De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Deel 2: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd (2)

XXXII.
Didactisch proza.

In tegenstelling tot de vrij omvangrijke stichtelijke prozalitteratuur der 14^de eeuw zijn de wereldlijke prozageschriften in

[p. 179]

dien tijd gering in aantal. Dat zou ons een valsch beeld van de middeleeuwsche beschaving kunnen geven, daar wij maar al te geneigd zijn, de litteratuur tot maatstaf te nemen bij onze beoordeeling van den gedachtenkring der menschen, hun geestesleven en hun begrip van maatschappelijke toestanden: iets wat in het algemeen, maar voor de middeleeuwen vooral, zeer verkeerd zou zijn.

Immers door het steeds aangroeien van het aantal kloosters en begijnhoven was in de 14^de eeuw de maatschappij als het ware in twee groote helften gescheiden: de geestelijke en de wereldlijke. Natuurlijk bestonden er ook overgangsgroepen van vrome leeken en van ‘begheven luden’, die de wereldsche geneuchten allesbehalve begeven hadden, maar de hoofdgroepen waren toch, al werden over het algemeen ook de godsdienstplichten door de leeken uit gewoonte regelmatig vervuld, streng van elkaar gescheiden, en ook als zoodanig beschouwd.

En nu waren de geestelijke lieden reeds van zelf clerken of althans schrijvers en er dus op uit, zich voor hunne medemenschen en ook voor God verdienstelijk te maken door den voorraad geestelijke lectuur telkens weer te vermeerderen, wetende, hoeveel tijd men ook in de kloosters aan het lezen van stichtelijke boeken kon en moest wijden. De wereldlijke lieden daarentegen hadden met handenarbeid of ander werk hun tijd te veel bezet, om anders dan bij uitzondering te lezen, zoo zij al lezen konden, en lieten zich op rust- en feestdagen nog dikwijls overhalen juist een stichtelijk boek ter hand te nemen.

Alleen aan de hoven der vorsten en op de burchten der heeren verlangde men ook naar wereldsche litteratuur, en daar voldeden de romandichters en sprooksprekers aan dat verlangen. Daar was men sedert de 13^de eeuw aan den versvorm gewend, en ook in de 14^de eeuw bleef men daaraan de voorkeur geven. Uitspanningslectuur in proza zou daar eerst later ingang vinden.

Zelfs wie in wereldsche kringen nog wat anders dan uitspanning verlangden, zochten zich te onderrichten op andere wijze, het meest natuurlijk in de practijk des levens zelf, en onder de poorters in de practijk van handel en ambacht. Op den bloeienden handel der Nederlanden in dien tijd en op de kunstvaardigheid, waarmee de ambachten werden beoefend, moet men in de eerste plaats den blik richten om de middeleeuwsche toestanden te zien zooals

[p. 180]

zij waren, en zich in het denken der middeleeuwers te verplaatsen. En dan moet men ook het oog niet gesloten houden voor de taveernen en badstoven, die de scholen waren, waar zij elkaar opvoedden met ‘goede boerden’ te vertellen, of elkaar meedeelden, wat zij op hunne reizen in vreemde landen hadden gezien.

Bewogen zij zich op staatkundig gebied, het kleine gebied meestal van hun gewest of hunne stad, en dat deed men in de 14^de eeuw zeker niet minder dan later, dan waren keuren en handvesten het eenige proza wat zij lazen. Zelfs de hooger ontwikkelden, die het nut van geschiedkennis hadden ingezien, hadden hunne landskronieken in verzen reeds in de 13^de eeuw ontvangen en bezaten voor de wereldgeschiedenis een onschatbaar leerboek in, den ‘Spiegel Historiael’, ook weer in verzen geschreven. Eerst langzamerhand kon men er dus toe komen, ook in proza geschiedenis te schrijven, en vreemd is het daarom wel niet, dat wij wereldlijke geschiedenis in proza bij ons eerst tegen het eind van de 14^de eeuw of in het begin der 15^de eeuw aantreffen, en dan nog wel in slechts enkele geschriften.

