Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[144. Het land van Aksel]

Een scherpe tegenstelling met den tongval van het Land van Hulst vormt de tongval van het aangrenzende Land van Aksel, namelijk van de stadjes Aksel en ter Neuze, met de dorpen Zaamslag en den Hoek. In het overige, het zuidelijke gedeelte van het Land van Aksel spreekt men ongeveer zoo als in 't Land van Hulst, zooals op bl. 207 II reeds is medegedeeld. Terwijl de tongval van het Land van Hulst het meeste van alle zeeuwsch-vlaamsche dialecten naar het echte vlaamsch overhelt, en werkelijk vlaamsch is, zoo helt de akselsche tongval het meeste naar het zeeuwsch over, en wel bepaaldelijk naar het zuidbevelandsche dialect. Deze verwantschap met het zeeuwsch is zoo sterk dat velen het akselsche dialect eenvoudig tot het echte zeeuwsch rekenen en niet tot het zeeuwsch-vlaamsch. Werkelijk pleit ook veel voor deze zienswijze. Zoo zijn trouwens ook vele boeren van 't Land van Aksel oorspronkelijk uit het eigenlijke Zeeland afkomstig. Opmerkelijk is het, dat verschil in godsdienst bij de akselsche boeren vergezeld gaat met verschil in tongval. Want de roomsche boeren die hoofdzakelijk

[p. 212]

in het zuidelijke deel van 't Land van Aksel, langs de oostvlaamsche grenzen, maar ook wel verspreid tusschen de protestantsche boeren in 't noorden van die landstreek wonen, spreken als in 't Land van Hulst gesproken wordt, dus goed vlaamsch, terwijl de protestantsche boeren van Aksel, Zaamslag, ter Neuze en Hoek zeeuwsch spreken, zooals uit de volgende proeve van hun tongval blijkt.

Een zeer belangrijke bijdrage voor de kennis van dezen tongval komt voor in het tweede deel van Dr. A. de Jager's Archief voor nederlandsche taalkunde, getiteld: Over het taaleigen der boeren van het kanton Axel, door Dr. H.J. van Eck.

144. De gelijkenis van den verloren zoon in den tongval van het land van Aksel.

Medegedeeld door den heer Dr. H.J. van Eck, burgemeester te Aksel. December 1870. (In nederlandsche spelling.)

De gelikenisse van de verloren zeune in de toale van d'ae͡rvurmde of griffermeerde boeren van 't Land van Aksel (gemeinten van Aksel, ter Neuzen, Zoamslag en den Oek.)

11. Er was ae͡rgens iemand die twee zeunen oa.

12. En de joengste van ulder zei to' zen voader: voader! geef men 't mine da' men toekomt. En zen voader deeld' ulder uut wa' ze noodig aan, om te kunne leven.

13. En ni eel veul tiid doarna, as de joengste zeune zen kiste gepakt oa, gong i noa en vrae͡md land, en doar brocht i zen goed deur; i vertae͡rde zwichtig veul.

14. En toen i bots alles vertae͡rd oa, kwam er nog een groot oengersnood bi in die streke, en i begost freet veul ae͡remoe te liën.

15. En i gong eene en presenteerden em an en boer van die eigene streke, die em noa zen schure zon om de pae͡rde, beesten en vae͡rkens op te passen en te voeren.

[p. 213]

16. En i zou groag zen buuk gevuld ae͡n me' den draf, die de vae͡rkens vroaten, moar niemand gaf z' em.

17. Toen gong i an 't noadiinken en i zei in z'n eigen: oe veul ae͡rbeiers van men voader ae͡n overvloed van brood en ik krimpeer van den oenger!

18. 'K zal opstoane en noa m'n voader goane en 'k za' 'm zegge: voader! 'k ae͡n zukke zonde gedoan tegen onzen lieven eer en nimedal goed me' joe g'andeld.

19. 'K ben ni meer wae͡rd je zeune t' eeten; loa men jen ae͡rbeier zine.

20. En i stiing op en gong noa zen voader; en toen i nog vae͡re af was, zag zen voader em al en i oa biister veul kompassi met em, en i liep noa em toe en zei: wellekom, men joengen!

21. En zen zeune zei tot em: voader! 'k ae͡n zukke zonde gedoan tegen onzen lieven eer en nimedal goed me' joe g'andeld en 'k ben ni meer wae͡rd je zeune 't eeten.

22. En zen voader zei to' de joengers: brengt em den nieuwen lankrok en doet em goue knoppen an z'n ae͡msbiezen en zulvere broekstikken an, en schoene me' gispen.

23. En wulder zulle koeke loaten bakken en plesier ae͡n.

24. Want men zeune was voor ons zoo goed as dood en i is bi ons v'rom gekommen, goed en wel; ja, i was gratis en al verloren en i is gevonden. En ze woaren al te moal blië.

25. Den oudsten van de zeuns was in 't land en toen i dichter bi uus kwam, oorden i ziingen en spriingen.

26. En i weeuwden tot een van de joengers en i riep: wat ei da' te beteikenen?

27. En die zei em: je broer is v'rom gekommen en da ben koeken gebakken, omdat i gezond van ae͡rten van vae͡re v'rom is.

28. Moar in de foare van blië, wier i nidig en boos en wou ni seffens binnen kommen. Toen gong z'n voader noa buten en i vroeg et em eigens.

29. En i zei an zen voader: kiik, zei i, voader! da' 's noe miin meening: 'k ben al zoo lange in je dienst en 'k ae͡n altiid men best gedoan en j'ei nies bezonders voor m' overg'ad om plesier t' ae͡n me' d' and're joengers.

