Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[176. De stad Brugge]

De tongval van de oude en roemruchtige hoofdstad van West-Vlaanderen, van het in vroegere eeuwen zoo rijke en schoone Brugge, vertoont de algemeene kenmerken van de westvlaamsche tongvallen duidelijk en sterk uitgedrukt, en heeft daarenboven eenige bijzondere eigenaardigheden. Zoo wordt de volkomene a te Brugge op tweederlei wijze uitgesproken, eerstens als oa, even als in 't grootste deel van Zuid-Nederland, en ten tweeden als zuivere, italian a. De eerstgenoemde a, door de Bo de o-klankte a genoemd, heeft te Brugge juist den klank van de onvolkomene heldere o in spot en gebod, maar ze wordt langer uitgerekt. Deze a laat men hooren vóor de letters d, t, l, n, r, s en z, behalve in het meervoud van den verl. tijd der werkwoorden, wanneer de a in 't enkelvoud kort is. b.v. ik bad, wi baden en niet boaden; en ook niet in woorden waar de b, f, g of m weggevallen is, b.v. Madestraat klinkt Made en niet Moade, omdat made eigenlijk maagde is, waar de g uitgesleten is. - De zuivere a, klinkende als in water volgens de

[p. 356]

geijkte nederlandsche uitspraak, als â in den franschen uitgang âtre, spreekt men te Brugge uit vóor de letters b, p, f, v, g, k en m. Dus zeit men te Brugge voanedrager of vōnnedrager (de eerste a als gerekte, geslotene, heldere o, de tweede zuiver), vanedrager of vaandeldrager, vōdder slaapt, vader slaapt, de vlaamsche tōlle, de vlaamsche taal, de zwoar (of zwor) geloaden groanwagen goat traagzaam voort al kraken ¹⁾. (Zie vs. 13 bl. 347 II). Deze zuivere uitspraak der a beneemt aan den brugschen tongval veel van het zware en breede dat bijna alle zuidnederlandsche tongvallen kenmerkt; het brugsche dialect is er zoo veel te welluidender om.

Een-andere eigenaardigheid van den brugschen tongval is de uitspraak der sch. Deze letterverbinding wordt door de Bruggelingen op zuivere, oud nederduitsche wijze uitgesproken als sk, juist zóo als de Friezen haar nog uitspreken, en zoo als in enkele nederduitsche (friso-saksische en friso-frankische) tongvallen van noordwestelijk Duitschland en van Noord-Nederland nog geschiedt. Zie b.v. vs. 32 bl. 188 I, vs. 22 bl. 405 I, vs. 22 bl. 27 II, enz. Elders in West-Vlaanderen spreekt men de sch op de hollandsche wijze, al rochelende door de keel, uit.

Een vertaling van de gelijkenis des verlorenen zoons komt voor in het zevende deel van Mone's Anzeiger für Kunde, enz. 1838, en een andere in Willems's Belgisch Museum, deel II, 1838.

De volgende vertaling is in de echte volksspreektaal van Brugge opgesteld en doet de eigenaardige uitdrukkingen en spreekwijzen der Bruggelingen vooral zeer goed uitkomen.

1) Zie de Bo, Westvlaamsch Idioticon, bl. 1

176. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Brugge.

Medegedeeld door den heer Frans van Hoestenberghe, koopman te Brugge. Februari 1873. (In nederlandsche spelling.)

11. Der was e ker e man, en i a twee zeuns.

[p. 357]

12. Den oeksten was nog ol brave, mōr den jóenksten was e nieteug van d'eeste klasse. Ze vōdder gaaf em olle sorten van vermōnningen en zei em: veugel! je zi gi e slich suzekt, de nagel va' me dookiste, 't skandōl van geel de stad, en 'k gone 'k ik dōr begunnen e spalletje voren te vesten. - Der was dōr nie an te doene, i en giink i mōr olsan jas-up. Os i nu lange genoeg zen duvel oentboenden a, en dat i zaag dat iedereen em met en skeev' ooge bezaag, i giink bi ze vōdder. Vōdder! zeit i, 't en kan ier nie mee' gōn, gemme gi 't gone da' 'k ik moen en; 'k gōn der ik van deure.