Allereerst denken wij daarbij aan de vertaling der Latijnsche Kroniek van Beka, omdat deze in de latere middeleeuwen en nog, ja zelfs vooral, daarna voor een der betrouwbaarste geschiedwerken werd gehouden. Nu weten wij wel, dat dit werk voor den geschiedvorscher van onzen tijd als geschiedbron slechts geringe waarde bezit en alleen als verdienstelijke compilatie zijn nut heeft gehad ¹⁾, maar toch verdient de vertaling er van ook in eene geschiedenis onzer letterkunde minstens evenzeer eene plaats, als de kloosterlectuur der heiligenlevens en stichtelijke geschiedenissen, al behoort de schrijver er van ook tot den geestelijken stand.

Johannes de Beka, veeleer een Hollander dan een Utrechtenaar, zooals men vroeger meende, en ‘canonicus ordinis Premonstratensis, gaf in zijn Chronicon, dat hij te Egmond schreef, eene derde bewerking van een boek, waarin hij de geschiedenis der bisschoppen van Utrecht en der graven van Holland uit allerlei bronnen bijeenbracht met het doel, er de vriendschappelijke verhouding van Holland en Utrecht, waarvoor hij ijverde, mee te bevorderen. Te onrechte heeft men er dan ook vroeger hoofdzakelijk eene geschiedenis van het bisdom Utrecht ingezien, met de gelijktijdige

1) Zie daarover H.P. Coster, De kroniek van Johannes de Beka, haar bronnen en haar eerste redactie, Utrecht 1914.

[p. 181]

geschiedenis van Holland doorvlochten. Toen hij er mee gekomen was tot het jaar 1346, wachtte hij het sluiten van den vrede of althans van een wapenstilstand tusschen de beide gewesten af, om het op te dragen aan Bisschop Jan van Arkel en Hertog Willem, paltsgraaf van Beieren en graaf van Holland, iets wat hij in 1350 schijnt te hebben gedaan. In meer dan twintig handschriften is ons dit Latijnsche werk bewaard gebleven ¹⁾, maar wij vinden het ook eenigszins omgewerkt en voortgezet tot 1364 in sommige van die handschriften, zonder dat wij kunnen uitmaken, of het Johannes de Beka zelf was, aan wien wij omwerking en voortzetting te danken hebben. Zeker is niet van hem eene derde redactie, die de geschiedenis voortzet tot 1393.

Dit Chronicon nu is niet alleen tweemaal in het Fransch vertaald, maar ook in het Dietsch ²⁾ en wel naar de omwerking en voortzetting tot 1364; doch in die vertaling is het werk nog weer verder voortgezet tot 1378 naar een ons onbekend origineel en dus misschien als zelfstandig werk van den vertaler, zoodat in dit geval de vertaling niet lang na 1378 zal zijn gemaakt. Daarmee echter eindigt zij in de handschriften niet altijd, want van 1376 tot 1393 vinden wij daarin ook nog de vertaling der voortzetting van Beka's Chronicon, en dan nog, maar van andere hand en waarschijnlijk als oorspronkelijk werk, eene vermeerdering tot 1426, zonder dat wij kunnen uitmaken, of hetgeen na 1378 volgt een toevoegsel is van andere hand of dat het geheele werk eerst na 1393 is vertaald en later tot 1426 is bijgewerkt. Bij oppervlakkige vergelijking van taal en stijl zou ik de vertaling tot 1378 voor werk van dezelfde hand houden en het overige voor later toevoegsel, maar vollediger onderzoek is noodig, daar er ook enkele handschriften bestaan met eenigszins afwijkende vertaling ³⁾.

Van Beka's Chronicon is een ruim gebruik gemaakt door den schrijver van een ander geschiedwerk, namelijk Die Hollantsche

1) Het is het eerst uitg. door Furmerius te Franeker in 1611 en daarna door A. Buchelius te Utrecht in 1643.

2) Naar een HS., nu op de Univ.-bibl. te Utrecht N^o. 1801 uitg. door A. Matthaeus, Veteris Aevi Analecta III (Hagae-Com. 1738) p. 1-407. Daar vindt men de geschiedenis tot 1346 bl. 1-238, 1346-1364 bl. 238-257, 1364-1378 bl. 257-278, 1378-1393 bl. 278-291 en 1393-1426 bl. 291 -407.

3) Zie over deze vertaling H.P. Coster, De Kroniek van Johannes de Beka, Utrecht 1914, bl. 292-297.

