Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[p. 7]

[97. Wester-Schelling]

Het eiland ter Schelling ¹⁾, het noordelijkste van de eilanden die heden ten dage tot Noord-Holland worden gerekend te behooren, is, vooral ook uit een taalkundig oogpunt beschouwd, een uiterst merkwaardig eiland. De bevolking van ter Schelling is onvermengd en zuiver friesch. Eigenlijk moeten de Schellingers niet tot de West-Friezen ²⁾ (in hollandschen zin) worden gerekend, maar tot de Friezen die tusschen Flie en Lauwers wonen; hun eiland ligt immers beoosten het Flie, en het water van dit zeegat vloeit immers tusschen ter Schelling en

1) Ik schrijf ter Schelling (natuurlijk niet, zooals veel nieuwerwetsche Hollanders: Terschelling) en het daarvan afgeleide bijvoegelijke naamwoord: schellingsch en schellinger, even als ik de eilanders zelven Schellingers noem. Ik doe dit om de volgende reden. De naam van het eiland in zuiver friesch is Skilingen, in den schellinger-frieschen tongval Skilege, Skiilge of Skilinge, altijd zonder lidwoord; de oude nederduitsche naam is der Schellinck of der Schelling; dit der is een oud lidwoord. Ook bij den ouden naam van de zeeuwsche stad Goes, namelijk der Goes, komt dit lidwoord voor. Evenzoo zeit men thans nog de of den Helder, de Lemmer, de Joure, de Zoltkamp, het Ginneken, 't Woud (in Zuid-Holland), enz. Als men echter oudtijds een Hollander vroeg: ‘waar zijt gij geweest?’ dan antwoordde hij niet: ‘te der Schelling’, maar, bij taalkundig juiste samentrekking van te en der, antwoordde hij: ter Schelling, even als hij ook ter Goes antwoordde als hij te Goes (der Goes), en ter Gou als hij aan de Gouwe of te Gouda was geweest. Maar nooit zou men dit ter, een saamgesmolten voorzetsel en lidwoord, voegen bij het bijvoegelijke naamwoord, dat van het hoofdwoord afgeleid wordt. Dat streed en strijdt nog tegen den aard der taal. Toen hoorde het volk nog den wanklank, toen bespeurde het nog den onzin, die opgesloten ligt in de woorden terschellingsch en Terschellinger, zooals de Hollanders tegenwoordig spreken en schrijven. Spreekt men ook ooit van Tergouwenaar voor een inwoner van Gouda, of van tergouwsche pijpen? Neen, maar van Gouwenaar en gouwsche pijpen zooals 't ook zijn moet. Even slecht nederduitsch als die eerste woorden, is ook Terschelling, terschellingsch en Terschellinger. De Schellingers zelven voelen dit wel, even als de andere Friezen. Ze spreken slechts van Skiilge of Skilingen, van skileger of skiilger, van Skilinger, enz. Om deze zelfde reden schrijf ik ook Ooster-Schelling en Wester-Schelling, en niet, zooals de meesten, Oost-Terschelling of Oosterschelling, West-Terschelling, enz. Maar den naam van 't eiland blijf ik ter Schelling schrijven, omdat het algemeene gebruik dit nu eenmaal zoo wil, ofschoon het eigenlijk onzin is en de spelling der Schelling of de Schelling ongetwijfeld de eenige goede is.

2) De woorden West-Friezen en West-Friesland moeten hier in de nederlandsche, niet in de oostfriesche en noordfriesche en hoogduitsche beteekenis worden genomen. Wij, Nederlanders, verstaan onder West-Friesland het friesche land bewesten Flie, tusschen Flie en Kinnem, het tegenwoordige noordelijke Noord-Holland; de oude Hollanders in de middeleeuwen noemden Friesland beoosten Flie (het tegenwoordige Friesland) zelfs wel Oost-Friesland. Maar de Oost- en Noord-Friezen en in navolging van dezen de Hoogduitschers noemen alle Friesland bewesten de Eems, al het nederlandsche Friesland, dus Groningerland, Friesland en noordelijk Noord-Holland te zamen: West-Friesland. Vergelijk de noot op bl. 70 I.

