Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[114. De stad Haarlem]

De hedendaagsche tongval van de stad Haarlem staat ongetwijfeld van alle hollandsche en dus ook van alle nederlandsche tongvallen het naaste aan de geijkte nederlandsche taal. De spreektaal nadert te Haarlem het meest tot de hedendaagsche schrijftaal. Bovendien wordt het echte haarlemsch, voor zoo verre dit nog bestaat, zeker slechts door de helft der inwoners van Haarlem gesproken; de andere helft, waaronder zeer vele vreemdelingen, spreekt modern hollandsch.

Oorspronkelijk, in de middeleeuwen, week de tongval der burgers van Haarlem zeker niet af van den toenmaligen kennemerlandschen tongval, ofschoon de meerdere beschaving die de stedelingen weldra boven de dorpers verkregen, ook ongetwijfeld haar invloed op hun tongval deed gevoelen. Ten tijde der kerkhervorming en ook later, vestigden zich veel vreemdelingen te Haarlem, veel wevers, bleekers, enz. uit Vlaanderen, Brabant en uit het land aan den Beneden-Rijn. Deze nieuwe burgers van Haarlem, waarvoor zelfs een nieuwe stadswijk werd aangebouwd, oefenden natuurlijker wijze grooten invloed uit op den haarlemschen tongval. Zoo ontstond er langzamerhand die eigenaardige haarlemsche tongval, die er in de vorige eeuw en nog in t begin dezer eeuw tamelijk algemeen werd gesproken, maar toe heden ten dage reeds voor een groot gedeelte in modern hollandsch is opgelost.

Wat er nog van dien oud haarlemschen tongval over is, wordt te Haarlem door lieden, vooral door bejaarde lui, uit den kleinen burgerstand en den arbeidersstand, voor zoo verre zij echte Haarlemmers zijn, gesproken. Het is tegenwoordig een tamelijk kleurloos dialect, dat de algemeene eigenschappen van alle hollandsche tongvallen ver-

[p. 78]

toont, maar weinig bijzondere kenmerken heeft. De sterk rochelende uitspraak der g, aan alle hollandsche tongvallen (aan 't strandhollandsch 't minst) eigen, treedt te Haarlem sterk op den voorgrond. De Haarlemmers schijnen dit leelijke geluid zoo gaarne te laten hooren, dat sommigen van hen, vooral als ze deftig willen spreken of luide lezen, de letters ng, die toch slechts een enkele letter uitmaken, scheiden en in n en ch splitsen, zoodat ze letterlijk zin-chen, bren-chen, lan-ch, enz. uitspreken voor zingen, brengen, lang. Ik heb in onderstaande proeve van den haarlemmer tongval dan ook steeds de g door ch afgebeeld, ofschoon deze uitspraak zich niet alleen tot Haarlem bepaald, maar ook in de andere hollandsche tongvallen, zij het dan ook in eenigszins mindere mate, gehoord wordt.

Een andere eigenaardigheid van het oud haarlemsch dialect is de bijzondere uitspraak der l en der n in sommige woorden, waar deze letters een lettergreep sluiten. Maar ook deze uitspraak wordt eveneens in andere hollandsche tongvallen gehoord, ofschoon nergens zoo sterk als te Haarlem, zoodat men de l op deze wijze uitgesproken, wel de haarlemsche l noemt. Het is onmogelijk deze haarlemsche l door eenig letterteeken af te beelden. Ze komt het naast met de fransche l mouillé overeen, ofschoon er geen zweem van een j klank achter gehoord wordt. Daarentegen oefenen de haarlemsche l en n een bijzonderen invloed op den voorafgaanden klinker uit; die wordt dan wat lang aangehouden, of liever tusschen den klinker en de l of n komt een korte toonlooze e en voor den klinker een zeer korte i of j. Men moet de woorden waarin deze uitspraak voorkomt, door echte Haarlemmers hooren uitspreken, om een voldoend denkbeeld er van te verkrijgen. Ik heb de haarlemsche l door ll en de n door nn afgebeeld en tevens den eigenaardigen klank dien de klinker er door aanneemt, zoo na mogelijk met kleine lettertjes aangeduid. Zoo beeld ik b.v. de haarlemsche uitspraak van het woord gulden af door ch_iu_ellde, mensch door m_ienns. Echter voldoet deze afbeelding mij volstrekt niet en geef ik haar gaarne voor beter.

[p. 79]

114. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Haarlem.

