Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[137. Het eiland Zuid-Beveland]

De tongvallen van Zeeland bewesten Schelde, van de eilanden Noord- en Zuid-Beveland met Wolfaartsdijk, en van Walcheren vormen een afzonderlijke groep van het zeeuwsch en verschillen in zooverre van de reeds behandelde zeeuwsche tongvallen, dat ze veel zuiverder, veel ouderwetscher zeeuwsch zijn, dat de kenmerkende eigenschappen van het zeeuwsch er sterker in zijn uitgedrukt, dat ze veel minder met hollandsche bestanddeelen zijn vermengd en een min of meer sterke overhelling naar 't vlaamsch vertoonen. Vooral met den tongval van het eiland Zuid-Beveland of 't Land van Ter Goes is dit in sterke mate het geval. Het zuidbevelandsch is bij uitstek eigenaardig zeeuwsch; het kan als type van zeeuwsch gelden. Ook treedt het vlaamsche bestanddeel in den zuidbevelandschen tongval het sterkste van alle andere zeeuwsche tongvallen op den voorgrond; en tevens komen in het zuidbevelandsch het meeste oude en zeer goede vormen voor, die in andere zeeuwsche dialecten reeds zijn verouderd of geheel daar uit verdwenen. De reden waarom in het zuidbevelandsch meer dan in andere echt zeeuwsche tongvallen en zelfs meer dan in de tongvallen van westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen, vlaamsche woorden en vormen voorkomen, heeft men in allerlei oorzaken gezocht. Naar 't mij voorkomt is dit alleen te wijten aan het meer ouderwetsche van het zuidbevelandsch. Oorspronkelijk zullen er ook in de andere zeeuwsche tongvallen, als tusschendialecten tusschen het hollandsch en het vlaamsch, veel meer vlaamsche bestanddeelen aanwezig zijn geweest dan tegenwoordig. Maar de nauwe betrekking waarin Zeeland, reeds van de middeleeuwen af, tot Holland en 't overige Noord-Nederland in vele opzichten stond, was zeer bevorderlijk aan 't verdwijnen van 't vlaamsche, aan 't toenemen van 't hollandsche bestanddeel in het zeeuwsch. Op het afgelegene Zuid-Beveland, waar de bevolking steeds een sterke gehechtheid aan het oude en verouderde

[p. 189]

toonde en ook thans nog toont, bleef ook de echte, oude volkstaal langer dan elders, onverbasterd in wezen. De geleerde geschied-vorscher H.Q. Janssen geeft ook nog het volgende als oorzaak van deze zelfde omstandigheid aan: ‘Zeker is het, dat Zuid-Beveland met Vlaanderen van ouds groote gemeenschap had. Ook waren vele edelen aldaar met Vlaamsche familiën vermaagschapt. Langer dan andere gedeelten van Zeeland bleef het Roomschgezind, en gevoelde dus op Vlaanderen een naauwe betrekking. De reformatie werd er tegengewerkt door de overheid, de ambachtsheeren en de overgeblevene geestelijkheid. En zelfs nadat zij heerschende was geworden, bleven velen nog in 't geheim gehecht aan de Roomsche kerk-leer en ceremoniën. Niet onwaarschijnlijk is het dat dit alles werkte ook op de taal, en haar die vlaamsche kleur mededeelde of behouden deed, welke wij er nog ten huidigen dage opmerken. Hoe dit zij, het verschijnsel is dáár’ enz.

Het zuidbevelandsch wordt niet overal op het eiland volkomen gelijk gesproken. De tongval van het oostelijke deel verschilt van dien van het westelijke deel. Vooral valt dit verschil in tongval tusschen de noordoostelijke dorpen Ierseke, Wemeldinge en Kattendijke, en het overige Zuid-Beveland in het oog. De tongval van Wemeldinge (Weumeliinge zeggen de Zeeuwen) geldt voor het meest ouderwetsche zuidbevelandsch. Toch is dit verschil tusschen de onderscheidene zuidbevelandsche tongvallen slechts gering en volstrekt onwezenlijk. De volgende vertaling is opgesteld in den tongval die in het grootste gedeelte van Zuid-Beveland, behalve in de bovengenoemde noordoostelijke dorpen gesproken wordt, en die als type van zuidbevelandsch kan gelden.