[p. 8]

Flieland in zee. Ter Schelling behoorde dus in aardrijkskundigen zin een deel van de provincie Friesland, niet van Noord-Holland uit te maken.

De Schellingers spreken de friesche taal en wel in een eigenen tongval. Het schellinger friesch wijkt echter veel minder van het gewone, hedendaagsche friesch af, zoo als men 't tusschen Flie en Lauwers spreekt, dan het schiermonnikooger friesch, ja zelfs minder dan het hindelooper friesch afwijkt van dit gewone friesch. Het eiland ter Schelling is het eenigste deel van Noord-Holland waar men tegenwoordig nog friesch spreekt. Ik geloof echter niet dat men het schellinger friesch als rechtstreeks afstammende van het oude friesch zooals men het oudtijds bewesten het Flie sprak, mag beschouwen. Ik ben van oordeel dat het schellinger friesch nog tot het wester-lauwersche friesch behoort en slechts een overgang vormt tot het westerfliesche friesch. De aardrijkskundige ligging van ter Schelling geeft mij tot deze mijn zienswijze gereede aanleiding, en de omstandigheden dat ter Schelling staatkundig bij Noord-Holland behoort en dat de schellinger vrouwen het zoogenoemd noordhollandsche, niet het (hedendaagsche) friesche oorijzer dragen, kan in mijn zienswijze geen verandering te weeg brengen. Immers rekent men 't eiland Schiermonnikoog reeds sedert eeuwen tot de hedendaagsche provincie Friesland, terwijl het toch openbaar tot Friesland beoosten Lauwers, tot Groningerland behoort. (Zie bl. 453 I.) En ook de amelander vrouwen dragen het noordhollandsche oorijjzer; toch zal niemand beweren dat 't Ameland tot de provincie Noord-Holland behoort.

Hoe men echter over deze zaak moge denken, zeker is het dat nog heden ten dage de volkstaal op het eiland ter Schelling de friesche is en dat deze taal er in een eigenaardigen tongval, het schellinger friesch gesproken wordt. Dit schellinger friesch wijkt slechts weinig af van den dialectus communis der friesche taal, zooals die aan den vasten wal van Friesland wordt gesproken. De nederlandsche taal en vooral de hollandsche tongval hebben op het schellinger friesch echter meer invloed uitgeoefend dan op het gewone friesch en het zijn oorspronkelijke zuiverheid vrij wat doen verliezen. 'T is niettemin nog goed friesch.

Heden ten dage begint de friesche taal op ter Schelling ook zeer in verval te geraken. De Schellingers spreken het slechts onderling en op hun eigen eiland; met vreemdelingen, ook met Friezen van den vasten wal, ook al spreken dezen hun eigen friesch, spreken ze steeds hollandsch en dit in den regel tamelijk zuiver, zuiverder althans dan de friezen van den vasten wal doen als ze hun tong tot hollandsch spreken dwingen. Toch is de echte friesche tongslag

[p. 9]

duidelijk bij de hollandsch sprekende Schellingers te bespeuren. In het oosten van het eiland, onder de landbouwende bevolking van Ooster-Schelling, wordt meer friesch gesproken dan in het westen onder de zeevarende en handeldrijvende bevolking van Wester-Schelling.

In het werk van J.S. Bakker, Zeeplanten, komt een en ander voor, in het schellinger friesch geschreven. Ook vindt men van dien zelfden schrijver, een echten schellinger Fries, die in der tijd predikant was bij de doopsgezinde gemeente te Wester-Schelling, een versje in den schellinger frieschen tongval, in het friesche jaarboekje Swanneblummen, jaargang 1855, onder den titel Oan Skîllinge. Dit versje moet in zekeren zin als het schellinger volkslied worden beschouwd; het wordt door de Schellingers dikwijls gezongen en is er zeer bemind. Overigens is er, voor zoo verre mij bekend is, nooit iets over of in het schellinger friesch geschreven. Daarom wil ik hier eenige schellinger friesche woorden mededeelen. Waar het gewone friesch van tusschen Flie en Lauwers van het schellinger friesch afwijkt, heb ik den gewoon frieschen vorm er tusschen twee haakjes bij geplaatst.

