Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[107. Het eiland Urk]

Behalve die eilanden, waarvan hier boven de tongvallen reeds zijn behandeld, behooren er nog twee andere eilanden tot de provincie Noord-Holland. Het zijn de zeer merkwaardige eilandjes Urk en Marken, met het thans verlatene Schokland de drie Zuiderzee-eilandjes vormende. In vele opzichten moeten Urk en Marken met volle recht zeer merkwaardige eilandjes worden ge-

[p. 52]

noemd; niet het minst ook uit een taalkundig oogpunt beschouwd.

De tongval der bewoners van 't eiland Urk vooral, is een der merkwaardigste en bijzonderste van Nederland. Hij is minder bijzonder door eigenaardige, elders niet gebruikelijke woorden, dan wel door zeer eigenaardige klanken, en staat tamelijk op zich zelven. Het naaste verwant is de tongval van Urk aan dien van de eilanden Schokland en Flieland en aan dien van de visschers van 't dorp Huizen in 't Gooiland; verder is hij verwant aan den tongval van de stad Enk-huizen en aan dien van den overijsselschen zeekant (Vollenhove, enz.)

De urker tongval is zoo min zuiver friesch als hij zuiver saksisch of zuiver frankisch is; hij maakt eigenlijk de overgang uit van het friesch tot het frankische en ook eenigszins tot het saksische nederduitsch; maar hoewel dit van alle andere hollandsche tongvallen kan worden gezeid, zoo is dit toch met het urksch op zeer eigenaardige wijze het geval.

De eigenaardigheid van den urker tongval meen ik op de volgende wijze te kunnen verklaren.

In oude tijden, omstreeks het begin onzer tijdrekening en nog zeer lang daarna (wellicht tot in de tiende eeuw), was de Zuiderzee, zooals die thans bestaat, nog niet aanwezig. Haar plaats werd ingenomen door land, zeker reeds laag land, dat een groot meer, het Fliemeer of het meer Flevo, de kern van de latere Zuiderzee, omringde. In dat meer lag een tamelijk groot eiland, het eiland Flevo. De eilandjes Urk en Schokland zijn zekerlijk nog de laatste overblijfsels van dit eiland. Vooral van Urk, dat reeds zeer vroegtijdig als een bewoonde plaats wordt vermeld, is dit vrij zeker. Urk, dat tamelijk hoog ligt, was zeker het hoogste punt van dit eiland Flevo. De bevolking, rondom de oevers van het Fliemeer wonende, en die van het eiland Flevo bestond ongetwijfeld uit Friezen; de geheele bevolking langs de zeekust van Nederland en Neder-Duitschland, van de Schelde tot de Widau, was immers friesch. Toch vormden deze Friezen van het Fliemeer gewis een bijzonderen stam, die zich vooral ook door zijn eigenen tongval van de andere Friezen onderscheidde. Het komt mij voor dat ze eigenlijk geen volbloed, geen zuivere Friezen waren, maar integendeel een zeer gemengden stam uitmaakten, die den overgang van de echte Friezen tot de Saksen en Franken vormde. Uit den tongval der Urkers, Flielanders, Huizers, enz. besluit ik dit.

In verloop van tijd, door hooge stormvloeden en overstroomingen, verdronk het land rondom de oevers van het Fliemeer en het daarin beslotene Flie-eiland tevens. Het Fliemeer breidde zich al meer en meer uit, tot het eindelijk tot de tegenwoordige Zuiderzee uit-

[p. 53]

dijde. Deze overstrooming en uitbreiding van het Fliemeer geschiedde natuurlijker wijze niet plotseling, maar langzamerhand, zoo dat de, zekerlijk slechts schaarsche bevolking zich terug kon trekken en ruimschoots tijd had om den veegen bodem te verlaten en elders veiliger woonplaats te zoeken. De bevolking van het eiland Flevo trok zich, naar mijn voorstelling, op de hoogst gelegene punten van het eiland terug; deze hoog gelegene gedeelten bleven boven water en vormden naderhand de eilanden Urk en Schokland, die eertijds veel grooter van omvang waren en hoogst waarschijnlijk saam verbonden waren. Een ander deel van de bewoners van 't eiland Flevo (of misschien ook van de bewoners der oevers van 't Fliemeer), trok zich terug naar het noorden, naar de tamelijk hooge landen aan de Noordzee, bewesten de uitstrooming van 't Flie in de Noordzee. Ook deze landen werden weldra door de steeds toenemende overstrooming der landen aan de oevers van den Fliestroom (tusschen Harlingen en Texel, Hindeloopen en Medemblik), langzamerhand rondom door zout water omringd en tot een eiland gevormd, het hedendaagsche eiland Flieland. Zie bl. 21 II.