Lijstjes van zuidbevelandsche woorden en uitdrukkingen komen voor in het tijdschrift De Navorscher en in den tweeden jaargang van het Nieuw nederlandsch taalmagazijn van Dr. J. de Jager onder den titel: Opmerkingen nopens het taal-eigen in Zuid-Beveland van Dr. G.T. Callenpels. In het jaarboekje Zeeland, jaargang 1852, komt een zeer lezenswaardig opstel voor van H.Q. Janssen, waaaruit ook de hier boven aangehaalde woorden zijn overgenomen, getiteld: Verschil in taal-eigen tusschen Zeeuwsch-Vlaanderen (4^de Distr.) en West-Vlaanderen, nevens overeenkomst van het zuidbevelandsche met het west-vlaamsche. Eindelijk nog in De Taal- en Letterbode, jaargang IV, vindt men een opstel van J. Kousemaker Pz., Opmerkingen over het zuidbeve-landsche taaleiegen.

[p. 190]

137. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het eiland Zuid-Beveland.

(Plattelands-tongval van 't grootste gedeelte van dat eiland en van Wolfaartsdijk.) Medegedeeld door den heer J. v. d. Baan, rustend hoofdonderwijzer te Wolfaartsdijk. October 1870. (Komt ook, eenigszins gewijzigd, voor in De Navorscher, jaargang 1870.) (In nederlandsche spelling.) Gelikenisse van de verloren zeune.

11. Di_r was is 'n man, die twèë zeuns a.'

12. En den jongsten van ulder zei tegen z'n vader: vader! gee' miin m'n possie van 't goed, da' m'n toekomt. En i verdèëlden 't goed.

13. En ni lange nædien, a' den jongsten zeune alles bi mekare epakt a', is 'n vort ereisd nir 'n land, varre van ier, en dir eit 'n al z'n goed deur ebrocht en i leefden baldadig.

14. En as 'n alles op eteerd a', kwam d'r in dat land 'n gròòten oengersnòòd en i begost ok gebrek te liën.

15. En i giing èëne en i prezenteerden z'n zelven bi 'n boer van dat land, en die stierden 'm ni_r z'n land om de verkens te wachten.

16. En i verlangden z'n buuk te vullen mit de verkenskost, me_r gin mens gaf ze 'm.

17. En as 'n tot inzicht ekomme was, zeit 'n: oe vee' errebeiers van m'n vader æ d'r bròòd en ik vergæ ik van den oenger.

18. Ik za' ik ni_r me vader toe gæ en 'k za' tegen z'n zegge: vader! 'k æ zonde edæ tegen den emel en tegen joe.

[p. 191]

19. En ik bin ni mi_r wæærd om je zeune t' èëten; mææk me me_r gelike mi_t èën van j'n errebeiers.

20. En i stong op en i giing ni_r z'n vader. En as 'n d'r nog varre van dææn was, zag z'n vader 'm en i kreeg innerlikken medeliën mi_t z'n, en i liep ni_r z'n toe, i viel 'm om z'n ales en i kost' 'm.

21. En den zeune zei tegen z'n vader: 'k æ' zonde edæ tegen den emel en tegen joe. En ik bin ni mi_r wæærd om je zeune t' èëten.

22. Me_r den vader zei tegen z'n knechs: æælt ier 'n best pak kleeren en lææt 'm dat an doeë, en geeft 'n riink an z'n anen en schoenen an z'n voeten.

23. En briingt 't vette kalf en slacht 't; dan zu_l' me ete en plazier ouë.

24. Want ier me zeune was dòòd en i is wee_r levendig eworre; i was verlore en i is evonde. En ze begoste plazier t' ouën.

25. En z'n ouste zeune was in 't veld; en as 'n vrom kwam en kort bi uus kwam, oorden i 't gezang en 't gedans.

26. En i riep èën van de knechs bi z'n, en i vroeg wat 'r omgiing.

27. En die zei tegen z'n: je broer is vrom ekomme en je vader eit 't vette kalf eslacht, uut blischap dat 'n 'm wee' gezond 't uus ekregen eit.