Vader is ta (heit); moeder: mim (mem; oudtijds op 't Ameland ook mim); grootvader: pa; grootmoeder: poeë (beppe of oaremem); tante: tutte (moi, mui); tutte is eigenlijk zuster, en zoo noemde oorspronkelijk de schellinger moeder haar zuster, dus de moei harer kinderen en die kinderen volgden haar daarin verkeerdelijk na. Zie bl. 385 I en vs. 12 van de aanteekeningen op de vertaling in den tongval van Marken. Kind is born, bo_rn, (bern, be_rn); vrijer: friër (fryer); gijlieden: jomme (jimme); enz.

De telwoorden in het schellinger friesch luiden: ien, twa, tree, (trye), fjour (fiûwer, fiour), fiif, seks (seis), soan (sawn, saun), acht, njoggen (niuggen), tjien (tsiën), elf (alve), toolf (tolf, toalf), trettien, fjertien, fiiftien, sekstien, soantien, achttien, njoggentien, twintig, (tweintich of twyntich), dartig (tritich), enz.

De namen van de dagen der week zijn: Snoan (Snein), Mondei (Moandei of di, Mandi, Mendi), Tiisdei, Wonsdei (Woansdei of di, Wansdi, Wensdi), Tongsdei (Thungersdei), Freed en Snjong (Sniûnd, Snieun).

Als echte Friezen dragen de Schellingers ook zuiver friesche namen. De mannen heeten: Jetse, Douwe, Heere, Gouke, Sjoerd, Fye, Foppe, Tjebbe, Rein, Ane, Teeke (Teake), Tekele, Heertje, Lub en Lubbert, Wiggele, Iemke, Tjalling, Reltje, enz., en de vrouwen: Aafje, Eegje, Rijkje, Maaike of Maike, Hike, Hielkje, Tietje, Sjoukje, Maamke. IJtje, Jabke, Peape of Peepe, Sike, Tetje, Anke, Nînke, Mintje en Mîntje, enz.

[p. 10]

Merkwaardig is het feit dat heden ten dage op het betrekkelijk kleine eiland ter Schelling, onder de oorspronkelijke, inheemsche bevolking twee verschillende talen, het friesch en het nederduitsch worden gesproken. Want in het oostelijke zoowel als in het westelijke gedeelte des eilands spreekt men friesch, terwijl in het middelste gedeelte nederduitsch, in een bijzonderen tongval, de volkstaal is. Maar daarenboven verschilt het oosterschellinger friesch weer van het westerschellinger, zij het dan ook dat dit verschil gering en onwezenlijk is, als slechts in de uitspraak van eenige klanken bestaande. Over het geheel genomen is het oosterschellinger friesch zuiverder dan dat van Wester-Schelling en komt naderbij aan het gewone friesch van den vasten wal tusschen Flie en Lauwers. Het westerschellinger friesch is meer met hollandsche woorden vermengd. Ook kunnen de Wester-Schellingers die meer met vreemden in aanraking komen, in den regel beter hollandsch spreken dan hun landslieden uit het oosten des eilands, en wordt er ook in 't westen meer hollandsch gesproken dan in 't oosten.

Opmerking verdient het nog dat alle Schellingers hun eiland Skilege, Skiilge of Skilinge noemen, maar dat de Ooster-Schellingers bepaaldelijk aan het dorp Wester-Schelling den naam van Skiilje geven, en dien niet op hun eigen deel van 't eiland, noch op Midslands toepassen.