13. Zo, zȯener ȯenkt of beeste te zeggen, i roldeg' i zen getten up en i vertrok. I vojazeerde geel verre. Lanks te weg, ol de slunsen en sluffers dat i tegen kwaamp, wōrren de zine. I vertureluutte ol ze vōdders skone penningen in bakbeesteriën en i vermassakreerde zen gezȯenkteid. I, die 't fleur was van de jȯenkeid, 't was wōrlik jammer! Zo en snalle jȯengen van te voren! J'en a gen cens gegeven vor ze leven, zo donnig was i versleten. I en nu gen vlees mer an ze liif, geel blazee, e val van perkament, je kost en kèè_rse zien brannen deur ze liif, en i was uutgemergeld lik en grōtte. - Zi gi ton van rike ofkomste? -

14. Nōr lange genȯeg geschossebrost t'en, kwaamp i in e lankt wōr dat de mensken vielen lik den agel, van den ȯenger.

15. I was dōr viavremde, i en a nie en ōrme kennesse, en i most e zwiins wachten om e brokke broot te kunnen verdienen.

16. Ja-mōr! der was ol gȯu gen broot mee', en da' giink zo dōnnig verre dat i de zwiins under eten moste pakken om van gen ȯenger te vergōn.

17-20. Wa' nu gedōn, zeit i in zen egen; vōdder en wil va' me nie mee' weten, en i ee wal en bitje geliik oke. Mō' portan kwestie, en zȯet i gen kompassi mè' m'en? Me gōn e kè' probeeren! Onze lieven Eere gaaf em e goe gedacht. 'K gōn were keeren no me vōdders uus, wōr dat e domestiken in de welde ziin, en olles en, wal, ertje wa' lust je, binst da' 'k ik ier stōn krebbebiten.

20-21. Zo! zo gezeid, zo gedōn; in en inzegrinze i naamp zen lappen en zen lèè_rzen, en i weg! Os i nog verre van zen uus was, ze vōdder zaag em ol kommen. Wal Eere! zeit i, dien duts,

[p. 358]

kiikt e kè', oe dèrelik dat i der uut ziet! 'K en kompassie med em! I vloog er nō tȯe, en i gaaf em en smok, om em te toogen dat i bli was van em were te zien.

22. I dei em zen beste kleeren ōllen,

23-24. en gaaf en geele grote kerremesse.

25-32. Den ȯeksten zeune was dōr zalȯes van, en zei: vōdder! t'en is toch nie gepermetteerd! Je dȯe meer vōr die sloeber of da' je vor miin doet. Ja, zei de vōdder, veintje! t'en is mōr reks lik of 't ziin mȯet! Jen broere was dood en i is verrezen; zoo is 't geel simpel da' me miinder da' vieren. Je viink gi de beloninge van je gȯe gedrag in wal te stōnne med iedereen, verstōje da'? En lōt gi ons ol te gōrre kontent ziin dat i nog leeft.

Aanteekeningen.

De ō staat in de plaats van een volkomene a en klinkt als een geslotene, heldere o, maar die zeer gerekt, op de wijze van een volkomenen klank wordt uitgesproken. De ȯe is de zuivere hoogduitsche u, de fransche ou, en is in de westvlaamsche uitspraak scherp onderscheiden van den tweeklank oe. De West-Vlamingen gebruiken voor dezen enkelklank dikwijls het fransche letterteeken ou en schrijven Rousselaere en Couckelaere voor Roesselaar en Koekelaar. De ȯu klinkt als een zeer doffe ou of ow. De kleine en lager gedrukte r wordt niet uitgesproken, wel gehoord. De è klinkt als in 't fransch.

11. E ker, een keer, eens; zie vs. 11 bl. 339 II.

12. Ȯeksten, oudste. De nederlandsche ou wordt in de west-vlaamsche tongvallen in den regel uitgesproken als ȯe. Als er op de ou een d of t volgt, schuift men te Brugge nog een k daar tusschen; zoo wordt oud te Brugge uitgesproken als ȯekd, maar in oudste laat men de d ook vallen en spreekt men uit ȯekste. Zoo is goud te Brugge gȯekd, hout is ȯekt, houden is ȯekden, enz.

Ol, al. De onvolkomene a vóor l luidt te Brugge en in veel andere plaatsen van West- en Fransch-Vlaanderen als onvolkomene o; al, ol; balk, bolk; vallen, volle; kalf, kolf, enz. Zie vs. 13 bl. 184 II.

Nieteug, nietdeug, deugniet; zie vs. 30 bl. 310 II.

Veugel, vogel, in overdrachtelijken zin te Brugge in gebruik voor een los en lichtzinnig mensch.

Je zi gi, gij zijt gij, gij zijt; zie vs. 17 bl. 218 II.

Slich, slecht.

[p. 359]

Suzekt, basterdwoord van 't fransche sujet. E slich suzekt, een slecht mensch, het fransche mauvais sujet.

Skandōl, schandaal.

Geel, g'heel, geheel; zie vs. 15 bl. 333 II op gieël.

