Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[111. Het dorp Heemskerk]

Dat gedeelte van Noord-Holland dat zich langs de duinreeks en langs het strand van de Noordzee uitstrekt, van de zuidhollandsche grenzen tot aan het dorpje Petten, en dat de steden Haarlem en Alkmaar, met de westelijke omstreken daarvan, even als de Beverwijk, de Egmonden, Bergen, enz. bevat, draagt den naam van Kennemerland. Of deze naam van de oude Caninefaten afkomstig is, zoo als wel beweerd wordt, en of de Kennemers afstammelingen van dien ouden volkstam zijn, die hier en ook langs den zuidhollandschen duinzoom, bewesten Leiden en 's Gravenhage gezeteld was, wil ik hier in 't midden laten. Ongetwijfeld waren de oude Caninefaten of Konijnevangers echte Friezen, die zich misschien door eenige bijzonderheden, wellicht in hun levenswijze, kleeding of wapening of in hun tongval, van de andere Friezen bewesten Flie eenigszins onderscheidden, en dus een afzonderlijken stam van 't friesche volk vormden. Dan wil ik de afstamming der Kennemers van de Caninefaten laten gelden, want de Kennemers zijn ongetwijfeld van oorsprong Friezen.

De tongval die heden ten dage in Kennemerland wordt gesproken, vormt volstrekt geen samenhangend, noch afgerond geheel. In de kennemerlandsche dorpen benoorden de Beverwijk en ten deele ook in de Beverwijk verschilt de tongval weinig van de zaansche, waterlandsche en westfriesche tongvallen, en draagt het algemeene karakter der tongvallen benoorden het IJ; in den regel echter helt de kennemer tongval hier meer dan elders in Noord-Holland naar het moderne hollandsch over. De tongval van de kennemerlandsche dorpen benoorden Alkmaar, van Bergen, Schoorl en Petten helt sterk naar dien van West-Friesland over. Egmond, vooral Egmond aan zee heeft een eigen dialect; zoo ook Zandvoort en in mindere mate Wijk aan zee. Van een afzonderlijken tongval der kennemerlandsche dorpen londom Haarlem, van Bennebroek, Heemstede en Berkenrode, van

[p. 68]

Overveen, Bloemendaal, Santpoort en Velzen kan geen sprake zijn wijl deze schoone dorpen grootendeels door vreemdelingen uit Amsterdam en uit alle gedeelten van Nederland bewoond worden, en er ter nauwernood een ingezetene landbouwende of boerebevolking bestaat.

De tongval van de stad Alkmaar, oorspronkelijk een overgang vormende tusschen de westfriesche en kennemerlandsche tongvallen, is tegenwoordig bijna geheel in modern hollandsch opgelost; slechts bij de geringe burgerlieden en arbeiders te Alkmaar hoort men nog enkele bijzonderheden van de noordhollandsche uitspraak.

Als een proeve van den gewonen kennemerlandschen tongval kan onderstaande vertaling dienen. Men dient er echter bij op te merken dat de bewoners van het dorp Heemskerk den naam hebben van zuiver hollandsch te spreken; dat wil zeggen dat zij meer dan de bewoners van andere kennemerlandsche dorpen er zich op toe leggen om hun natuurlijken tongval naar het moderne hollandsch te verwringen. Dit gaat zoo ver dat sommigen aldaar zoo dwaas zijn om den naam van hun dorp Heemskerk als Heemscherk uit te spreken, om toch maar duidelijk te laten hooren dat ze wel weten, dat de in hun tongval natuurlijk voorkomende sk (skaap, skoen), in modern hollandsch als een rochelende sch wordt uitgesproken.

111. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Heemskerk.

Medegedeeld door den heer L.F. Tuyl Schuitemaker te Heemskerk, in De Navorscher, deel XX, 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. D'r was 'reis 'n man met twee zeuns.

12. De jongste zee teuge z'n vader: vader! geef me m'n erfporsie; en de vader dee 't.

13. Niet heel lang daarna, gong de jongste, toen i alles bij mekaar verzameld had, na 'n heel ver land en brocht 'r alles in overdaad deur.