De tongval, waarin de volgende vertaling is opgesteld, wordt alleen in het dorp Wester-Schelling gesproken.

97. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van Wester-Schelling.

Medegedeeld door den heer Tekele Rein's Zwaal, hoofdonderwijzer te Wester-Schelling. Januari 1871. (In nederlandsche spelling.)

11. Dir waas in minsk, di hie twa sins.

12. In de jongste fan di twa sei tjin siin ta: ta! joch mi

[p. 11]

't deel fan 't goe_ed dat mi tokomt. In ta jooch elk siin oandeel.

13. In koarte deagen dir nei is de jongste sin, da hi siin goe_ed bi inkorm pakket hie, foartgien nei 'n fremd loa͡n, in hat dir al wat hi hie, op 'n sljochte wise troch brocht.

14. In da hi noe alles forteard hie, koom 'r hoengersnood iin dat loan, in da krigge hi oan alles gebrek in most tige hoenger lië.

15. Dir op gong hi nei ie_en fan de burgers fan dat loa͡n, in di stjoerde him nei 't fjild om op de bargen to pasjen.

16. In hi winske siin honger to stiljen mei 't foer dat de bargen ie_eten, mar gien minsk wou 't him jeen.

17. Noe koom hi tot neitinken in hi sei bi siin eigen: hoa͡ folle knechten fan uus ta habbe oerfloe_ed fan iten, in ik forgeen fan hoenger in gebrek.

18. Ik sol opsteen in nei uus ta toa͡ geen, in ik sol tjin him sizze: ta! ik ha sondigd tjin de hemel in tjin jo.

19. Ik bin net meer worrich jon sin neemd to worren; maitje mi as ie_en fan jon tjinstknechten.

20. In hi stong op in gong sonder firder birie_ed op wei nei siin ta toa. Da hi nog fier wei waas, saach siin ta him al oankommen in hi krigge tige meiliën mei him; hi roon nei him toa͡, foe_el him om de hals in soe_ende him.

21. In de sin sei tjin siin ta: ta! ik ha sondigd tjin de hemel in tjin jo, in ik bin net meer worrich jon sin neemd to worren.

22. Mar siin ta sei tjin siin knechten: halje gou de beste klean, doch s' him oan, stek 'n ring oan siin finger in doch skonnen oan siin fotten.

23. Halje ek 't meste keal, slachtje dat in litte wi ite in froolik in bli weaze.

24. Want miin sin, di for uus deed waas, is wer libben worren; hi waas forlo_rn in hi is wer fong. In ja woeren allegeer froolik.

25. De oa͡dste sin waas iin 't fjild in da hi, bi 't nei huus toa͡ geen, tichte bi koom, heerde hi 't sjongen in 't spiiljen.

26. In da hi ie_en fan de tjinstknechten saach, frege hi him, wat 'r to dween was.

27. In di knecht sei tjin him: diin broer is t'huus komd in noe hat jomme ta 't meste keal slachtje litten, omdat hi siin sin gesond in wol weerom kommen sie_en hat.

[p. 12]

28. Mar hi woer nidich in wou net iin huus geen. Da gong siin ta nei him toa͡ in di bidde him om in huus to kommen.

29. Mar hi joech siin ta tot antwoord: ik tjinje ta noe al soa͡ folle jieren, in ik ha nooit tjin jon gebod die_en, mar nog nooit hat ta mi 'ris 'n bokje joun om mi mei miin frongen 'ris froolik to maitjen.

30. Mar soa͡ gou oa͡s hi t'huus komd is, di jon goe_ed mei hoeren troch brocht hat, ha ji for him 't meste keal slachtet.

31. Da sei siin ta tjin him: och, miin bo_rn! do biste ommes altiid bi mi, in al wat ik hab is dines.

32. Do moa͡ste noe mei uus froolik in bli weaze; want diin broer waas deed in hi is weer libben worren; hi waas forlo^rn in hi is wer fong.

Aanteekeningen.