'K gone 'k ik, ik gaan ik ik, ik ga; zie vs. 17 bl. 218 II.

Spalletje, spelletje, speldje. Even als de onvolkomene a vóor l te Brugge als onvolkomene o wordt uitgesproken, zoo klinkt de onvolkomene e vóor l te Brugge, en in andere westvlaamsche en fransch-vlaamsche plaatsen, als onvolkomene a. Zoo wordt het zuidnederlandsche spelle (spelde, speld) te Brugge spalle, melk wordt malk, wel, wal; helpen, alpen, enz. Zie bl. 44 I.

Vesten, vast maken, vast steken, levers e spalletje voren vesten zeit men in West-Vlaanderen voor het noordnederlandsche ergens een speldje voor steken, iets verhinderen.

Te doene, te doen. Het voorzetsel te beheerscht den dativus. Zie vs. 14 bl. 174 II op liëne.

Olsan, alsaan, als aan, gedurig, dikwijls, altijd, is ook in Noord-Holland in gebruik. Zie vs. 29 bl. 29 II op ollan.

Jas-up, jas op, het hollandsche den hort op, op de sukkel, an de sjou, aan de zwier.

Gemme gi, samengetrokken uit geef mij gij, geef gij mij.

'T gone, 't gene; zie vs. 12 bl. 316 II op 't gone.

Da' 'k ik mȯen en, dat ik ik moet hebben, dat ik moet hebben.

13. Zȯener, zonder.

Ȯenkt, hond; zȯener ȯenkt of beeste te zeggen, woordelijk: zonder hond of beest te zeggen, is de brugsche uitdrukking voor het hollandsche zonder boe noch ba te zeggen, dat is: weggaan zonder afscheid te nemen.

I roldeg' i, hij rolde hij, hij rolde; zie vs. 17 bl. 218 II.

Getten, slobkousen. Zen getten uprollen is in West-Vlaanderen het zelfde als in Holland: zen matten oprolle, zen bieze pakke, zen piek schure, onverwacht weggaan.

Vojazeerde, reisde, van vojazeeren, basterdwoord van 't fransche voyager; in Noord-Nederland is dit basterdwoord niet in gebruik.

Slunsen; een sluns is eigenlijk een afgescheurde lap, een vodde, maar in overdrachtelijken zin beteekent dit woord ook een nietswaardig, een slecht mensch.

Sluffers; een sluffer, ook slaffer, sleffer, sliffer, is eigenlijk een slof of een muil, ook een oude, van achter neergetrapte of neergehakte schoen, maar in overdrachtelijken zin beteekent dit woord ook een nietswaardig, een slecht mensch. Sluffer en slunse zijn twee

[p. 360]

kernachtige woorden van de brugsche volkstaal; zie vs. 30 bl. 339 I en vs. 30 bl. 348 II op pelsen.

Vertureluutte, verkwistte, van vertureluten, doorbrengen. Zie vs. 30 bl. 214 II.

Bakbeesteriën, beestachtigheden. Bakbeesteri is letterlijk zwijnerij; zie vs. 16 bl. 289 I op baggen. Een dronkaard en wellusteling noemt men te Brugge ook een bakbeeste en een bakzwiin. Dit laatste woord is een pleonasme.

Vermassakreerde, vermoordde, vernielde, van vermassakreeren basterdwoord van 't fransche massacrer.

Gezȯenkteid, gezondheid. Zie vs. 12 bl. 358 II op ȯeksten.

Fleur, bloem, het fransche fleur. In Noord-Nederland zeit men de, in Zuid-Nederland het fleur.

Snalle, snelle; zie vs. 12 bl. 359 II op spalletje. In dezen zin van vlug, vroolijk, levenslustig is het woord snel in Noord-Nederland niet in gebrnik.

J'en a, gij en hadt, gij hadt.

Cens, ook wel cents, cent, muntstuk van twee belgische centimen. Dit cens is ook wel in Zeeland in gebruik.

Blazee, basterdwoord van 't fransche blasé, versleten, op (van personen); dit woord is, nevens geblazeerd, ook wel in Noord-Nederland in gebruik.

Val, vel; zie vs. 12 bl. 359 II op spalletje.

Lik, liik, lijk, gelijk; zie vs 19 bl. 333 II.

Grotte, grate, graat; zie vs. 12 bl. 327 II op voadere.

Zi gi ton, zijt gij dan.

14. Geschossebrost, gezwierd; zie vs. 13 bl. 221 II.

Lankt, land; zie vs. 12 bl. 358 II op öeksten.

Agel, hagel.