[p. 182]

Cronike van den Heraut, door den Heraut Beyeren ¹⁾, zooals hij zich noemde, nadat hij wapenkoning van Willem VI was geworden, doch dien wij vooraf reeds hebben leeren kennen ²⁾ onder den naam van den heraut Gelre. Deze ‘Cronike’ heeft hij in 1409 voltooid.

Nog tot de laatste jaren van deze periode schijnt eene derde kroniek te behooren, die, ofschoon hare historische waarde zeer gering is, vroeger voor eene onzer beste geschiedbronnen werd gehouden en zelfs, zonder eenigen grond, aan Philippus a Leydis is toegekend: ik bedoel de Kroniek Van een onghenoemt clerc uten lagen landen bi der zee ³⁾.

Deze kroniek breekt af met het bekende, aan Beka ontleende, mirakel van den smid van Cambroen in 1316, dat later zoo dikwijls bij ons ten tooneele gebracht zou worden, en daaraan gaat vooraf het wonderverhaal van twee vrouwen te Leiden bij een hongersnood in 1315 ⁴⁾; en daar zij door den schrijver is opgedragen aan zijn ‘genadigen lantsheer, hertoge Willem van Beyeren, palensgrave des heylighen roomschen rijcx opten Riin, grave ende heer der lande van Hollant, van Zeelant ende van Vrieslant’, heeft men vroeger gemeend, haar aan het midden der 14^de eeuw te moeten toekennen.

Dat Beka's Chronicon er de voornaamste bron van was, had men natuurlijk wel opgemerkt. Trouwens de schrijver zeide dat ook zelf duidelijk genoeg, toen hij uitdrukkelijk verklaarde, ‘die boeke ende scriften uutgesocht’ te hebben, ‘die mencie maken van den heylighen bisscopen van Utrecht ende van den edelen vorsten van Hollant in ghesamender vormen’, waarmee wel niet anders dan Beka's Chronicon kon bedoeld zijn. Zijn eigen werk bestond alleen hierin, dat hij ‘die yeesten ende croniken der edelre graven uut den anderen had getogen, daer hi bisonder of scriven wilde; hoe die heerlicheit vajn Hollant van der werelt aenbegin

1) Zie daarover S. Muller Fz. in Fruin's Bijdragen voor Vaderl. geschied.-en oudheidkunde, 3 R. II (1885) bl. 1-124. Het origineele HS. berust op de Kon. Bibl. te Brussel.

2) Zie boven, bl. 63.

3) Naar een HS. op het Prov. Archief te Utrecht uitg. door Frans van Mieris, Cnronyk van Holland van den Klerk uit de laage landen by der zee, Leyden 1740, met aanteekeningen van Petrus Scriverius, en naar een ander HS., ook op het Prov. Archief te Utrecht, door B.J.L. de Geer van Jutphaas, Kronijk van Holland van een ongenoemden geestelijke, Utrecht 1867.

4) Adriaan Bogaers heeft dit verhaal in de 19^de eeuw tot eene romance, ‘Het Leidsche wonder’ verwerkt.

[p. 183]

haercomen is ende wie si geweest siin, die die ryke graefscap mitten ridderliken zwaerde gheregiert ende bekeert hebben’. Hij heeft dus alles geschrapt, wat van de Utrechtsche bisschoppen verteld wordt en wat niet ook tevens op de graven van Holland betrekking heeft, en bij het overblijvende nog het een en ander gevoegd, dat hij elders vond, voornamelijk bij Melis Stoke, wiens Rijmkroniek trouwens ook reeds tot de bronnen van Beka had behoord.

