fr. Gravelines) en van het dorp St. Joris (fr. St. George), in de vorige eeuw nog nederlandsch, thans reeds volkomen fransch geworden. In het stadje Broekburg of Boerburg (fr. Bourbourg) en in de dorpen Loon en Kraaiwijk (fr. Craywick) spreekt men, ja, nog vlaamsch, maar het fransch heeft er de overhand. Andersom is het in de dorpen Loberg en Kapellebroek, waar men ook fransch, maar meest vlaamsch spreekt. Maar de dorpen Dringham, Eringhem, Bollezeele, Merkeghem, Volkerinkhove, Brokzeele, Wulverdingen en Lederzeele zijn nog uitsluitend vlaamsch.

In oude tijden, in de middeleeuwen en vroeger, maar gedeeltelijk ook nog in de 17^de en in de 18^de eeuw, strekte het gebied van de nederlandsche taal zich nog veel verder in Frankrijk uit. Nog in de zestiende en zeventiende eeuw sprak men nederlandsch (vlaamsch) tot aan de poorten der stad Kales (fr. Calais). De dorpen Mark, Oost-kerke, Noordkerke, Zuidkerke, Offekerke, Gempe, Nieuwkerke, enz. tusschen Grevelingen en Kales gelegen, waren toen nog geheel nederlandsche plaatsen. Ja, zelfs in deze eeuw, in 1845, sprak men nog vlaamsch te Oie, te St. Folkijn (fr. St. Folquin), Oudekerke (fr. Vieille-Eglise), Anderwijk, Polinkhove, Baienghem, St. Omaars-Kapel, enz. Thans is ook dáar reeds alles fransch. Maar in de middeleeuwen was geheel Artesie (fr. Artois), en een groot deel van Picardie, tot aan de steden Amiens en Abbeville, althans gedeeltelijk nederlandsch. Later, en in de zeventiende eeuw nog, strekte het nederlandsche taalgebied zich slechts tot aan de andere zijde van de stad Boulogne uit. Toen vormde een lijn van de stad St. Omaars op Boulogne getrokken de scheidingslijn van het nederlandsch en het fransch. Benoorden die lijn sprak alles nederlandsch. Nederlandsch was dus toen de eenigste en de eigenlijke volkstaal van de oude graafschappen van Guines en van Boulogne en van de zoogenoemde Baluagie van St. Omaars. Maar thans is er in deze oud nederlandsche landstreek van de nederlandsche taal niets anders overgebleven dan de nederlandsche namen der dorpen. De plaatsnamen Trelinghem, Kluis (fr. Cluse), Herbinghem, Kolenberg (fr. Colemberque), Spanghem, Wiere, Beuvreghem, Berlinghem, Anderzeele, Aringzeele, Boningen, Peuplingen, Frelinghem, Steenbeek (fr. Estienbecq), Balinghem, enz. enz., met nog honderden anderen (want echt fransche plaatsnamen komen in dit deel van

[p. 406]

Frankrijk bijna niet voor), bewijzen ten duidelijkste dat ze door Vlamingen zijn gesticht, dat er Vlamingen hebben gewoond. Maar ook nog verre bezuiden die lijn komen er nederlandsche plaatsnamen in menigte voor; b.v. Waterdal, Ledinghem, Bruinenberg (fr. Brunembergue), Lottighem, Boelenberg (fr. Boulembergue), Turbinghem, enz. ¹⁾

Ofschoon tegenwoordig de nederlandsche volkstaal uit Picardie geheel verdwenen is, in enkele dorpen van Artesie (Artois) leeft ze werkelijk nog heden ten dage. In de hedendaagsche Afdeeling van de Hoofden of Afdeeling van het Nauw van Kales (Département du Pas de Calais), en wel in den omtrek van de stad St. Omaars, ja tot vlak aan de poorten dier stad is het vlaamsch nog als volkstaal in gebruik in de dorpen Ruminghem, Hoogbrugge (fr. Hautpont), Lijsel en Clairmarais. Maar ook hier heeft het fransch reeds de overhand op het nederlandsch verkregen en ongetwijfeld zal ook hier de aloude nederlandsche volkstaal eerlang voor het fransch moeten wijken.

In de stad St. Omaars zelve wordt tegenwoordig geen nederlandsch meer gesproken, ofschoon het er vroeger de eenige volkstaal uit maakte. Een zeer belangrijk werk voor de kennis van dezen aiouden nederlandschen tongval, en voor de verspreiding er van over dat gedeelte van Picardie, waar in St. Omaars ligt, is L'ancien idiome audomarois, van M. Courtois, St. Omaars, 1856.

Ook in het overige gedeelte van Fransch-Vlaanderen, in het arrondissement Rijssel van de Afdeeling van het Noorden (Département du Nord), in de omstreken der stad Rijssel (fr. Lille) dus, tot aan de steden Kamerijk (fr. Cambrai), Douai en Valencijn (fr. Valenciennes) toe, was oudtijds en nog in de vorige eeuw, de volkstaal, althans gedeeltelijk en vooral ten platten lande, nederlandsch. Nog inde vorige eeuw, tot aan de fransche omwenteling, werden er wel in het nederlandsch (vlaamsch) geschreven boeken (volksboeken, gebedeboeken, enz.) te Rijssel gedrukt en uitgegeven. Tot het jaar 1790 werd er nog te Rijssel in de kerken somtijds in het nederlandsch (vlaamsch) voor het volk gepreekt. Uit den omtrek van de stad Rijssel is het nederlandsch als volkstaal eerst in deze eeuw verdwenen. In de steden Tourcoing en Roubaix echter, en in het dorp Leinzeele (fr. Linselles), allen benoorden Rijssel, meer naar de zuidnederlandsche grenzen gelegen, is de vlaam-

1) Zie aangaande het voorkomen van nederduitsche plaatsnamen in Frankrijk het belangrijke werk van Isaac Taylor, Words and Places, London en Cambridge, 1865.

[p. 407]

sche volkstaal, zoo ze er al niet meer of slechts uiterst zeldzaam gesproken wordt, toch nog zeer bekend en wordt er door velen verstaan. Zelfs nog verder op in Frankrijk, onder anderen te Valencijn, schijnt het vlaamsch nog door velen verstaan en gesproken te worden. In 't jaar 1865 vroeg ik, om eens een proef te nemen, te Valencijn op straat aan een bejaarden werkman, in het vlaamsch, naar den weg. En waarlijk, de man verstond mij niet slechts, maar hij antwoordde mij ook in 't vlaamsch, ofschoon dit hem toch moeielijk scheen te vallen. Ik merkte hem toen op dat hij waarschijnlijk niet te Valencijn te huis behoorde; maar hij antwoordde: joa-'k, 'k ziine-'k-ik van ier! (ja ik, ik zijn ik ik van hier, ja, ik ben van hier). Of deze oude echter misschien, wat 't vlaamsch spreken betreft, een uitzondering op den regel maakte, dan of door alle menschen te Valencijn, van zijn leeftijd en zijn stand, nog vlaamsch verstaan en gesproken wordt, kan ik niet uitmaken.