Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[180. De stad Iperen]

De tongvallen van de stadjes Meenen (fr. Ménin), Warwijk of Wervick, Werveke, van Komen (fr. Comines) en Waasten (fr. Warneton), allen juist op de grenzen van 't nederlandsche en fransche taalgebied gelegen, zijn goed westvlaamsch en komen ten deele met den tongval van Kortrijk, ten deele met dien van Iperen het naaste overeen.

In de stad Iperen (Yperen, Ypre, Ipre) wordt door de inwoners een eigenen tongval gesproken, die zuiver westvlaamsch is, maar toch nog al veel eigenaardigs heeft. De tongval der Iperlingen maakt deel uit van dien ondergroep van het westvlaamsch, waartoe de tongvallen van 't westelijkste deel van West-Vlaanderen behooren. Een hoofdkenmerk van deze tongvallen is, dat men er het

[p. 378]

verledene deelwoord der werkwoorden niet vormt door er ge, maar door er ê voor te voegen; b.v. êdoan, gedaan, êgeen, gegeven, êvallen, gevallen, êwégen, gewogen, enz. Dit ê is niet het zelfde als e, dat in vele noordnederlandsche tongvallen het voorzetsel ge vervangt. Neen, maar dit ipersche ê klinkt juist als de ê van 't fransche woord être, terwijl het noordnederlandsche e een toonlooze e is. In oude, middeleeuwsche, ipersche oorkonden vindt men dit hedendaagsche ê als y geschreven; b.v. ygholde, gegolden; yscot, geschut, yvanghen, gevangen, enz.

In het 1^ste deel van Willems's Belgisch Museum komt een verhandeling voor, over de Straettael van Ypre en in het IX^de deel, 1845, van dat zelfde tijdschrift een vertaling van de gelijkenis des verlorenen zoons in den tongval van Iperen.

180. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Iperen.

Medegedeeld door den heer Ed. De Keerle, pastoor te Ooighem. October 1873. (In nederlandsche spelling.)

11. Da wos e' man die twè zeuns adde.

12. En zegt de jȯengsten a' ze varlere: vader! gee' me me dêl die me toe komt. En de vader dee-j-et.

13. Eênege dagen achterna, de jȯengsten van die twè jȯengens nam olies ep, en gȯeng gaan vojazjeeren en e' verre, verre lant, waar dat-en ol ze goed verspelde en driinken en slampampen.

14. Os-en nu ol verkwest adde, dat-en adde, de kwam da en grôtten on_gersnoot en die streke, en i kwam os arme os tjop.

15. È gȯenk em tȯen gaan vereuren bi e' boer van die streke. Die vent zont-em na ziin ofstee om de zwiins te wachten.

16. È wos da en zukke schrekkelikke miserie dat-en adde wellen ziin liere vullen met teten dat de zwiins aten. Ma niemant en gaf-er em.

[p. 379]

17. Die jȯengen gȯenk en ze zelven en è zei: oe vele knechten en ziin der en m'n uus nie, die olles ein en overvloed, en 'k kreveer ier van den ȯen_ger!

18. 'K e' gaan ier nie-mê' bluven; 'k ga na me vader weere kêren, en 'k gaan em zeggen: vader! 'k ein èzoendegd tegen jȯen en tegen God.

19. 'K e' ziin nie-mê'werdig van jen zeune ènamd te ziin; doe me' mi lek me' jen knechten!

20. Zò èzeid, zò' èdaan. È stȯeg ep, en è gȯenk na ze vadere. Os-en nog stiif verre wos, ze vadere zag-en epkommen, en-en ad-er kompasje mee, os-en dien armen duts zag. En-a' gên schoen an zen voeten; 't emdetje stak uut, en zen kazakke wos gêl en berlieren; en e' wôrd, i wos kizeg om zien. Ze vader liep-er na toe, pakt'-en en zen armen en kust'-en.

21. De zeune zei tȯen ol krischen: vader! 'k ein èmest; 'k ein èzȯendegd tegen jȯen en tegen God. 'K en ziin nie-mê werdig van jen zeune ènamd te ziin!

