Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[148. De dorpen Eede en Heille]

In de dorpen Eede en Heille en verder langs de zuidnederlandsche grenzen van westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen, wijkt de tongval der boeren aanmerkelijk van het gewone zeeuwsch-vlaamsch af en gaat nagenoeg volkomen over in den tongval die in het aangrenzende gedeelte van Oost-Vlaanderen gesproken wordt. Het zeeuwsch, en veel minder nog het hollandsch, hebben op dezen tongval geen invloed uitgeoefend; het is een goed oostvlaamsche tongval. Maar in plaats van de vele hollandsche woorden, waarmede het gewone zeeuwsch-vlaamsch door verloop van tijd is vermengd geworden, is deze tongval van Eede, Heille, de Biezepolder, St. Kruis, enz. op het voorbeeld van alle zuidnederlandsche tongvallen sterk met fransche basterdwoorden verontreinigd.

[p. 225]

148. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de dorpen Eede en Heille.

Medegedeeld door den heer Gr. P. Roos, te Aardenburg, in De Navorscher, jaargang XX, en daaruit, met eenige verandering in de spelling, overgenomen. September 1870. (In nederlandsche spelling.)

Den paroabele van den verlorenen zeune.

11. 'Nen zekeren meinse oa twèë zeuns.

12. En den jonksten van uldere zei tegens z'nen voadere: voadere! geef m'n m'n kompetente porsie die mai toebeeòòrt. En z'nen voadere partazeerden ulder de suuksessie.

13. En bachten lettel doagene, as den jonksten zeune ollis bi menkare gezameld oade, gink ai d'r van deure naar 'n vremde peeji en ai brocht da z'n goed an de kant en ai verbèëstege 't oallemoale.

14. En as ai 't oal vertērd oade kwam d'r 'n groate miserie in da peeji en ai kreeg kortresse.

15. En ai gink ai bai 'nen borger van da peeji en die stierdege 'm na de stikken om de zwuns te wachtene.

16. En ai begērdege z'nen boik te vullene mee-t-en draf dien de zwuns atene, ma geenen meinse en gave z' om.

17. En ai zei bai z'n zalfs: oe vele dommestieken van m'n voader een abondansie van breud, en 'k kreveere-'k-ikke van den ongere.

18. 'K goan upstoan en 'k goan na m'nen voader goan en 'k goane-'k-ik om zagen: voadere! 'k eene-'k-ik mesdoan jegens den emele en jegens ou.

19. En 'k en ben ni meer wērdig ouen zeune t' èëten, neemoar, pak m'n veur èënen van ou dommestieken.

20. En ai stoenk up en ai gink na z'nen voadere; en os-t-ai

[p. 226]

nog waid van um van dane ware, zage 'm z'nen voadere en ai werde met kompassi bewegen; ai leuptege naar 'm toe, viel 'm om z'nen alse en kustege 'm.

21. En de zeune zei tegen 'm: voadere! 'k en mesdoan jegens den emele en jegens ou en 'k en benne-'k-ik ni meer wērd dade 'k-ik ouen zeune èëten.

22. Ma z'nen voadere zei tegen z'n dommestieken: brengt ier voorts 't beste klèëd, en doege 't 'm oane, en langt 'm 'nen riink an z'n aand en schoens an z'n voeten.

23. En brengt 't gemeste kalf en slacht 't; loat us etene en gildig plazier een.

24. Want den dezen m'nen zeune ware deud en ai es wederom levendig geworden, en ai was verloren en ai es wederom gevonnen. En ze begosten plazier t' eene.

25. En z'n aisten zeune was up de stikken en os-t-en kame en t' ois genoaktege, eurden ai den zang en 't geruchte.

26. En 'n dommestiek geropen eende, vroagdege ai 'm wa da moste zain.

27. En den diene zeidege: ouen broere es kommen en ouen voadere è 't gemeste kalf geslacht, omdat ai 'm fris weere gekregen oa.

28. Moar ai wierde kollerig en ai wildege ni in t' ois goan. Azeu gink z'nen voadere ute en badege 'm.

29. Moar ai gaf veur antwoorde en zei toet den voadere: Zie, 'k dienen-ik ou nou zeu lange joaren en 'k en overschreedde nooit z'n leven ou gebod, en g'et gai m'n z'n leven gèën geetebokske g'een, opda 'k mee m'n vrindekens èës geestig mocht zain.