De andere bewoners van de oevers van 't Fliemeer trokken zich bij de overstrooming al verder en verder terug, tot dat de Zuiderzee zich in haar tegenwoordige gedaante had gevormd. Ze bleven echter zoo na mogelijk aan den oever wonen. Het schijnt dat ze steeds hoofdzakelijk van de vischvangst hadden geleefd. Ze hielden ook in hun nieuwe woonplaatsen die kostwinning aan, en werden de eerste bewoners, geheel of gedeeltelijk, van de stad Enkhuizen, van 't dorp Huizen in 't Gooiland, van Vollenhove, en misschien van de Kuinder en Genemuiden in Overijssel. Zoo laat zich de overeenkomst tusschen de tongvallen van Enkhuizen en Huizen, en min of meer ook die van den overijsselschen zeekant met den tongval van Urk, zoo wel als met dien van Flieland verklaren.

Merkwaardig en gewis niet zonder beteekenis is de omstandigheid dat de Enkhuizers en de Huizers, even als ook ten deele de Vollenhovers volbloed-visscherlui zijn, zoo wel als de Urkers en de Schokkers. Enkhuizen had in vorige eeuwen opkomst en grooten bloei aan de visscherij te danken, die er nog bestaat, hoewel ze er, helaas! deerlijk in verval is. De Huizers zijn nog grootendeels visschers en als huizer botboeren te Amsterdam en te Utrecht wel bekend; de Vollenhovers zijn gedeeltelijk ook echte visschers; ze brengen hun waar, vooral garnalen, tot in Leeuwarden toe ter markt.

Voor zoo verre mij bekend is, is er nog nooit iets over of in den urker tongval, ofschoon die zoo hoogst merkwaardig is, geschreven.

[p. 54]

107. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het eiland Urk.

Medegedeeld door den heer K. Koffeman, hulponderwijzer op Urk. October 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. Doar was 'r 's 'n man in die adde twie_e zuuns.

12. In de jongste van die beien zeen tugen z'n toate: toate! gie_ef mij m'n part mæær van 't goed dat m'n toekomt. In z'n toate die_elde 't goed en gaf 'm z'n part.

13. In niet vuul dagen doarnoa (kort noa die teed), toe de jongste jonge alles bij enkanger ezameld adde, ging i op ræze noa 'n vreemd, væærgelege laand, in doar brocht i alles wat i adde d'r duur in 'n overdoadig leven.

14. In toe i 't alles duur ebrocht in verteerd adde, kwam 'r 'n groote ongersnood in dat laand, in ij begon gebrek te lijen.

15. Toe ging i eene noa ie_ene van de minsen van dat laand in veruurde 'm doarbij as knecht, in die man stuurde 'm noa z'n laand om op de varkes te passen.

16. Nou ad i zoo'n onger, dat i graag z'n buk vol eten wou van de kost die de verkes atten, mæær gien mins wou 't 'm gie_even.

17. Toe docht i bij z'n zelf: oevuul knechsen van m'n toate æwen overvloed van brood in ik vergoon van onger.

18. Ik zal opstoon in noa m'n toate goon in ik zal tugen 'm zeggen: toate! ik æw ezundigd tugen d' emel in tugen joe.

19. In ik bin niet mæær wæærdig om je zuun eneumd te worren; maak m'n mæær as ie_ene van je knechsen.

20. In toe ging i noa z'n toate. In toe i nog 'n iel æænde van 'm of was, zag z'n toate 'm in die wordde mit erbermige over 'm bewoegen, in toeloopende vul i 'm om z'n aals in i poeste 'm.

[p. 55]

21. In de zuun zeen tugen z'n toate: toate! ik æw ezundigd tugen d' emel in tugen joe, in ik bin niet mæær wæærdig om je zuun eneumd te worren.

22. Mæær z'n toate zeen tugen de knechsen: bring ier doadelik 't beste klie_ed, in trek 't 'm an, in gie_ef 'm 'n ring an z'n aand in schoenen an z'n bienen.

23. In bring 't gemeste kalf in slacht 't, in loat oens eten in blede wezen.

24. Want m'n zuun was dood in i is wier levendig eworren; ij was verleuren in i is weer evoenden. In ze begonnen vreulik te wezen.

