Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[106. De stad Hoorn]

De tongval van de stad Hoorn, zoo als die er nog door den kleinen burgerman gesproken wordt, is veel moderner dan die van Enkhuizen, en staat nader aan het gewone westfriesch nederduitsche boere-dialect. De leden der hoogere standen te Hoorn spreken hoe langer hoe meer gewoon modern hollandsch. De volgende vertaling is tevens een uitstekend goed voorbeeld van den verhaaltrant, de eigenlijke spreektaal van den geringen man te Hoorn. Ze is nauwkeurig zoo als een hoornsch ambachtsman de gelijkenis des verlorenen zoons aan zijn kinderen zou vertellen.

106. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Hoorn.

Medegedeeld in het tijdschrift: De Navorscher, dl. XXI, 1871, door P.M. Kz. en daaruit, met eenige verandering in de spelling, overgenomen. (In nederlandsche spelling.)

11. D'r was er's 'n erreg rijk heer die twee zeuns had.

12. De jongste zei teugen z'n vader: ‘me taat!’ zeit i, ‘weet

[p. 48]

je wat je doen most, je moste mijn me moeders bewijs geve.’ Ik hou 't 'r tusse twee haakki's voor, dat die borst 'n b'rtale knaap weest is; ten minste de oue die dokte op, hoor!

13. En de smiecht van 'n jonge, die 'n broer an 't werke verlore had, hij poeste de plaat en gong de wije wereld in. Nou, zoo as te denke was, hij stelde in 't minst geen wijs op z'n geld, maar hij lei 'n leventje van vroolijk Fransi; hij zoop as 'n kartou en hij brocht afgerazend veul geld deur mit hoere en snoere.

14. Nou wou 't net kasueel dije, dat 'r hongersnood in dat land kwam, waar dat hij z'n eige op hieuw; zien je, je begrijpe toe was i in iene zoo kaal as 'n luis.

15. Hij liep bij de boer om werrek, maar 't was kat achter kat: ‘we kanne zoo'n halfblanks meheer niet gebroike. Snij uit!’ Op 't allerlest begon i 'r zoo skrikkelik sjofel uit te sien dat 't erreg was. Uit medelijde nam 'n boer 'm an om op z'n varkens en skape in 't land te passe.

16. Hij blij toe, want hij was kompleet uitrammeld van de honger en hij seneerde 'm dan ook niet om uit de varkens zeunis mee te slobbere.

17. Maar toe kwam i toch lot inkeer, hoor je! en hij kroop in zijn skulp; hij docht bij z'n eige: ‘wat hebbe nou toch de knechse en de meide van me vader 'n leventje bij mijn te vergelijke: ze krijge alle dage d'r lijf vol en ik vergaan hier van honger.

18. ‘Weet je wat, ik gaan weer na huis, me vader zel me toch heelekendal niet verstoote, as i dat daan…. Ik zel me vader te voet vallen en ik zel zegge: taal! zondigd heb ik, voor God en voor jou.

19. ‘Je hoeve me as je zeun ook niet te meinteneere, maar laat me maar onder de knechse gaan.’

20. Nou, zoo gezeid, zoo gedaan, hij gong na z'n vader. Hij was nog puur zoo 'n end van z'n huis of, toe kreeg werachtig z'n vader 'm al in 't vezier en de oue die lang gloeiend kwaad op 'm weest was, kreeg nou zoo met 'm te doen, dat i de jonge te gemoet liep en 'm om de hals viel.

21. De jonge was kapot, dat kan je je zoo verbeele. ‘0ch, taat!’

[p. 49]

zeit i, ‘ik heb zondigd teugen de hemel en teugen jou, en ik bin niet meer waard om je zeun te hiete.’

22. Maar de ouwe zei teugen z'n knechse: ‘steek jijlui die jonge d'r 's gauw ferm in de plunje; dat i 'r weer kadree uitziet,

23. ‘en weet je wat je doet, haal 't vette kallef en slacht et; 't moet van daag feest weze!’

24. ‘Want me jonge was zoo goed as dood, maar nou leeft i weer; hij was verloren, maar nou kan alles nog weer in 't effe komme.’ Nou, 't volk wou die weg wel op. Ik verassereer je dat ze feest vierde, hoor! daar kan je duvel op zegge.

25. Maar nou de oudste zeun, die kwam t'huis van 't land en die hoorde dat lawaai en die zag dat spektakel …

26, 27. Maar die skoot 't in z'n verkeerde keel, hoor! toe ze 'm an z'n verstand brochte dat al dat spektakel om z'n weggeloopen broer anricht was.

28. Hij was gloeiend en hij verherdde 't om 't huis in te gaan, skoon z'n vader bidde en smeekte; maar de nijd stak 'm te erreg.

29. ‘Wat,’ zeit i, ‘wat 'n tijd hew ik hier niet al as knecht werrekt en goed oppast ook; maar is d'r voor mijn ooit 'n feest anleid, dat ik m'n eige mit me kameraads er's verdiverteere kon? Pas op!

30. ‘Maar nou die strontjonge, die alles verhoerd en versnoerd en veralliëneerd het, weer op de pot van Egipte of komt, nou is 't dadelijk bal!’

31. Maar de vader zei: ‘jonge! jij binne ommers altijd hen en omtrent me, en mijn spulle binne ommers jouwes ook?

32. ‘Late we werachtig maar blijt weze dat je broer weerom is. Hij was dood, maar nou is i weer levendig worden; we hadden 'm strooid, maar nou hewwe 'm weerom vonde.’

Aanteekeningen.

