Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[124. Het dorp 's Gravesande]

De landstreek ten zuidwesten van 's Gravenhage en bewesten Delft gelegen, de dorpen Loosduinen, Monster, 's Gravesande, Naaldwijk en ter Heide dus, met de omstreken daarvan, bevattende, draagt den naam van het Westland. De tongval van het Westland wijkt eenigszins af van de andere tongvallen die men ten platte lande in Zuid-Holland benoorden de Maas spreekt. In sommige opzichten nadert het westlandsch meer naar de overmaassche tongvallen en de uitspraak der klinkers en klanken is in 't Westland over 't algemeen beter en zuiverder dan b.v. in Rijnland. In enkele westlandsche woorden nadert de klank tot de aloude uitspraak, even als te Scheveningen. Zoo zeit men er: hij weunt an den dik, voor: hij woont aan den dijk; ook rik, voor: rijk; gelik hebbi, voor: gelijk hebt gij; kik eris, voor: kijk eens; zoo ook buk, voor: buik, sukker, voor: suiker, enz. In deze woorden klinkt de i tusschen zuivere lange i of ii en onvolkomene i in, en evenzoo de u tusschen zuivere, lange u en onvolkomene u in. Rik, voor: rug, b.v. hij heit pijn in z'n rik, en ga je met, voor het gewoon hollandsche: ga je mee, behooren ook tot het westlandsche taaleigen en zijn oude, meer met 't friesch overeenkomende vormen.

De tongval van het visschersdorp ter Heide behoort tot de strandhollandsche groep, maar wijkt toch nog al van de andere strandhollandsche tongvallen af. Het vormt een overgang van het eigenlijke strandhollandsch tot het westlandsch, even als het zandvoortsch dien van het strandhollandsch tot het kennemerlandsch uitmaakt.

[p. 134]

124. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp 's Gravesande.

Medegedeeld door den heer A. de Vletter, hoofdonderwijzer te 's Gravesande. December 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. D'r was 'is 'n man die twee zeuns had.

12. D'r koerakter schulde nog al wat van mekaar. Den ouste was 'n bedaarde jonge, maar de jongste was net andersom, en die vroeg 'is op 'n goeie morgen an z'n vader om z'n moeders bewijs; en of z'n vader 't hum al moch afraaie, dat holp nimmendal. Hij wou den hort op, zee-d-i. En op 't lange lest, deur z'n zanikke en dreine, mos z'n vader wel toegeve en zoo kreeg-d-i z'n zin.

13. Nou pakte-n-i met 'n paar dage al gou z'n heele boeltje bij mekander en gong toe an 't reize zoo ver as-t-i maar kon van huis of. Hij nam 't 'r in dat vreemde land goed van, ja! meer as goed, want hij leefde d'r schandalig van en brocht al z'n duite d'r met zuipen en hoerejagen deur.

14. Zoo rocht i afgerazend gou z'n heele boeltje kwijt, en toe alles op en weg was, kwam d'r onderdewijl 'n ofgedekselse hongersnood in dat land, daar i was, eu zoo ke' je best begrijpe dat 'r zonder geld nie veul voor 'm te bikke viel. Op 't lest most-i honger leie.

15. Toe most-i bedele bij de mense en een van hulli stuurde-n-em na z'n land om de varkes te hoeie.

16. En dukkels had i zoo'n honger dat i z'n buk wel graag zou wille vulle met de spoeling die de varkes vratte; maar dat kos i nog geen eens krijge; niemand was 't 'r die 'r hum wat van gaf.

17. Nou begos-t-i eindelik tot z'n zellevers te kommen en toe

[p. 135]

docht-i an z'n vader en toe zee-d-i bij z'n eige: hoeveul arrebeiers van me vader hebbe meer as genog en ik vergaai van den honger!

18. Ik zel opstaan en na me vader gaan en ik zel teugen 'm zegge: vader! ik heb me erg slecht teugen je gedrage en mij zwaar bezondigd teugen ons lieven Heer.

19. Ik verdien 't niet je zeun langer te hiete; maar och, geef me toch nog maar 'n plaassi onder je arbeiers.

20. En i stong op en i dai zoo as-t-i gezeid had; hij gong na z'n vader. En toe-d-i nog 'n heel end van de weuning of was, zag z'n vader 'm al ankomme en toe die mork hoe-d-i 'r uitzag, kon-d-i z'n eige volstrekt nie goed houe zoo'n meëlije had i met 'm; hij liep 'm in 't gemoet, viel 'm om z'n hals en kuste-n-em.

21. Daardoor roch de zeun heelemaal van z'n stik; zoo ies had i nie kenne denke. Hij zee: vader! ik heb gezondigd teuge den hemel en teuge jou en 'k ben 't nie waard je zeun te hiete.

22. Dat verstong z'n vader niet eensies. Hij zag alleenig maar dat z'n zeun d'r zoo verfonfaaid, zoo elendig belazerd uitzag en riep daarom an z'n knechs: breng in 'n ommezientje de beste kleere die je vinde ken en doe z' em an, en geef 'm 'n goue ring an z'n vinger en schoene an z'n voete.

23. En haal 't vetgemeste kalf en slach 't en late we-n-ete en vroolik weze.

24. Want deuze zeun van me was dood en nou is-t-i weer levendig geworde; ik had 'm verlore en nou is-t-i verom gevonde. En toe begonne ze pret te make.

25. Toe dat zoo plaas had, was den ouste zeun in 't veld; en toe die van 't land kwam en dichte bij huis was, hoorde-n-i 't gezang en 't gedans.

