Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[151. De stad St. Truiden]

De tongvallen van het zuidelijkste Limburg, de oude Haspengou, langs de grenzen van het waalsche taalgebied, verschillen weer eenigszins van den hasseltschen tongval. Even als alle limburgsche tongvallen zijn ook de dialecten van deze landstreek, van Bilsen, Tongeren (in 't fransch Tongres), Loon (fransch Looz) en St. Truiden (fransch St. Trond) en omstreken, hoogst belangrijk.

[p. 242]

In het tweede deel van Dr. A. de Jager's Archief voor nederlandsche taalkunde vindt men een Lijst van woorden en spreekwijzen uit het Truiersch (limburgsch) dialect, van J.H. Bormans, en in J.F. Willems's Belgisch Museum, dl. VIII, 1844, komt een vertaling voor van de gelijkenis des verlorenen zoons in den tongval van St. Truiden, van G.J.J. van West, zoon.

151. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad St. Truiden.

Medegedeeld door den heer Edm. Bruyninx, student te Leuven. Juni 1873. (In nederlandsche spelling.)

11. Do was 'nne kier 'nne man, dee a twie joenges.

12. De joenkste van de twie dee zee on ze voar: pa! geëf mich 't dieël da' mich tau kum. En de voar dieëlde en gaf 't um.

13. Intige doage t'r noë moakde-t-er ze pak, en è vertroek no e vreumd en ver laend, moe dat er op kotten tijd alles door dee.

14. As-t-er nau niks ne mie en a, kam do 'ne groeten oengersnoeëd en 't laend moe t'r was,

15. en veur nè van oenger te sterve, most er um bê 'ne boer as verrekes-éët verure.

16. En gelek-t-er nè veul éten en kreeg, was-t-er al dek blij genoeg dat er on de verrekes unnen trog kos mie doen.

17. Toen goenkt er en z'n eëgen ins alles goed noë en è zee: wijveul knechte zen do t'aus nè, dij zoeveul éten eubben as se wille, en ich, ich moet ij van oenger vergoën.

18. Ich zal no pa truk goën en ich zal um zegge: pa! 'ch eub gezondigd tege den iemel en tegen oech.

19. Ich ben ne mie wêëd van de noam van oer kend te

[p. 243]

droagen, ma nemt mich bè-t-oech as inne van oer werklie.

20. È goenk dan truk no z'nnen aus en as ze voar um va' verres zag kome, kreeg de man kompasse bet um; è luup um entege, sproenk um on z'nen als en poeinden um op z'n twie wange.

21. Toen zee de zoon: pa! 'ch eub gezondigd tege den iemel en tegen oech; ich ben nè mie wêët van de noam van oer kend te droage.

22. Ma de voar luet um den tijd nè van te spreke, en è zee on z'n knechte: oilt seffes nieve klieër en e poar nieve stievels veur um oan te doen, en 'nne goën renk veur en z'ne vinger te steke.

23. Oilt gau 't vet kalf aut de stal en slacht 't, en dan mor seffes on tofel!

24. Want m'ne zoon was doeëd en è es verreze; è was verlore en ich eub um truk gevoenge. En toen begos seffes de kerremis veur goed.

25. Jo-ma, den aadste zoon dee was en 't veld; en as-t-er t' aus kam en al da' lawêët en da' geschrieëf uedde, kos-t-er nè begrijpe wa' da' 't was.

26. È ruep dan inne van de knechte en vroeg um, wa' da' do goëns was.

27. Dee zee 'm da' ze bruur truk kome was en da' ze voar aut blijdschap dat er um lèëftig truk kregen a, 't vetste kalf a doen sloën en 't ieël aus getrakteerd a.

28. Dee wood do zoe duvels van, dat er nè wo en goën. De voar dee kam dan aut, en vroeg um moe veur dat er nè wo en kome.

29. De zoon antwoodden um, dat er um nau al zoe lange gedint a, zonder um ins ongeoerzom te zijn, en dat er nog ze lève ge' scheuepke kregen a, veur z'n vrinden ins te trakteere.

30. Ma veur dee, zeet er, dee z'n oilek dieël bè slechte vrolie opgedoën ee, veur dee slach-dje seffes 't vetste kalf!

31. Toen zee de voar: kend! dje zijt altijd bè mich geweest en alles wa' 'ch eub, es veur oech!

32. Ma van doag moge we toch blij zen en kerremes aan! want oer bruur was doeëd en è es verreze; è was verlore en nau-'b-ich um wirm truk.

[p. 244]

Aanteekeningen.

De oa klinkt tusschen o en a in, meest naar de o overhellende. De é en de ê klinken als in 't fransch.

12. Pa, vader, basterdwoord van 't fransche papa, komt in geheel Nederland, hier meer, daar minder algemeen, in de spreektaal voor.

Mich, mij; zie vs. 12 bl. 275 I op mich.

13. Intige (— υ υ), eenige. Zie vs. 13 bl. 295 I.

Moakde-t-er, klinkt nagenoeg als mokde-t-er, mokdeter, maakte hij; de t is er voor de welluidendheid, om gaping te vermijden, tusschen gevoegd. Er, in plaats van hij, en afwisselende met è, he, hij; zie vs. 14 bl. 187 II, vs. 13 bl. 479 I op ging er, vs. 12 bl. 275 I op mich en vs. 13 bl. 413 I op er.

Laend, land, wordt eenigszins gerekt uitgesproken; zie bl. 335 I op Sjaarpezèèl.

Moe, eigenlijk woe, wo, waar; de m en de w wisselen ook in andere tongvallen in sommige woorden; b.v. me voor we of wij, enz. Zie vs.23 bl. 170 II.