De spelling van deze vertaling is zoo veel mogelijk naar de uitspraak, op nederlandsche wijze, geregeld. De oa in koarte, enz. is de gebrokene friesche o; de oa͡ verbeeldt een klank die ten naasten bij overeenkomt met den enkelklank, die juist tusschen o en a in ligt; de friesche tweeklank oa is 't volstrekt niet. De ea heeft den zelfden klank als in het gewone friesch. De ie_e en oe_e worden duidelijk als tweeklanken uitgesproken, die door een naslag van toonlooze e gevolgd worden; 't zijn eigenlijk de oude friesche tweeklanken ia en uo. Maar de oe van hoenger, honger, stjoerde, stuurde, oer, over, is geen tweeklank; het is de zuivere, lange, hoogduitsche u. De letter r, waar die wat lager en kleiner staat afgedrukt, moet, op friesche wijze, niet uitgesproken, wel gehoord worden.

11. Sins, zonen; 't gewone friesch heeft soan, evenals het hindelooper en het schiermonnikooger friesch, het sagelter friesch sûn, het wangerooger friesch sunu, het helgolander friesch sön; het sylter friesch seen; het amrummer friesch sön; het gooshardinger en het karrhardinger friesch sen; het bökinghardinger friesch sân, enz.

12. Ta, vader; taat of ta is een zuiver friesch woord en wel, evenals 't woord heit in Friesland tusschen Flie en Lauwers en als bab op Wangeroog en in Sagelterland, eigenlijk het woord waarmede kinderen hun vader aanspreken. Deze vorm ta of taat is geheel het zelfde als het tete van de Noord-Friezen in de Karrharde en de Bökingharde, en schijnt in het oude Friesland bewesten Flie het

[p. 13]

heit der Friezen beoosten Flie vervangen te hebben. Ta of taat is een van die oud friesche woorden die als een overblijfsel van de echte friesche taal nog in den mond van de afstammelingen der oude West-Friezen, van de hedendaagsche Noord-Hollanders en zelfs nog van de Noordwijkers en Katwijkers leven. Taat was nog in de vorige eeuw over geheel Noord-Holland benoorden het IJ, vooral bij de boeren en zeelui, minder bij de burgers in de steden, in gebruik, en zelfs in 't begin van deze eeuw nog vrij algemeen. Geheel uitgestorven is dit woord er nog niet; men verstaat het nog, al gebruikt men 't niet meer. In het laatst der vorige eeuw was taat in Holland nog algemeen bekend en veel bij buitenlieden in gebruik. In 1784 werd er ‘in Holland’ een schotschrift uitgegeven onder den zonderlingen titel: D. A. T. Dat. Wullem heeft voor zijn Gat gehad, Met vrouw Vrijheids muilen. Ik heb agter de deur gestaan, Ik heb hem hooren huilen. Een spot-prent is daar bij, voorstellende hoe prins Willem V, de stadhouder, van vrouw Vrijheid met een muil voor 't gat krijgt. Zijn beide zoontjes staan er bij (de oudste werd naderhand koning Willem I) en roepen ontsteld uit: Taatje! taatje! taatje!

Thans gebruiktmen nog het woord ta, behalve op ter Schelling, op Flieland, Texel en Wieringen; te Egmond aan Zee gebruikt men taat, op Urk toate, op Schokland zei men tate, op Marken is het ta, te Noordwijk aan Zee tææt. Zie vs. 12 bl. 80 I op tete, vs. 12 bl. 91 I op atj, vs. 12 bl. 161 I op babe, vs. 12 bl. 292 I op vajer, vs. 12 bl. 435 I op heit, enz.

Joch, in betere spelling jiuch, geef; het gewone friesch heeft jow of jaen in dezen zin; te Workum echter jean, te Hindeloopen joan, op Schiermonnikoog jeuw.

Jooch, gaf; in gewoon friesch joech, hindelooper friesch ook jooch.