Met hulp van den heer Dr. H. Weyenberh, Jr. te Haarlem ¹⁾ opgesteld. Augustus 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. D'r was ereissies 'n man en die had twee zoons.

12. De jongste van die beie zee tege z'n vader: vader! zeit i, cheef me m'n dee_ell van je choet, da' me toekomt. En de vader verdee_ellde z'n boeltje en chaf 'm z'n porsi.

13. En nie vee_ell dage d'rna, toe de jongste zoon alles bij mekaar gepakt had, is-t-i wech chereisd na 'n ver land en daar hep i z'n choet d'r deur chebrocht in overdaad.

14. Toen i nou alles d'r deur hat chelapt, toe kwam d'r 'n chroote hongersnood in dat land en i bechon chebrek te lije.

15. Toe chong i heen en vervoechden 'm bij een van de burgers van dat land en die stuurden 'm na z'n land om z'n vorrekes te weie.

16. Hij had zoo'n honger dat i z'n buik w_iell had wi_ellle v_iu_ellle mit de spoeling die de vorrekes atte, maar cheen m_ienns chaf z'm.

17. Toe kwam i tot i_ennkeer en i zee: hoevee_ell knechs van me vader hebbe overvloed van brood en ik vercha van de honger.

18. Ik zel opstaan en na me vader chaan en 'k zel tegen 'm zegge: vader! 'k hep chezondicht tege de hemel en tege jou.

19. Ik ben nie meer waard om je zoon te hiten; neem me maar as knecht bij je in dienst.

20. En i sting op en ching na z'n vader. En toen i noch ver weg was, zach z'n vader 'm al ankomme en die wier van bi_ennne

1) Tegenwoordig professor aan de hoogeschool te Cordova in Zuid-Amerika.

[p. 80]

zoo over 'm angedaan dat i na 'm toeliep, 'm om z'n hals vie_ell en 'm kuste.

21. En de zoon zee toe: vader! 'k hep chezondicht tege de hemel en tege jou en 'k ben nie meer waard je zoon te hiten.

22. Maar de vader zee tege z'n knechs: breng me 'reis chau me beste jas hier en doe 'm die an, en doe 'n ring an z'n hand en schoene an z'n beeine.

23. Breng ook 't vet chemiste kal'f mee en slacht 't; late we ete en vrool'k weze.

24. Want me zoon was dood en nou is-t-i weer levendich cheworde; hij was verlore en nou is-t-i chevonde.

25. En z'n ouste zoon was op 't land en toe die dicht bij 't huis kwam, hoorden i 't chezang en 't chedans.

26. Toe riep i een van de knechs bij zich en vroeg 'm, wat dat te beduie had.

27. En die knecht zee: w_iell! je broer is teruch chekomme en je vader hep 't vet chemiste kal'f cheslacht, om dat i chezond weer 't huis chekommen is.

28. Maar toe wier i kwaad en i wou nie bi_ennne komme; daarom chong z'n vader na buite en die verzocht 't 'm vrie_enn-delik.

29. Maar hij zee tege z'n vader: kijk! ik dien je nou al zoo vee_ell jare en 'k hep nooit anders chedaan as je zee, en je hep voor mijn nooit ereis 'n bokki cheslacht om 's 'n feessi mit me vri_ennde te hebbe.

30. Maar nou deze zoon van je 't huis chekommen is, die je choet mit hoere d'r deur chebrocht hep, nou heb je 'm 't vet chemiste kal'f cheslacht!

31. En z'n vader zee: W_iell jonge! jij bent altijd bij me en al 't mijne is van jou met een.

32. Je hoorden ook vroolik en blij te weze; want deze broer van je was dood en i is nou weer levendich cheworde; hij was verlore en i is chevonde.

Aanteekeningen.

Zie over de uitspraak der ll voor l, en nn voor n, bl. 78 II.

15. Vorrekes, bij sommigen zelfs vorrekis, varkens; zoo noemen

[p. 81]

de echte oude Haarlemmers hun Varkenmarkt ook Vorrekemorr't of vorr'kimorr't. Zie vs. 13 bl. 28 II op olles.

18. Zel, zal; zie vs. 18 bl. 47 II.

20. Sting, stond; zie vs. 20 bl. 47 II op stong.

22. Schoene an z'n beeine; zie vs. 22 bl. 28 II op skoene.

29. Feesi of feessi, hollandsch verkleinwoord van feest. Zie vs. 27 bl. 355 I.