30. En noe joe zeune, die al zen geld en goed verdistereleweerd

[p. 214]

en vertureluurd eit me' de mooie jiffers, v'rom gekommen is, ei je moar seffens voor em koeken loaten bakken.

31. En zen voader zei tot em: bel, men joengen! je bent alle tiën bi men, en al 't mine is 't joeë.

32. Moar noe moeten wulder blië ziin en plesier ae͡n, want je broer was zoo goed as dood voor ons en i is bi ons v'rom gekommen goed en wel, en i was gratis en al verloren en i is gevonden.

Aanteekeningen.

De oa klinkt midden tusschen o en a in; de ae͡ midden tusschen a en e in. De zachte en scherpe e en o worden, even als in alle zeeuwsche tongvallen, zeer duidelijk en sterk van elkander verschillende, uitgesproken.

12. Ulder; henlieden; zie vs. 12 bl. 187 II op ulder.

Aan, hadden, even als ae͡n, hebben, oa, had, enz.

13. Zwichtig, zeer, ontzachlijk, een woord dat mij, behalve in Zeeuwsch-Vlaanderen, nergens voorkwam. Het schijnt mij toe met het friesche swîd (swiid), dat de zelfde beteekenis heeft, maar reeds sterk begint te verouderen, van den zelfden stam te zijn.

14. Bots, een woord dat in de zuidnederlandsche tongvallen veel voor plotseling in gebruik is, maar hier in een eenigszins andere beteekenis voorkomt.

Freet, met zeer scherpe ee, eigenlijk wreed. Dit woord op deze wijze uitgesproken, wordt in Zeeuwsch-Vlaanderen en vooral ook op Zuid-Beveland en denkelijk ook wel elders in Zeeland, voor ontzachlijk of zeer, voor alles waarbij men een overtreffenden trap wil aanduiden, even als zwichtig, veel gebruikt. Zie vs. 13 bl. 393 I op oardig wreed.

15. Em presenteeren, zich aanbieden. Het nederlandsche volk in 't algemeen houdt veel van basterdwoorden, die het niet verstaat; hoe langer die woorden zijn, hoe mooier zij gevonden worden, zoo worden deze woorden dikwijls tot wangedrochten verknoeid. Zoo in vs. 17 krimpeeren, sterven, en in vs. 30 verdistereleweeren en vertureluren, verkwisten; zie vs. 17 bl. 114 II op krimpeir, bl. 51 II, enz.

Deze vertaling is niet woordelijk, niet eens zakelijk volgens het oorspronkelijke opgesteld. De verloren zoon wordt integendeel hier als een boerezoon uit het Land van Aksel beschouwd. Daarom moet hij in dit vs. niet de varkens weiden, maar ‘pae͡rden, beesten, (koeien) en vae͡rkens oppassen en voeren;’ daarom kust de vader

[p. 215]

hem niet in vs. 20, krijgt hij in vs. 22 een akselsche boerekleeding aan, en bakken ze koeken, in vs. 23.

18. Opstoane en goane; opstaan en gaan; zie vs. 18 bl. 170 II en vs. 18 bl. 494 I.

19. Zine, zijn, wezen.

20. Stiing en gong; stond en ging; de burgers van Aksel zeggen ston en gong; de boeren ook wel giing; zie vs. 15 bl. 169 II op giing.

Kompassi, medelijden; zie vs. 20 bl. 198 II.

22. Aemsbiezen, hemdsboord. Zie vs. 15 hier boven.

23. Wulder, wij; zie vs. 24 bl. 170 II.

24. Gratis, basterdwoord, hier in de beteekenis van geheel en al gebruikt; dit woord komt nevens grat en rat, 't welk den oorspronkelijken vorm er van schijnt te wezen, ook in de zelfde beteekenis in het westvlaamsch voor. Zie vs. 15 hier boven.

26. Weeuwden, wuifde; zie vs. 22 bl. 204 II.

28. In de foare, in plaats. De afleiding van deze uitdrukking, die mij elders nergens voorkwam, is mij onbekend.

Seffens, terstond; zie vs. 22 bl. 276 I.

31. Bel, wel. Ook op Zuid-Beveland is bel of liever bäl, wel, als uitroep van verwondering veel in gebruik; zie vs. 12 bl. 235 I op bat.

De tongvallen die in het westelijke deel van Zeeuwsch-Vlaanderen bewesten den Braakman, gesproken worden, leveren onderling tamelijk veel verschil op en wijken ook van de zeeuwsch-vlaamsche tongvallen van Aksel en Hulst af. Ze hellen grootendeels sterk tot de west-vlaamsche tongvallen over; slechts de tongval van de dorpen Eede en Heille moet tot het oostvlaamsch worden gerekend. De hoofdtongvallen van deze landstreek, het aardenburgsch en sluisch, maar voornamelijk het kadzandsch, zijn nog al met zeeuwsch vermengd.

Dr. H.A. Callenfels gaf in Dr. A. de Jager's Magazijn van nederlandsche taalkunde, in den vijfden jaargang, Eenige bijzonderheden van het zeeuwsche taaleigen, voornamelijk in het district Sluis, en H.Q. Janssen schreef in Zeeland, jaarboekje voor 1852, een belangrijk opstel, genoemd: Verschil in taaleigen tusschen Zeeuwsch-Vlaanderen (4^de Distr.) en West-Vlaanderen, nevens overeenkomst van het zuid-bevelandsche met het west-vlaamsche.