13. Deagen, dagen, in gewoon friesch dagen, te Workum deagen, te Hindeloopen deggen. Zie vs. 13 bl. 162 I op degen.

Da, toen, of liever: doe; in gewoon friesch do of doe, in 't schiermonnikooger friesch doa, in 't hindelooper friesch dæ; zie vs. 13 W. 459 I.

Inkorm, elkander, gewoon friesch eltsoar of elkoar, schiermonnikooger friesch 'neeuwr, hindelooper friesch enkerm, sagelter friesch 'nern. Zie vs. 23 bl. 166 I op med'nern.

Sljocht of liever sliucht, slecht. Aan den vasten wal in Friesland heeft sliucht nog de oude, rechte beteekenis van eenvoudig, oprecht behouden (kennelijk in de friesche spreuk sliucht end riucht); op ter Schelling heeft sliucht reeds, op hollandsche wijze, de slechte beteekenis verkregen. Zie vs. 15 bl. 460 I op dao͡ juued.

[p. 14]

14. Hoengersnood en hoenger, even als te Hindeloopen en tevens in de meeste zeeuwsche en vlaamsche tongvallen. Zie vs. 14 bl. 446 I.

Lië, lijden, gewoon friesch lye. Zie vs. 20 bl. 460 I.

15. Bargen, varkens; zie vs. 15 bl. 472 I en vs. 15 bl 460 I op swiin.

16. Jeen, geven; dit is een van die woorden die uitsluitend aan het westerschellinger dialect eigen zijn; het oosterschellinger dialect en het gewone friesch hebben jaen.

17. Forgeen, verga, oosterschellinger friesch forgean, gewoon friesch forgean; zie hier boven vs. 16.

18 Sol, zal, gewoon friesch scil (sil); hindelooper en workummer friesch sol. Zie vs. 18 bl. 483 I.

Opsteen, opstaan; oosterschellinger en gewoon friesch opstean, upstean. Zie hier boven vs. 16 en 17.

19. Worrich, door uitslijting der d van wordich, waardig; gewoon friesch wirdich; oosterschellinger friesch werdich, we_rdich; hindelooper friesch wordich, wo_rdich.

Jon, uw, gewoon friesch juw, jou.

Neemd, genoemd: oosterschellinger friesch noemd, gewoon friesch neamd; zie hier boven op vs. 16.

Maitje, maak, van maitje, maken, gewoon friesch meitsje, schiermonnikooger friesch mettje, hindelooper friesch mæækje.

22. Halje, haalt; gewoon friesch helje. Zie vs. 22 bl. 179 I op halît.

24. Deed, dood; gewoon friesch dead, hindelooper friesch da, schiermonnikooger friesch daaid. Zie vs. 14 bl. 448 I op grate.

Forlo_rn, verloren; gewoon friesch forlern, forle_rn, hindelooper friesch forlo_rnd, sagelter friesch ferle_rden, wangerooger friesch farlirîn; evenals bo_rn, kind, gewoon friesch bern, be_rn, hindelooper friesch bo_rn, oud workummer friesch ba_rn.

24. Ja, zij, gewoon friesch hia, hja, ja, enz. Zie vs. 24 bl. 167 I op jo.

26. Dween, doen, oosterschellinger friesch dwaen of dwaan, gewoon friesch dwaen (dwaan). Zie vs. 16 hier boven.

27. Jomme, gijlieden, hier: ulieder; gewoon friesch jimme, jem; zie vs. 27 bl. 495 I.

29. Ta; zie over de herhaling van den naam of van den titel des persoons tot wien men spreekt in plaats ven het persoonlijke voornaamwoord, vs. 18 bl. 479 I op ‘De herhaling’.

Frongen, vrienden, is in 't oosterschellinger friesch freùnen, enkelvoud freùün, gewoon friesch friund, (spreek uit frjeun), schiermonnikooger friesch freaun. Zie vs. 29 bl. 168 I.

31. Bo_rn, kind; zie vs. 24 op forlo_rn hier boven en vs. 31 bl. 435 I.