30. Moar os den dezen ouen zeune kommen es, die ou goed mee slunken ei deure gebrocht, zeu hedde gai 'm 't gemeste kalf geslacht.

31. En ai zeide ai jegens 'm: kiind! ge zai gai altais bai mai en 't maine es 't oue.

32. Men moeste dan gildig blai zain; want den dezen ouen broere ware deud en ai es wederom levendig geworden, en ai ware verloren en ai es gevonnen.

[p. 227]

Aanteekeningen.

De klanken hebben de zelfde waarde als op bl. 195 II is medegedeeld.

12. Uldere, henlieden; zie vs. 12 bl. 187 II op ulder.

Kompetente porsie, het deel dat iemand toekomt; twee basterd-woorden, die ook elders in de spreektaal meestal te zamen voorkomen, b.v. te Leeuwarden; zie vs. 12 bl. 187 II op possie.

Toebeeòòrt, toebehoort; zie vs. 32 bl. 211 II.

Partazeerden, verdeelde, basterdwoord van 't fransche partager.

Suuksessie, erfdeel; basterdwoord van 't fransche succession.

13. Bachten, na, achter; zie vs. 28 bl. 43 I.

Lettel, in West-Vlaanderen letter, weinig, luttel; zie vs. 12 bl. 402 I op lutke.

Peeji, land; het fransche pays.

Verbèëstege, verbeestte, verkwistte. Een bijzonderheid van zeer veel zuidnederlandsche tongvallen, vooral van de oostvlaamsche, is het achtervoegsel ge, dat achter aan het werkwoord in den onvolmaakt verleden tijd wordt gehangen, wanneer deze werkwoorden gelijkvloeiend, regelmatig verbogen worden. Het komt overeen met het verouderde nederlandsche de achter zulke werkwoorden; b.v. verbeestede, spottede enz. Bovengenoemde regel laat vele uitzonderingen toe. De wetten der welluidendheid en zoetvloeiendheid spelen bij het gebruik van dit aanhangsel ge ook een groote rol.

14. Miserie, hongersnood, basterdwoord van 't fransche misère.

Kortresse, korteres, (υ — υ, — υ —) gebrek, valsch basterdwoord, ook in West-Vlaanderen in gebruik; van kort, met een franschen uitgang? Zie vs. 16 bl. 252 II op grousamettig.

15. Ai gink ai, hij ging hij, hij ging; zie vs. 17 bl. 218 II.

Stierdege, stuurde; zie vs. 14 bl. 124 II op dierte en vs. 13 hier boven, op verbèëstege.

Zwuns, zwijnen.

Wachtene, hoeden; zie vs. 15 bl. 169 II op wachten en vs. 14 bl. 174 II op liëne.

16. Begērdege, begeerde, zie vs. 13 hierboven, op verbèëstege.

Te vullene, te vullen; zie vs. 14 bl. 174 II op liëne.

In dezen en in vele andere vlaamsche tongvallen is deze taalkundig zeer juiste vorm, die in Noord-Nederland reeds bijna geheel uitgestorven is, nog in volle gebruik, ook voor de zelfstandige naam-woorden, b.v. bachten lettel doagene, zooals in vs. 13, enz.

[p. 228]

Ma gèënen meinse en gave z'om, maar geen mensch en gaf ze hem; zie over dit ontkennende en, vs. 25 bl. 147 II.

17. Dommestieken, dienstboden, basterdwoord van 't fransche domestique, in Noord-Nederland weinig of niet in gebruik.

Een, hebben.

Abondansie, overvloed, basterdwoord van 't fransche abondance.

Breud, brood; zoo ook deud, dood, enz.

'K kreveere-'k-ikke, ik sterf ik, ik sterf; kreveeren, sterven, even als 't in Noord-Nederland meer gebruikelijke krepeeren en zelfs krimpeeren, is een basterdwoord van 't fransche crever. Zie vs. 15 bl. 214 II, en over de herhaling van 't voornaamwoord vs. 17 bl. 218 II.