22. De vader zei tȯen an zen knechten: briinkt e' kêr zêre e' nieuwen brȯek en e' niewe kazakke, en doe-se-'m andoen. Stekt e' riink an ze viinder, en geet-en niewe schoen!

23. Gaat e' kêr na 't stol, nemt e' vet kolf en kokeduun et. Me gaan kermesse ȯeden en leute ein!

24. Je weet et glen ollemale: me jȯen_gen wos dôd en-en es verrezen; è wos verlôrren en-en es weere êvȯenden! En ze begosten te smullen en leute te maken da' 't kotje roerde.

25. Ja-ma', os den ȯedste zeune van 't lant kwam, wa' dat-en wos gaan werken, en dat-en bi 't uus kwam, en ôrde dansen en ziin_gen en spriin_gen.

26. È riep ênne van de knechten, en-è vrȯeg wuk dat-er gebeurd wos.

27. Die knecht zei: ôr! wet-je gi dat nie? Je broere wos verlôrren en-en es weere èkêrd; je vader eet e'vet kolf doen slaan, omdat-en fresch en gezȯend naar uus èkommen es.

28. Die broere wos kwaad, en-è welde nie bennen gaan. De vader gȯenk tot an de deure, en vrȯeg-em dat-en zȯe bennen èkommen ein.

29. Ma de zeune zei: 't è'nu ol zò lange da'-'k-je dienen; 'k

[p. 380]

ein oltiid èdaan ol da'-j'-èzeid eet, en j'-en-è gi nog nooit gên gête dôd èdaan, om z'-ep t' eten mê' men vriinden!

30. Ma kiikt e' kê'! jen jȯengste zeune eet ol ze goed ep-eten mê' slempen van vrov-volk; en es naar uus èkommen, en i ȯedt er kermesse vôrren.

31. En de vader zei: jȯengen! j'-en-è gi nie te klagen: je ziit van tjnuchtens tȯe tjnavens bi miin, en ol da' 'k ein, es't jȯene!

32. 'T-en-es dan nie te vele, da'-me e' kê' kerremis ȯeden en uus verzetten: deure je broere wos dôd, en-en-es verrezen; è wos verlôrren, en-en-es weere èvȯenden.

Aanteekeningen.

Zie over de uitspraak, bl. 371 II.

12. Vadere, vader; zoo ook streke, streek; zeune, zoon; broere, broer, broeder, kermesse, kermis; zie vs. 12 bl. 327 II op voadere.

13. Ep, op; zie vs. 14 bl. 372 II op ip.

Vojazjeeren, reizen; zie vs. 13 bl. 359 II op vojazeerde.

En, hij, wisselt in dezen tongval af met è (hè) en i (hi), al naar de plaats die dit voornaamwoord, vóor of achter het werkwoord, inneemt, en al naar de welluidende zoetvloeiendheid dit vereischt. Zie vs. 11 bl. 365 II op j'a.

En, in. De onvolkomene i, vooral vóor n, wordt in den tongval van Iperen, even als in veel andere vlaamsche tongvallen, als onvolkomene e uitgesproken. Zoo komen in deze vertaling nog voor: verkwest, verkwist; schrekkelik, schrikkelijk; wellen, willen; lek, lik, liik, lijk, gelijk; fresch, frisch; bennen, binnen, enz. Zie vs. 12 bl. 316 II op menste.

Slampampen, zwieren; zie vs. 13 bl. 119 I op slampampen.

14. Kwam, hier in de beduidenis van werd.

Os arme os, as arm as, als arm als, zoo arm als. Deze goed nederduitsche, maar buiten West- en Fransch-Vlaanderen niet voorkomende zinbouw, komt volkomen met den engelschen vorm as-as overeen.

Tjop, Jop, Job. Zoo arm als Job wordt overal in Nederland gezeid.

15. Vereuren, verheuren, verhuren; zie vs. 15 bl. 372 II.

16. Miserie, ellende, hongersnood; zie vs. 14 bl. 227 II op miserie.

Liere, buik.

Teten, eten; zie vs. 16 bl. 384 II op zwineteten.

17. Ein, hebben; zie vs. 14 bl. 310 II.

[p. 381]

Kreveer, kom om, sterf; zie vs. 17 bl. 228 II op 'k kreveere 'k-ikke.