Eene geregelde vergelijking van deze kroniek met die van Beka heeft mij geleerd, dat nauwelijks een vierde van elders is bijgevoegd en dat drie vierden van Beka zijn overgenomen, maar niet, zooals men gewoonlijk meent, daaruit zijn vertaald, want de schrijver heeft meestal de Dietsche vertaling van Beka's Chronicon woordelijk overgeschreven. Wie nauwkeurig vergelijkt kan daaraan wel niet meer twijfelen: geen twee vertalers van hetzelfde werk zouden eene zoo volkomen gelijke vertaling kunnen geven als hier gevonden wordt. Alleen heeft de ongenoemde Clerc de vrijheid genomen den stijl hier en daar te verbeteren en aldus heeft hij te beknopte zinnen wat uitgebreid, ofschoon ook daarbij aan gebruikmaking kan gedacht worden van eene andere redactie der vertaling dan de gedrukte, die ik alleen kon vergelijken ¹⁾. Natuurlijk ontstaat er eenig verschil, wanneer de Clerc uit Beka's vertaling weglaat en verband moet brengen in het overgebleven verhaal, waarbij dan soms eenige verschikking heeft plaats gehad. Zóó getrouw houdt de Clerc zich aan zijn voorbeeld, dat hij zelfs de opdracht van Beka heeft overgenomen, natuurlijk met weglating van Jan van Arkel. Met die opmerking vervalt meteen de quaestie of Graaf Willem, aan wien het werk opgedragen schijnt, Willem V of Willem VI zal zijn, en tevens alle reden om op dien onzekeren grond het werk te dateeren, Wij kunnen er alleen van zeggen, dat het natuurlijk jonger moet zijn dan de oudste vertaling van Beka's Chronicon, dus zeker jonger dan 1378, maar dat het misschien onvoltooid is afgebroken en dus niet terstond in omloop is gekomen.

Na nog even herinnerd te hebben aan de reeds vroeger besproken

1) Zelfs wanneer de Clerc van zichzelf op bl. 4 (uitg. De Geer) schijnt te spreken als van den ‘bescriver van desen Croniken’, volgt hij de vertaling van Beka, bl. 2, die van ‘dese Chroniken’ en ‘Onse Croniken’ spreekt. Ook waar de Clerc bronnen opgeeft, blijken het die van Beka te wezen, bv. op bl. 11 ‘De proprietatibus rerum in den vijftienden boec’ = Beka's vertaling bl. 9; en bl. 13 ‘die Ecclesiastica Historia’ = Beka's vertaling, bl. 11.

[p. 184]

vertaling der kroniek van Froissart door Geryt Potter van Loo ¹⁾, kunnen wij overgaan tot de reisverhalen, die in de volgende periode in zoo groot aantal zouden worden opgesteld, maar op het eind van dit tijdvak nog slechts vertegenwoordigd worden door de gedeeltelijk bewaard gebleven vertaling ²⁾ van den Itinerarius, die in 1389 in het Latijn was opgesteld door onzen landgenoot Johannes de Hese, priester in de dioecese van Utrecht, zooals hij zich zelf noemt. Zijn familienaam - want in de Hese hebben wij wel niet anders te zien dan de vermelding van zijne woonplaats, vermoedelijk het Geldersche dorpje Hees ³⁾, - zijn familienaam schijnt Witte te zijn ⁴⁾, in de vertaling verhaspeld tot Voet, welken naam men vroeger, en dus waarschijnlijk te onrechte, aan den ons nu geheel onbekenden vertaler heeft toegekend. Het werkje is het verhaal van een, vermoedelijk grootendeels denkbeeldigen, tocht, waarop wij moeilijk des reizigers spoor geheel kunnen volgen, van Jeruzalem over Oost-Aegypte, Moorenland (d.i. Aethiopië) naar het middelste Indië (d.i. Abyssinië en Arabië), langs het Santmeer (d.i. wat de Chineezen Lew-Sha of de ‘vloeiende zanden’ noemen) en het Levermeer (d.i. de Indische Oceaan) naar het overste Indië en vandaar naar Jeruzalem terug. Hij vertelt in eenvoudigen, duidelijken, maar weinig sierlijken stijl wat hij met eigen oogen beweert aanschouwd te hebben, soms met bijvoeging van de woorden: ‘ende dat heb ic ghesien’, maar veelal ook andere dingen, waarvan hij somtijds erkent: ‘maer dies soe en heb ic niet ghesien’. Hij ging dan ook dikwijls op een ‘men seghet’ af, hetzij hem iets werkelijk verteld was, hetzij hij het alleen in andere boeken had gelezen. Dat hij de vele wonderbaarlijkheden, waarvan hij gewag maakt, noch zelf uitgedacht heeft, noch zelf voor onwaarschijnlijk behoefde te houden, mag men gerust aannemen, daar men dezelfde dingen ook door andere schrijvers zóó of een

1) Zie boven, bl. 124.