[p. 69]

14. En toen i d'r alles deur elapt had, kwam d'r 'n groo_ate hongersnoo_ad in dat land en hij begon arremoe te krijge.

15. Hij verhuurde 'm toen bij een van de inwoonders van dat land en die stuurde 'm na z'n land om op de varrekes te passen.

16. Hij wou wel graag met de varrekes uit de zeuning mee egeten hebbe, maar dat moch i niet.

17. Toe kwam i tot z'n zelve en zee: hoev'l knechs van me vader hebben niet zadder broo_ad en ik vergaan van honger.

18. Ik zel opstaan en na m'n vader gaan en ik zel teuge 'm zegge: vader! ik heb gezondigd teuge de hemel en teuge jou.

19. Ik ben niet meer waard je zeun enoemd te worren; neem me as knecht in je huur.

20. En i stond op en gong na z'n vader; hij was nog heel ver van m' of, toe z'n vader 'm al zag, die met groo_at meelijen op 'm anliep, 'm an iene om z'n hals viel en 'm zoende.

21. Toe zee de zeun teugen 'm: vader! ik heb erg ezondigd teuge de hemel en teugen jou, en ik ben niet meer waardje zeun enoemd te worren.

22. Maar de vader zee teuge z'n knechs: breng hier 't beste pak, trek 't 'm an, geef 'm 'n ring an z'n vinger en trek 'm schoenen an z'n bienen.

23. Breng ook 't vette kalf en slacht 't; late we ete en vroolik weze.

24. Want deze zeun van me was doo_ad en i is weer levendig eworre; ik was 'm kwijt en ik heb 'm weer ekregen.

25. Z'n ouste zeun was in 't veld en toe i bij honk kwam, hoorden i 't zingen en dansen.

26. Toe riep i een van de knechs bij 'm en vroeg wat 'r toch te doen was.

27. De knecht zee teugen 'm: je broer is t' huis ekommen en je vader het 't vetgemiste kalf eslacht, omdat i 'm gezond weer ekregen het.

28. Maar hij wier kwaad en wou niet in huis komme; daarom gong de vader na 'm toe en smeekte en soebatten 'm.

29. Maar hij zee teuge z'n vader: kijk! ik dien je nou zoov'l jaren en ik heb nooit je gebod overtrede en je heb me geen iens 'n bokki egund, dat ik met me vrinde vroolik kon weze.

[p. 70]

30. Maar nou deze zeun van je terug ekommen is, die je goed met hoere d'r deur ebrocht het, nou heb je drek 't vette kalf voor 'm eslacht.

31. Maar de vader zee teugen 'm: kind! je bin altijd bij me en al wat van mijn is, is van jou.

32. Je hoorde dus vroolijk en blijd te weze, want je broer was doo_ad en i is weer levendig eworre; hij was verlore en i is weer terecht.

Aanteekeningen.

De oo_a (een friesche tweeklank) klinkt als volkomene, heldere o die door een korten naslag van zuivere a gevolgd wordt.

15. Land. Voor bouwland wordt te Heemskerk gewoonlijk het woord kroft of krocht, en voor weiland veld gebruikt.

16. Zeuning, varkenstrog, komt overeen met zeunis, dat in dezen zin in West-Friesland in gebruik is. Zie vs. 16 bl. 32 II op seunis.

18. Zel, zal; zie vs. 18 bl. 47 II.

20. An iene, in eens; te Leeuwarden an ienen, in ienen.

22. Schoenen an z'n bienen; zie vs. 22 bl. 28 II op skoene.

25. Bij honk, bij huis, bij het te-huis, het hoogduitsche heim; 't is een goed friesch woord, dat in Friesland nog in volle gebruik is.

28. Soebatten, smeeken, is een woord dat bijna overal in de nederlandsche volkstaal in gebruik is; het is uit het maleisch afkomstig, even als enkele andere woorden uit het maleisch door bemiddeling onzer zeelieden, in de nederlandsche, vooral hollandsche en friesche volkstaal zijn overgegaan; b. v. amper, ter nauwernood; bakkeleie of bakkelaie, vechten; kras, sterk; brani, voorvechter, iemand die durft; djato, het beruchte rotterdamsche scheldwoord, enz.

30. Drek, terstond, elders ook zuiverder drekt of direkt uitgesproken, basterdwoord van het fransche direct.