18. 'K e' gaan, ik en gaan, ik ga niet, even als in vs. 19: 'k e' ziin, ik en zijn, ik ben niet; zie vs. 25 bl. 147 II.

Bluven, blijven; zie vs. 17 bl. 366 II op bluven.

19. 'K e' ziin, ik en ziin, ik ben niet; zie vs. 18 hier boven op 'k e' gaan en vs. 19 bl. 317 II.

Lek; lik, liik, lijk, gelijk; zie vs. 19 bl. 333 II.

20. Kompasje, medelijden; zie vs. 20 bl. 198 II.

Duts, sukkel; zie vs. 20-21 bl. 361 II op duts.

Emdetje, hemdetje, hemdje, in Holland hempi.

Kazakke, rok, jas, opperkleed; zie vs. 22 bl.385 II op kazakke.

Gêl, g'êl, g'hêl, gehêl, geheel; zie vs. 12 bl. 359 II op geel.

En berlieren, in flenters. Berliere, flenter, vod, afhangende lap van een kleed, is een eigenaardig vlaamsch woord, waarvan de oorsprong mij onbekend is.

En e' wôrd, in éen woord.

Kizeg, kizig, kijzig (Schuermans heeft kiezig,) vuil, smerig, haveloos, enz.; 't is een vlaamsch woord. Zie vs. 15 bl. 366 II.

Om zien, om te zien. In de vlaamsche volkstaal wordt dit voorzetsel te, bij de onbepaalde wijze der werkwoorden, dikwijls achterwege gelaten. Zoo zeit men ook: ê begost armoe liden, hij begon armoede te lijden; 't es kwoad om loopen, het is moeielijk om te loopen, 't wos diere om koopen, het was duur om te koopen, enz.

21. Ol krischen, al krijschen, krijschende, weenende, schreiende; zie vs. 13 bl. 347 II.

'K ein êmest, ik heb gemist; zie vs. 18 bl. 263 II op 'k em gemist.

22. E' kêr, een keer, eens; zie vs. 11 bl. 270 II.

Zêre, zere, zeer, spoedig, vlug; zie vs. 22 bl. 384 II.

23. Stol, stal; kolf, kalf; even als ol, al; wos, was, enz. Zie vs. 12 bl. 358 II op ol.

Kokeduun et, slacht het. De woorden kadunen, kodunen, kokedunen hebben in de westvlaamsche volkstaal de beteekenis van dooden, vermoorden, ombrengen, slachten, vernielen, enz. De afkomst er van ken ik niet.

Me, wij; zie vs.17-20 bl. 361 II op me.

Kermesse, kermis, feest; zie vs. 23 bl. 238 II.

Ȯeden, houden; zie vs. 20-25 bl. 368 II op ȯeden.

Leute, pret, vermaak; zie vs. 29 bl. 162 II.

24. Glen, g'len, ge-len, gijlieden.

Je weet et glen ollemale, gij weet het gijlieden allen, gij allen weet het; zie vs. 17 bl. 218 II.

Da' 't kotje roerde; dat het huis dreunde, zooals men in Noord-

[p. 382]

Nederland zeit. Over kotje, hutje, zie vs. 15 bl. 223 I op kötter.

25. Ja-ma, ja maar; zie vs. 25 bl. 283 II.

Wuk, wulk, welk, wat.

27. Wet-je gi, weet gij gij, weet gij; zie vs. 17 bl. 218 II.

Slaan, slachten; zie vs. 27 bl. 67 II.

29. En j'-en-è gi, en gij en hebt gij, en gij hebt niet; zie vs. 25 bl. 147 II en vs. 17 b!. 218 II.

30. Vôrren, voren, voor, hier in de beteekenis van om in gebruik.

Tjnuchtens, nuchtens, uchtens, ochtends.

Tȯe, tot; zie vs. 17 bl. 372 II op tȯe.

Tjnavens, navens, avens, avonds. Zie vs. 29 bl. 206 II.

32. Uus, ons; zie vs. 17 bl. 283 II op oeze.

Deure, door, verkort van wa' deure, waardoor, waarom, omdat.