2) Uitg. door M. de Vries in de Verslagen en Berichten der Vereen. voor Oude Ned. Letterkunde II (Leiden 1845), bl. 5-32.

3) De gissing van M. de Vries, dat Trajectensis zou beteekenen Maastrichtsch, en Hees dus het Limburgsche dorpje van dien naam zou zijn, wordt weersproken door de bijvoeging dioecesis, daar Maastricht toen sinds lang geen bisdom meer was. Ook wordt hij in de vertaling ‘priester uten ghesticht van Utrecht’ genoemd.

4) Hij heet namelijk ‘Johannes Witte de Hese, presbiter Trajectensis dioecesis’ in het papieren HS. van den Itinerarius te Berlijn berustend. Daarentegen heet hij eenvoudig Johannes de Hese in een HS. der abdij van Tegernsee, en in de verschillende, minstens zeven, drukken, die er van het Latijnsche werkje bestaan, o.a. uit de jaren 1489, 1499, 1504, 1505 en 1565.

[p. 185]

weinig anders ter goeder trouw verhaald vindt ¹⁾. Trouwens Indië was in de middeleeuwen het wonderland, waar men het bestaan van de meest verbazingwekkende natuur- en kunstgewrochten mooglijk achtte, terwijl bovendien veel van hetgeen ons in de middeleeuwsche reisverhalen op het eerste gezicht ongeloofwaardig toeschijnt, bij grondiger studie van de middeleeuwsche geographische wetenschap en bij juister begrip van de bedoeling der middeleeuwsche schrijvers, volkomen of althans grootendeels, waar blijkt te zijn ²⁾. Merkwaardig is vooral hetgeen De Hese vertelt over den ‘groten Caen’ (in 't Latijn Brandicanus), namelijk den Khan der Tataren of grooten Mogol, die zijne tol te Gadde (denkelijk Chandu bij Marco Polo, d.i. Shangtu) had, en van den geheimzinnigen ‘paep Johan te Edissa’ ³⁾, oorspronkelijk, naar het schijnt, een historisch persoon, en wel een tot het Nestorianisme bekeerden Mongoolschen Khan, later de titel van een Christelijk vorstengeslacht en in de middeleeuwen het onderwerp van een geheelen sagenkring, dien men dan in verband bracht met de Christenvorsten van Abyssinië. Hetgeen De Hese van zijn prachtig paleis verhaalt, schijnt echter aan apocriefe bronnen ontleend te zijn, met name aan een in de middeleeuwen op naam van paap Jan verspreiden brief aan den Byzantijnschen keizer Emanuel, waarin de wonderen van het Paap-Jansland beschreven worden ⁴⁾; en

1) Men vgl. bv. Maerlant's Alexander VII 883-1020 en Sp. Hist. I¹ 18, 29 en 31, geput uit Honorius' werk De imagine mundi of eene daaraan verwante bron.

2) Men vergelijke daartoe slechts het degelijk en zoo goed als volkomen betrouwbaar reisverhaal van Marco Polo uit de laatste helft van de 13^de eeuw in de Duitsche vertaling van August Bürck, Die Reisen des Venezianers Marco Polo, 2^de Aufl. Leipzig 1855, waar men het een en ander bevestigd kan vinden van hetgeen De Hese vertelt, zoodat dit reisverhaal misschien tot zijne rechtstreeks of middellijk geraadpleegde bronnen mag gerekend worden. Vgl. bv. het bericht over de eilanden, waar mannen en vrouwen afzonderlijk leven met Marco Polo III 34, en over Gog en Magog met Marco Polo I 54.

3) Misschien het Edifa, door Marco Polo I 54 vermeld als een kasteel bij Tenduk of Thian-te-kiun aan den Hoangho, de tegenwoordig slechts uit puinhoopen bestaande hoofdstad van een in de 13^de eeuw van den grooten Mogol afhankelijk Christenrijk, waarvan de Khan ook zelfs door Marco Polo I 43, 53 met den als titel op te vatten naam van priester Johannes wordt bestempeld.