14. As-t-er nau niks ne mie en a, woordelijk: als hij nu niets niet meer en had. Zie vs. 29 bl. 480 I en vs. 25 bl. 147 II.

Kam, kwam; zie vs. 14 bl. 487 I en vs. 23 bl. 228 II op en os.

En 't laend, in 't land; zie vs. 15 bl. 423 I en vs. 30 bl. 229 II op es.

Veur, om; zie vs. 15 bl. 241 II op ver.

Nè, niet.

Verrekes-éët, verkeshéët, varkensherd, varkensherder of-hoeder.

16. Gelek, letterlijk gelijk, voor als in gebruik.

Dek, dik, dikwijls; zie vs. 12 bl. 312 I.

17. En z'n eëgen, in zich zelven; zie vs. 17 bl. 241 II op éêge.

Wij, wie, hoe; zie vs. 13 bl. 240 II op wèè.

T'aus, t'haus, t'huis. Voor zoo verre mij bekend is, is dit zuidlimburgsche dialect de eenigste zuiver nederduitsche tongval, waar in de au klank, even als in 't hoogduitsch, in plaats van de u (oe), de u (ü) of de ui voor komt. Zoo ook aut, uit, hoogduitsch aus. Zie vs. 29 bl. 11 I.

Ich, ik; zie vs. 12 bl. 275 I op mich.

IJ, hij, hi, hie, hier; zie vs. 17 bl. 237 II op hê.

18. Oech, u; zie vs. 12 bl. 275 I op mich.

19. Oer, u; zie vs. 12 bl. 275 I op mich.

Kend, kind; zie vs. 15 bl. 423 I en vs. 30 bl. 229 II op es.

20. Kompasse, medelijden; zie vs. 20 bl. 198 II.

[p. 245]

Bet, met; zie vs. 13 bl. 241 II op bè'.

Entege (υ — υ), te gemoet, zie vs. 20 bl. 241 II op ontege.

Poeinden, kuste; zie vs. 20 bl. 241 II op poene.

22. Oilt, hoilt, haalt.

Seffes, terstond; zie vs. 22 bl. 238 II op seffes.

Stievels; laarzen; zie vs. 22 bl. 403 I op stevels.

Goën, gouden.

In vs. 22 van de vertaling in 't Belgisch Museum staat: e (he) deu 'nne fijne kazak brenge, in plaats van: oilt nieve klieër; e deu brenge is woordelijk: hij deed brengen. Zoo ook hier beneden in vs. 27: de voar a doen sloën, letterlijk: de vader had doen slachten, in plaats van: de vader liet slachten. Zie over het gebruik van doen als een hulpwerkwoord, dat in de saksische en friso-saksische tongvallen zoo veelvuldig, maar in de frankische zoo zeldzaam voorkomt, vs. 20 bl. 210 I.

24. Es, is; zie vs. 30 bl. 229 II op es.

Gevoenge, gevonden; zie vs. 24 bl. 175 II.

Kerremes, kermis, feest; zie vs. 23 bl. 238 II.

25. Jo-ma, joamar, ja maar, tot éen woord samengesmolten, even als neema, neemoar, neen maar, en, even als dit, in de zuidnederlandsche spreektaal overal veelvuldig in gebruik. Zie vs. 19 bl. 228 II op nèëmoar.

Lawêët, laweit, gedruisch; zie vs. 25 bl. 211 II.

Geschrieëf, geschreeuw, even als nief voor nieuw.

Uedde, huedde, huerde, hoorde. Zie vs. 25 bl. 228 II.

26. Goëns, gaans, gaande; zie vs. 26 bl. 241 II.

27. Lèëftig, levendig; zie vs. 24 bl. 276 I; de vorm labendig, uit het hoogduitsch afkomstig, is in dezen tongval ook in gebruik.

Ieël, hieël, hiel, heel.

Getrakteerd, onthaald; zie vs. 29 bl. 315 I op trakteere.

28. Wood, woord, wordde, werd.

Wo, wou, wilde.

29. Ze lève, zijn leven; zie vs. 29 bl. 238 II.

Ge', geen.

Scheuephe, schaapje; kalfje is in dezen tongval kelfke, of liever kälfke. Zie bl. 272 I.

32. Aan, haan, houden; zie vs. 22 bl. 238 II op hagen en vs. 23 bl. 287 I.

Nau-b-ich, nau eub ich, nu heb ik.

Het uiterste westen van de provincie Limburg vormt met het

[p. 246]

aangrenzende gedeelte van Zuid-Brabant een afzonderlijke landstreek, het Hageland. Dit limburgsche Hageland begint bewesten St. Truiden, omvat de dorpen Rummen, Kosen, Binderveld en strekt zich tot aan de stadjes Halen en Herk uit. De eigenaardige tongval van deze landstreek wordt beschreven in het volgende hoofdstuk.

Over het roodwaalsch, dat in sommige plaatsen van zuidnederlandsch Limburg gesproken wordt, zie men het laatste hoofdstuk van dit werk, het Aanhangsel.

In een klein gedeelte van de provincie Luik, die overigens geheel tot het waalsche taalgebied behoort, wordt door de bevolking nederduitsch gesproken. Dit gedeelte is de uiterste noordwesthoek van Luikerland, benoorden het waalsche stadje Hannut en bevat de stad Landen met de dorpen Op- en Neerwinden, Rumsdorp, Attenhoven en 't stadje Raatshove (fransch: Raccourt), dat juist op de taalgrens ligt.

Dit luiker nederduitsch is ook een limburgsche tongval en ten nauwsten verwant aan den tongval van St. Truiden en omstreken.