25. In d' oudste zuun was in 't laand, in doe ij kort bij t' eus kwam, oord' i 't gesang in 't gedans.

26. Toe vroeg i an ie_ene van de knechsen wat dat wel betækende.

27. In die knecht zeen tugen 'm: je bruur is wier ekeumen, in je toate et 'n vet kalf loaten slachten, omdat i 'm gezoend wier ontfongen et.

28. Mæær ij wordde kwoad in ij wou niet in eus goon; toe ging z'n toate noa 'm toe in biddede 'm dat i in eus goon zou.

29. Mæær ij zeen tugen z'n toate: zie_en! ik æw je nou al zoov'l joar edie_end in ik aew nog nooit je gebod overtreën; in ji æwen mij nog nooit 'n bukkien egeven dat ik mit m'n vrinden ok 'r 's vreulik weze mocht.

30. Mæær toe die zuun ekeumen is, die je goed mit oeren duur ebrocht et, ei je 'm 't gemeste kalf eslacht.

31. In z'n toate zeen tugen 'm: keend! ji binnen ommers altoos bij m'n, in al 't meenen is 't joenen.

32. Wij be'oorden dan vreulik in blede te wezen; want je bruur was dood, in ij is wier levendig eworren; ij was verleuren en i is wier evoenden.

Aanteekeningen.

De klank oa ligt midden tusschen volkomene a en o in; de æ of ææ klinkt blatende, tusschen a en e in. De ie_e klinkt als duidelijk hoorbare tweeklank ie met een toonlooze e als naslag.

11. Doar, daar; de volkomene a wordt op Urk merkwaardiger wijze wel op vier verschillende wijzen uitgesproken; namelijk als volkomene o in de woorden goon en stoon; als oa in doar, toate,

[p. 56]

enz.; als zuivere a in dagen, maak, enz.; eindelijk nog als æ in mæær, wæærdig, enz.

Adde, hadde; de h als beginletter van een woord, wordt op Urk nooit uitgesproken; maar de dwaasheid om deze letter verkeerd uit te spreken, daar waar ze niet behoort, zoo als men te Zwolle en aan den overijsselschen zeekant en vooral op 't eiland Flieland doet, is op Urk niet in gebruik.

12. Toate, vader; zie vs. 12 bl.12 II.

13. Teed, tijd, in geen enkel ander nederduitsch dialect, behalve in den schokker tongval, heeft de ij dezen klank. Men zeit op Urk ook blede voor blijde, meen voor mijn, enz.

Enkanger, verbastering van elkander; zie vs. 13 bl. 13 I op inkorm.

Ræze, reis; de uitspraak der tweeklank ei ongeveer als æ, die ook in 't woord einde, dat op Urk als æœnde wordt uitgesproken, in teekenen (teikenen) als tækenen, enz. gehoord wordt, is ook slechts aan den urker tongval eigen.

15. Eene, henen, heen.

16. Buk, buik; zie bl.44 II op ‘de ui in de’ en vs. 16 bl.42 II.

17. Æewen, hebben; zoo ook ik æw, ik heb; ji æwen, gij hebt; maar ij et voor: hij heeft, en ei je, hebt gij.

19. Knechsen, knechten; zie vs. 17 bl. 50 II op knechse.

20. 'N iel æænde, een heel einde, een heel end.

Erbermige, erbarmen, ontferming, barmhartigheid, van erbermen.

Aals, hals.

Poeste, zoende, van poesse, poesen, zoenen; dit woord, dat zoo verre ik weet ik geen anderen tongval van Nederland, als juist in dien van Urk in gebruik is, is goed nederduitsch, zoowel saksisch als frankisch, maar reeds sedert lange in Nederland verouderd. Kiliaan vermeldt poesen, zoenen, reeds als een oud woord. Zie vs. 20 bl. 249 I op bütsde.

22. Aand, hand.

Schoenen an z'n bienen; zie vs. 22 bl. 28 II op skoene.

23. Blede, blijde; zie vs. 13 hier boven op teed.

25. Eus, heus, huis; dat de ui klank als eu wordt uitgesproken, is ook slechts aan den urker tongval eigen. Slechts de haagsche uitspraak nadert eenigszins tot dezen urker klank.

26. Betækende van beteikende, beteekende; zie vs.13 hier boven.

28. Biddede, bad; deze oude vorm van den onvolmaakt verleden tijd, die in de nederlandsche spreektaal reeds bijna overal verouderd is, kan men op Urk en in West-Vlaanderen (Oostende) nog dagelijks hooren gebruiken.

[p. 57]

31. Keend, van kijnd, kiind, kind; zie vs. 13 hier boven op teed.

Meenen, mijne; zie hier boven vs. 13 op teed.