18. 'K goan upstoan, ik zal opstaan, en 'k goan goan, ik zal gaan. In vele zuidnederlandsche tongvallen gebruikt men, op 't voorbeeld der Franschen, het werkw. gaan in plaats van 't hulpwerkw. zullen. Zie vs. 18 bl. 222 II.

'K eene-'k-ik, ik heb ik, ik heb; zie vs. 17 bl. 218 II.

Jegens, wordt in afwisseling met tegen en tegens gebruikt.

19. Nèëmoar, maar, neen maar; dit saamgesmolten woord is in Zuid-Nederland veel, in Noord-Nederland nooit is gebruik. Zie vs. 25 bl. 245 II op jo-ma.

Pak, neem; pakken in plaats van nemen is in Zuid-Nederland veel in gebruik.

20. Stoenk, stond; zie vs. 20 bl. 219 II op stoeng.

Kompassi, medelijden; zie vs. 20 bl. 198 II.

Leuptege, liep; in dezen tongval is leupen, loopen, gelijkvloeiend; zie vs. 13 hier boven.

21. 'K en, ik heb.

En 'k en benne-'k-ik ni, en ik en ben ik ik niet, en ik ben niet.

Dade-'k-ik, dat ik ik, dat ik.

Èëten, heet.

23. Us, ons; dit us of ues, uus, komt volkomen met het friesche ûs, het engelsche us overeen, en is ook in eenige andere vlaamsche, vooral westvlaamsche en franschvlaamsche tongvallen in gebruik. Zie vs. 23 bl. 67 II.

Gildig, veel, sterk, ook als bijvoeg, naamw. in de beteekenis van groot, schoon, sterk, overal in Vlaanderen in gebruik.

En os-t-en kame, en als hij kwam, toen hij kwam; over dit tweede en in de plaats van hij, zie vs. 14 bl. 187 II; de t dient voor welluidendheid; kame, friesch kaem, hoogduitsch kam, komt in veel zuidnederlandsche tongvallen voor. Zie vs. 14 bl. 244 II op kam.

[p. 229]

25. Eurden, hoorde.

27. Den diene, die, even als den dezen, deze. Het gebruik om het lidwoord te plaatsen voor het aanwijzende voornaamwoord, is een zuid-nederlandsche eigenaardigheid, maar begint tegenwoordig ook aan deze zijde van den Moerdijk in zwang te komen, vooral in het zuidelijkste Gelderland en in de hollandsche Maasstreek; minder sterk in Zeeland. Zie vs. 24 hl. 321 I.

28. Kollerig, kolèrig, boos; basterdwoord van 't fransche colère. In het eigenlijke Noord-Nederland is dit woord niet in gebruik, maar wel in Noord-Brabant; zie vs. 28 bl. 298 I op kolêrig.

Azeu, zoo; zie vs. 29 bl. 257 I op esu.

Ute, uit.

Badege, bad; zie vs. 13 bl. 227 II op verbèëstege.

29. G'et gai, gij hebt gij, gij hebt; zie vs. 17 bl. 218 II.

Geestig, lustig, vroolijk, een echt zuidnederlandsch woord, dat overal in Vlaanderen in dagelijksch gebruik is, en ook in de beteekenis van aardig, bevallig, aangenaam, enz. veelvuldig voorkomt.

30. Den dezen, deze; zie vs. 27 hier boven.

Es, is; zoo ook mes, messe, mis, en mesdaan, misdaan, enz. is kenmerkend nederfrankisch; 't werd oudtijds ook geschreven. Zie vs. 27 bl. 291 I, vs. 27 bl. 287 I, vs. 27 bl. 259 I, vs. 24 bl. 249 I, vs. 15 bl. 241 II op wenning, vs. 15 bl. 423 I en vs. 19 bl. 289 I.

Slunken, hoeren, verwant met het nederlandsche slons, sluns; ook met slenter, slenterig, met het hoogduitsche schlendrian, met het nedersaksische slunter, slunt, sluntje, met het hoogduitsche schlunz, enz.

31. Kiind, kind; zie vs. 15 bl. 169 II op giing en vs. 13 bl. 165 II.