12. Taat, vader; zie vs. 12 bl. 12 II.

B'rtale, onbeschaamde, basterdwoord, dat in alle tongvallen van Nederland veelvuldig in gebruik is, van het fransche brutal; zie vs. 29 bl. 315 I op pretoal.

Dokte op, van opdokken, dat in de meeste nederlandsche tongvallen in gebruik is voor: iets geven, waartoe men half en half gedwongen wordt.

13. Smiecht, in de meeste nederlandsche tongvallen in gebruik

[p. 50]

voor een slecht, gemeen, jong man, een schelm, schurk; de afleiding van dit woord weet ik niet.

Poeste, voor poetste, van poetsen, de plaat poetsen, weg gaan, vluchten. Poetsen wordt in de meeste hollandsche tongvallen, ook wel in het moderne hollandsch als poeste, zelfs als poesse uitgesproken; even eens zeit men wel klesse voor kletsen, koes voor koets, enz.

Fransi, fransje; zie vs. 27 bl. 355 I; 'n leventje leiden als vroolijke Frans of vroolijke Fransje, is een uitdrukking die in de nederlandsche volkstaal bijna overal in gebruik is.

Kartou; een kartou is een kanon; een kanon heeft een wijden mond en een ruim keelgat; hij zuipt as 'n kartou wordt dus in Holland gezeid van iemand die zeer veel drinkt.

Hoere en snoere; zie vs. 13 bl. 197 I op hoar'n un snoar'n.

14. Kasueel, toevallig, een basterdwoord van 't fransche casuel, in de meeste nederlandsche tongvallen in gebruik.

Ophieuw, ophield; deze vreemde en afwijkende vorm is vooral eigen aan Holland en Zeeland.

15. Half-blanks meheer; een blank is een geringe oude munt; 'n half-blanks meheer is iemand die er als een heer uitziet, maar zeer weinig geld, een halve blank slechts, in den zak heeft.

Sjofel, basterdwoord van het duitsch-hebreeuwsche schofel, slecht, kwaad, schamel, zonder waarde, dat door de Joden overal in de nederlandsche volkstaal is ingevoerd.

16. Seneerde van seneeren, dat even dikwijls als sjeneeren wordt uitgesproken, en een basterdwoord van 't fransche gêner is.

Zeunis, trog; zie vs. 16 bl. 32 II op seunis.

17. Knechse, afwijkende meervoudsvorm van knecht. Knechse is ook elders in Noord-Holland in gebruik. In de meeste tongvallen van Nederland is het meervoud van knecht knechs; te Leeuwarden en in andere friesche steden evenwel knechten.

18. Heelekendal, geheel en al; zie vs. 12 bl. 38 II op heelekendal.

Daan, dede, deed of dee, is een zeer afwijkende vorm van den onvolmaakt verleden tijd van 't werkwoord doen; ook te Harlingen en op 't Ameland wordt deze vorm wel gebruikt.

19. Meinteneere, basterdwoord van 't fransche maintenir, overal in dezen zin in de nederlandsche volkstaal in gebruik.

20. Puur, basterdwoord van 't fransche pur.

Vezier, gezicht; basterdwoord van 't fransche visière.

21. Kapot, basterdwoord van 't fransche capot.

22. Plunje, kleeding; zie vs. 22 bl. 43 II, op plun.

Kadree, netjes, knap, eigen gesmeed basterdwoord.

[p. 51]

24. Verassereer, verzeker, verknoeid basterdwoord van 't fransche assurer.

Duvel, duivel, is met duzend, duizend, en iverig, ijverig, een van die weinige woorden die in alle ui-streken (Holland, Brabant, Oost-Vlaanderen) de oude, zuivere uitspraak nog behouden hebben.

25. Lawaai, geweld, leven, rumoer, een (denkelijk hebreeuwsch) basterdwoord dat in dezen vorm en beteekenis in alle noordnederlandsche tongvallen in gebruik is. Komt dit woord van het duitsch-hebreeuw-sche lewaje, dat zoo wel lijk als begrafenis, vooral lijkstatie beteekent? De oude Joden toch maakten steeds bij die gelegenheden veel lawaai. Of is het 'tzelfde woord als 't zuidnederlandsche laweit? Men spreekt dit woord ook wel als lewaaim, lawajim uit.

Spektakel; zie vs. 26 bl. 345 I.

29. Verdiverteere, vermaken, basterdwoord van 't fransche divertir.

30. Verhoerd en versnoerd; zie vs. 13 bl. 197 I op hoar'n un snoar'n.

Veralliëneerd, vervreemd, basterdwoord van 't fransche aliéner.

32. Strooid, gestrooid, eigenaardige hoornsche uitdrukking voor verloren.

In deze proeve van den tongval der stad Hoorn komen zeer veel fransche basterdwoorden voor; inderdaad zijn bijna al deze vreemde, onduitsche woorden in de spreektaal van het hollandsche volk, en in het zoogenoemde moderne hollandsch nog veel meer, in gebruik. Het volk houdt er van zulke vreemde woorden, die vaak door verkeerde uitspraak en verknoeiing geheel onkenbaar woorden, die het soms zelve smeedt, en die het meestal volstrekt niet verstaat, te gebruiken. Dat staat ‘fatsoendelijk’, meent men. Vooral in Holland onder alle standen zoowel in de steden als ten platten lande, is deze dwaze en leelijke gewoonte algemeen; toch is de bevolking in andere gewesten, vooral in Zeeland, Vlaanderen en Brabant er evenmin vrij van. In Friesland en in andere noordelijke gewesten, even als in Gelderland, waar de bevolking een sterker gevoel voor taalzuiverheid heeft en, als zuiverder Germanen, meer afkeerig is van romaanschen tooi, worden zulke basterdwoorden veel minder gebruikt.