26. Hij had 'r niks geen bezwei of, wat dat mos beteikene; daarom riep-t-i een van z'n vaders knechs en vroeg 'm wat of dat leve beduie mos.

27. En die zee teugen 'm: wel! zee-d-i, je broer is verom gekomme en daarom heit je vader 't vetgemeste kalf geslacht, omdat i 'm fris en gezond verom heit gekrege.

28. Maar dat leek 'm nou niks; hij wier d'r danig kwaad om en in z'n kwaadheid verdeiden-i 't om in huis te kommen; daarom gong z'n vader na 'm toe en soebatte-n-'m.

[p. 136]

29. Maar hij zee teuge z'n vader: kik eris! ik dien je nou al zoo veul jare en 'k heb nog nooit je gebooie overtreë, en nog nooit heb je m'n ies gegeve, zels nog geen geitebokki, dat ik mi' me vrinde 'ris vroolik moch weze.

30. Maar nou dat zeuntje van je 't huis gekommen is, die je goed mit hoere d'r deur heit gebrocht, nou ke' je wel uithale! Nou mot 't gemeste kalf d'r an geloove!

31. Toe zee z'n vader: och, me kind! je ben ommers altijd bij me, en al wat ik heb is van jou!

32. Daarom mos-i nou vroolik en blij weze, want deuze broer van je die was dood en nou is-t-i weer levendig geworde; hij was verlore en nou is-t-i verom gevonde.

Aanteekeningen.

12. D'r koerakter, hun karakter; verknoeid basterdwoord van 't fransche caractère, inborst, geaardheid.

Schulde, scheelde, verscheelde; soms ook wel geheel ongelijk-vloeiend schol. Zie vs. 14 bl. 108 II.

Moeders bewijs, moeders erfdeel, is ook elders in Holland in gebruik; zie vs. 12 bl. 26 II en vs. 12 bl. 30 II.

14. Rocht, raakte, geraakte; deze onregelmatige vervoeging is ook elders in Zuid-Holland, b.v. te Rotterdam, in volle gebruik en goed nederduitsch tevens. Zie vs. 14 bl. 108 II.

Leie, lijden, eigenlijk leiden; deze verwisseling wordt door de hollandsche uitspraak van ei en ij veroorzaakt. Zie vs. 13 bl. 128 II op ereze.

15. Hulli, hun- of henlieden. Zie vs. 12 bl. 133 II.

16. Dukkels, dikwijls.

Spoeling, varkensvoer; aan dit woord bemerkt men de nabijheid van Schiedam.

Kos, in afwisseling met kon in gebruik, wijst op het frankische bestanddeel in de hollandsche volkstaal, dat sterker op den voorgrond treedt, naarmate men zuidelijker in Holland komt. Zie vs. 14 bl. 113 II op begos.

17. Begos-t-i, begon hij; zie de vorige aanmerking.

18. Zel, zal; zie vs. 18 bl. 47 II.

20. Stong, stond; zie vs. 20 bl. 47 II op stong.

Dai, deed.

Mork, merkte, bemerkte, te Leeuwarden murk, is goed nederduitsch. Zie vs. 14 bl. 108 II.

In 't gemoet; zie vs. 20 bl. 125 II op in 't emoed.

[p. 137]

26. Bezwei, even als het, bijna overal in Nederland, in den zelfden zin in de volkstaal meer gebruikelijke belul of benul, een woord waarvoor in het geijkte nederlandsch de vertaling ontbreekt, en dat men in die taal slechts omschrijven kan. De oorsprong van het westlandsche bezwei is mij onbekend.

28. Verdeien, is even als verpoffen, verdraaien, enz. een krachtig woord uit de taal van het nederlandsche volk, dat men in 't geijkte nederlandsch slechts door omschrijving kan vertalen. De afkomst van verdeië of liever van verdijë, zoo als men het, zuiverder, te Leeuwarden uitspreekt, is mij onbekend.

Soebatte-n-em, smeekte hem; zie vs. 28 bl. 70 II.

De tongval van de stad Delft biedt weinig opmerkelijks aan. In het algemeen wordt te Delft een vrij kleurloos hollandsch gesproken; het is modern hollandsch, eenigszins naar de haagsche uitspraak overhellende.

De tongval der boeren in Delftland is nagenoeg gelijk aan dien van 't Westland; hij nadert in sommige opzichten tot het rijnlandsch. Over het geheel genomen gaat de tongval van het platte land in 't midden van Zuid-Holland, hoe langer hoe meer in het moderne hollandsch over en levert tegenwoordig weinig eigenaardigs meer op. In sommige dorpen, die zeer nabij de steden liggen en gedeeltelijk door stedelingen bewoond worden, als Voorburg, Soetermeer en Zegwaart bij 's Gravenhage, Soeterwoude en Oegstgeest bij Leiden enz. wordt bijna niets anders dan modern hollandsch gesproken. In de dorpen die meer oostelijk, naar den kant van Gouda liggen, nadert de tongval meer naar de goudsche uitspraak. Deze goudsche tongval die ook door den geringen man in de stad ter Gou of Gouda wordt gesproken, (ofschoon het goudsch ook hoe langer hoe meer voor 't moderne hollandsch verdwijnt) wijkt slechts weinig af van het rijnlandsch (zie bl. 106 II); alleen de h wordt te Gouda en omstreken zeer mishandeld, gewoonlijk weggelaten en soms ook uitgesproken waar ze niet behoort. Maar ook deze eigenaardigheid van den goudschen tongval verdwijnt meer en meer.

Het heeft mij, tot mijn spijt, niet mogen gelukken, een proeve van den tongval der stad Gouda of van een der dorpen uit den omtrek dier stad machtig te worden.