15. Viavremde, geheel en al vreemd, wildvreemd.

16. Ja-mor, ja maar; zie vs. 25 bl. 283 II.

Under, ulder, hun; zie vs. 12 bl. 310 II op ulder. De zwiins under eten, de zwijnen hun eten, het vreten der zwijnen.

17-20. Portan, toch, basterdwoord van 't fransche pourtant. Zie vs. 29 bl. 259 II op pertang.

Kwestie, vraag, basterdwoord van 't latijnsche quæstio.

Mō' portan kwestie, in goed nederlandsch: maar de vraag is.

Zȯet, zoude.

Kompassi, medelijden; zie vs. 20 bl. 198 II.

Mè m' en, spreek uit: memmen, met den klemtoon op beide lettergrepen, met mij hebben, Zie vs. 16 bl. 327 II op en.

[p. 361]

Me, wij; zie vs. 32 bl. 284 II.

Probeeren, beproeven, basterdwoord van 't fransche prouver; zie vs. 13 bl. 38 II.

Domestiken, dienstboden; zie vs. 17 bl. 228 II op dommestieken.

Welde, weelde. Zie vs. 13 bl. 298 II.

En olles en, en alles hebben.

Wal, ertje, wa' lust je, wel, hartje, wat lust gij. Deze spreekwijze is ook in Noord-Nederland in gebruik; te Leeuwarden zeit men: montsje, wat lus je, ha_rtsje, wat begeer je.

Binst, binnen (den tijd), terwijl. Zie vs. 25 bl. 351 II op binst.

Krebbebiten, kribbijten. Krebbebiten, afgeleid van 't bijten aan 't hout van de krib, de voederbak, dat een gewoonte is van sommige paarden, wordt in West-Vlaanderen gebruikt voor: armoede, honger lijden, maar in Friesland, waar men dit woord nauwkeurig zóo uitspreekt als in West-Vlaanderen, beteekent het: baloorig (te Leeuwarden wanbiedig) zijn, zich al morrende en tegenstribbelende verzetten tegen het noodlot.

20-21. Inzegrinze, einzegreinze, eigenlijk einsche grijns; einsch is in West-Vlaanderen gemelijk, nijdig, wrevelig, stuursch, hatelijk, bitsch, scherp; een inzegrinze is dus een hatelijke, nijdige grijns.

Zen lappen en zen lèè_rzen nemen is een westvlaamsche uitdrukking voor weggaan; zie vs. 13 bl. 359 II op getten.

Duts, eigenlijk het hollandsche dot beteekenende, maar ook overdrachtelijk in gebruik voor: stumper, stakker, arme bloed, sul.

Smok, zoen; zie vs. 20 bl. 390 I op smokte'm.

Toogen, toonen, is een goed nederduitsch woord, overeenkomende met het hoogduitsche zeigen. In Noord-Nederland is het onbekend, maar komt toch in betoogen en vertoogen voor. Van dit toogen, toonen, heeft men in Zuid-Nederland ook het woord toog, toonbank.

Van em te zien, om hem te zien; zie vs. 19 bl. 237 II op van oere.

22. Dei, dee, deed; zie vs. 22 bl. 245 II op in vs. 22.

23-24. Kerremèsse, kermis, feest; zie vs. 23 bl. 238 II.

25-32. Zalȯes, naijverig, basterdwoord van 't fransche jaloux. In Noord-Nederland heeft men er het basterdwoord jaloersch van gemaakt.

Gepermetteerd, geoorloofd; zie vs. 29 bl. 284 II.

Slȯeber, in engeren zin een slobberik, een slobberdoes, iemand die al morsende, eet; maar ook ieder ongeschikt, vuil, verachtelijk mensch.

Of, als. Zie vs. 31 bl. 317 II.

Veintje, ventje. Zie vs. 15 bl. 347 II.

Reks, rechts. 'T en is mōr reks lik of 't ziin moet, het is juist zoo als 't wezen moet.

[p. 362]

Simpel, eenvoudig, en ook: duidelijk; 't is een basterdwoord van 't fransche simple, en, vooral in eerstgenoemde beteekenis ook in Noord-Nederland in gebruik.

Me miinder, we winder, we wilder, we wulder, wij wijlieden, wij. Zie vs. 32 bl. 284 II, vs. 12 bl. 187 II op ulder en vs. 17 bl. 218 II.

Je viink gi, gij vindt gij; gij vindt; zie vs. 17 bl. 218 II.

Te stōnne, te stane, te staan; zie vs. 12 bl. 359 II op te doene.

Te gōrre, te gare, te gader, te zamen, te Leeuwarden en te Duinkerke te gare. Zie vs. 13 bl. 313 II op te goar.

Kontent, tevreden; zie vs. 12 bl. 283 II op kontent.