28. Mer i wier kwææd en i wou ni in uus komme. Toen giing z'n vader ni_r z'n toe en i schooiden d'r om.

29. Mer i zei tot antwoord tegen z'n vader: ik æ' noe a_l zòò vee' jæær voe' j'ewerkt en 'k æ' altiid edæ da' je me belast eit, en j'ei me nooit 'is niks egeve, zelfs gin boksje voe' m' eslacht, om ok is mi_t m'n kammeraas plazier t' ouen.

30. Me_r noe die zeune t' uus ekommen is, die je goed mi_t oeren verkwanseld eit, noe ei je voe' ziin 't vette kalf eslacht.

31. En i zei tegen z'n: kind! ji bin altiid bi me, en al wat a' 'k æ', dat is 't joeë.

32. Dir om b'oorden ji ook blië te weze; want je broer was dòòd en i is wee' levendig eworre; i was verlore en i is evonde.

[p. 192]

Aanteekeningen.

De èë klinkt als een zeer scherpe, lange e die door een toonlooze e wordt gevolgd; de òò als een zeer scherpe, lange o, die wel iets, maar minder dan de scherplange o van andere zeeuwsche tongvallen, van het toolsch b.v., naar de a overhelt. De æ heeft den blatenden klank tusschen a en e in. De ie en de oe (behalve in oenger, honger) klinken duidelijk, op friesche wijze, als tweeklanken. De kleine en lager geplaatste letters aan 't slot van sommige woordjes, moeten niet uitgesproken worden; ze duiden aan dat de klinker van dat woordje den zelfden onvolkomenen klank moet behouden, dien hij oorspronkelijk bezit en niet lang moet worden uitgerekt.

11. Di_r, dir, door zeer verkorte uitspraak van dær, dæær, daar. De slotletter van vele eenlettergrepige woordjes wordt in het zuidbevelandsch niet uitgesproken. Zoo zeit men gee' voor geef; da' voor dat; ni' voor niet; a' voor as, als; a' voor ad, had; enz. Zie vs. 11 bl 187 II.

12. Ulder, henlieden; zie vs. 12 bl. 187 II op ulder.

Possie, deel; zie vs. 12 bl. 187 II.

13. 'N, en, hij; zie vs. 14 bl. 187 II.

14. Begost, begon; zie vs. 14 bl. 174 II op begps.

15. Giing, ging; zie vs. 15 bl. 169 II op giing.

Èëne, henen, heen.

Stierden, stuurde; zie vs. 14 bl. 174 II op dierte.

Wachten, hoeden; zie vs. 15 bl. 169 II op wachten.

17. Ik vergæ ik, ik verga ik, ik verga, even als in vs. 18 ik za' ik, ik zal ik, ik zal. De herhaling van het persoonlijke voornaamwoord achter het werkwoord behoort eigenlijk tot het vlaamsche taaleigen, maar is, ofschoon in mindere mate, ook in eenige zeeuwsche tongvallen in gebruik. Vooral in den zuidbevelandschen tongval is deze herhaling in gebruik en tevens, maar minder veelvuldig, in dien van Noord-Beveland en van Walcheren. Op Schouwen, Duiveland en Tolen behoort deze vreemde herhaling niet tot de volksspraak. Een vaste regel voor het gebruik van deze herhaling kan niet vermeld worden. De bijzondere gewoonte van den spreker, maar vooral ook de wetten van de welluidendheid en zoetvloeiendheid en niet minder de omstandigheid of er bijzonderen nadruk op het persoonlijke voornaamwoord of op het daar door beheerschte werkwoord valt, geven voor dit gebruik den regel aan. Zie vs. 30 van de vertaling in den tongval van Hulst en vs. 17 van de vertaling in dien van Kadzand.

[p. 193]

20. Ales, als, hals.

22. Anen, anden, handen.

28. Schooiden, van schooien, dringend vragen, heeft elders (in Holland en Friesland) de beteekenis van: onbeschaamd bedelen.

29. Boksje, bokje, even als boeksje, boekje, jongesje, jongetje, enz. Deze vorm behoort tot de eigenaardigheden van den zuidbeve-landschen tongval, en klinkt zeer bevallig en ongekunsteld.