4) Zie daarover Fr. Zarncke, De epistola quae sub nomine presbyteri Johannis fertur, Lipsiae 1874; en verder zie men over paap Jan, o.a. Carl Ritter, Die Erdkunde von Asien I (Berlin 1832), p. 283-299, Gust. Oppert, Der Presbyter Johannes in Sage und Geschichte, 2 Aufl. Berlin 1870, Brunet, La légende du prêtre Jean, Bordeaux 1877 en Fr. Zarncke, Der Priester Johannes in Abhandl. der phil.-hist. Classe der K, Sächs. Gesellschaft der Wiss. VII (Leipzig 1879), VIII (1883). Paap Jan wordt ook vermeld bij den Clerc uten lagen lande, bl. 6 (uitg. De Geer).

[p. 186]

zoo schijnt De Hese ook voor andere verhalen, zooals bv. voor die van de stad Paradysi radix en van het paradijs, romantische geschriften gebruikt te hebben ¹⁾; maar over het algemeen mag men zijn verhaal niet kortweg een leugenverhaal noemen, evenmin als dat van Mandeville, dat men hier destijds ook reeds in het Fransch of in het daaruit vertaalde Latijn heeft kunnen lezen, maar dat eerst in het volgend tijdvak onzer geschiedenis in het Nederlandsch vertaald schijnt te zijn.

Voeren deze reisverhalen ons, veeleer dan in het wezenlijke verre Oosten, in het tooverland der verbeelding rond, waar het ons ten slotte toch onbehaaglijk wordt, en wenschen wij daarom naar de volle werkelijkheid terug te keeren, dan kunnen wij wel niet beter doen, dan de beide voortreffelijke, schoon geenszins dichterlijke of ook maar letterkundig-verdienstelijke, geschriften ter hand te nemen, die ons bewaard zijn van den Vlaamschen geneesheer Jan Yperman, namelijk zijn Medicine boeck ²⁾ in 42 hoofdstukken, en zijne Cyrurgie ³⁾, in zeven boeken met een uitvoerig aanhangsel.

Van deze beide geschriften is het tweede het belangrijkst, waarin de schrijver achtereenvolgens handelt over de heelkunde van hoofd, oogen, neus, mond, ooren, keel en hals, buuc (d.i. romp), onderbuuc en quade beenen, en dat hij gemaakt heeft voor zijn zoon ‘omme dat hi begeerde dat hi prophiteeren soude met sire consten ende met sire leringen ende metter leringen van vele grotere meesters ende uut vele goeden auctoers getrect’. Meer

1) Men denke aan Alexandri Magni Iter ad Paradisum en de Epistola Alexandri Magni de situ Indiae of daaruit geputte geschriften.

2) Voorzien van het onderschrift ‘explicit medicina magistri Johannis dicti Ypermans’ vindt men het in het zoogenaamde HS. van Yperman van 1351 op de Kon. Bibl. te Brussel, waaruit J.F. Willems, Belg. Museum VI (Gent 1842), bl. 105-108, met een paar stukken eener vertaling van een ander, naar Avicenna bewerkt, Boec der medicine in hetzelfde HS., enkele brokken meedeelde, terwijl het later in zifn geheel werd uitg. door C. Broeckx, Traité de médicine pratique de Maître Jehan Yperman, médicin belge, Anvers 1867. Het komt ook voor in een HS. van John's College Library te Cambridge. Een ander Boec van medicinen bevindt zich in het Utrechtsch HS. der ‘Natuurkunde des Geheel-als’.

3) Van dit werk kennen wij vier HSS. 1^o. het HS. van 1351 op de Kon. Bibl. te Brussel, 2^o. een HS. op de Univ.-bibl. te Gent, 3^o. een HS. (Harl. 1684) op het Britsch Museum te Londen, en 4^o. een HS. in John's College Library te Cambridge. Naar het laatste, dat lang niet het beste is, werd het uitg. door C. Broeckx, La Chirurgie de Maître Jehan Yperman, chirurgien belge, 2^e éd. Anvers 1866. Naar het eerste, doch met de varianten der andere HSS., is het later uitgegeven door E.C. van Leersum, De ‘Cyrurgie’ van Meester Jan Yperman, Leiden, z. j. (1912).

[p. 187]

waarde hebben beide werkjes voor den inhoud dan voor den vorm, want de stijl helt van het eenvoudige zeer sterk naar het droge over, terwijl de inhoud aan Yperman den naam van vader der Vlaamsche genees- en heelkunde heeft bezorgd. Van zijn leven is tamelijk wat bekend ¹⁾, doch men moet voorzichtig zijn met de officiëele bescheiden en niet alles critiekloos aan hem toeschrijven, wat daarin van een Jan Yperman wordt gevonden. Dat hij zijne opleiding te Parijs onder den beroemden Lanfranc van Milaan zou hebben genoten, is bv. allesbehalve zeker. Het eerste, wat wij met zekerheid van hem mogen aannemen, is dat hij recht had op den graad van ‘meester’, die hem later - en zeker wel niet te onrechte - met groote minachting op de ‘leeckenmeesters’ deed neerzien, en dat hij in 1304 verbonden werd aan het hospitaal van Belle te Yperen. Maar daar hij in 1310 even buiten de poort van Yperen een huis had gekocht en het voor den dienst aan het hospitaal ongeschikt was, dat de meester-chirurg buiten de 's nachts steeds gesloten poort der stad woonde, gaf men hem in 1313 van stadswege eene kamer binnen Yperen en vestigde hij zich op verzoek der schepenen van Yperen in 1318 in die stad, waar hij, althans in 1324, in de Rijselsche straat woonde en een tamelijk hoog traktement ontving. In 1311 deed hij als veldarts dienst bij een krijgstocht der Yperlingen ter verovering van het huis Wijnendael op Lodewijk van Nevers, en in 1325 deed hij als officier van gezondheid weer dienst in het legertje, dat de bewoners van Yperen toen tegen Lodewijk van Crécy op de been brachten. In 1329 wordt hij voor het laatst in de stadsrekeningen van Yperen vermeld, en daar in 1332 Mr. Henrik de Bril als geneesheer aan het hospitaal van Belle verbonden is, schijnt hij tusschen 1329 en 1332 overleden of uit Yperen vertrokken te zijn. Zijne Chirurgie is althans niet vóór 1328 geschreven, daar hij er melding in maakt ²⁾ van eene keeloperatie, die hij in dat jaar verrichtte bij eene jonge begijn.

1) Zie over hem, behalve de inleiding voor de uitg. der Chirurgie door C. Broeckx, de verhandeling van J. Carolus, gevolgd door die van Snellaert, Gheldhof, en Guislain in de Annales et Bulletins de la société de médecine de Gand van 1854, 1860 en 1863 en Diegerick, Mr. Jehan Yperman, le père de la chirurgie flamande, Bruges 1859. Critiek op de juistheid hunner gevolgtrekkingen uit de archivalische bescheiden leverde E.C. van Leersum terecht in zijne uitgave van De ‘Cyrurgie’ van meester Jan Yperman, Leiden 1912 bl. I-XVI.

2) Zie Cyrurgie VI, cap. 6 (bl. 130 uitg. Van Leersum).

[p. 188]

In 1343 werd er nog door Thomas Scellinc voor zijne zoons Thomas en Jan en voor ‘alle degenen, die cirurgie volcomelic begheren te doen’, ‘in dyetscher tonghen’ een ander, minder belangwekkend Boec van Cirurgyen geschreven: ‘die bloeme uut alle boeke der groete meesters’, zooals de schrijver zegt. Het is echter nog niet uitgegeven ¹⁾ en ook om die reden meen ik er niet langer bij te moeten stilstaan.

Aan de chirurgie verwant zijn de beide vertoogen, die wij bezitten, het eene over Chiromantie of waarzegkunde uit de hand, in achttien hoofdstukken, het andere over Gelaatkunde ²⁾, en vervolgens eene verhandeling over Natuur- en Sterrenkunde, door ‘brueder Thomas’ gemaakt en, naar het heet in 1320, door ‘brueder Aernt, lesemeyster der minrebrueder t' Utrecht overlesen ende ondersocht’ ³⁾. Verder hebben wij nog eenige Astrologische vertoogen ⁴⁾.

Over natuurlijke historie is mij uit de 14^de eeuw geen geschrift in Dietsch proza bekend, want het groote handboek daarover, ‘De proprietatibus rerum’, door Bartholomaeus Anglicus (of de Glanvilla) in het midden der 13^de eeuw samengesteld, is zeker eerst in de 15^de eeuw bij ons vertaald. Van twee andere, veel gebruikte Latijnsche werken over natuurlijke historie: het ‘Speculum Naturale’ van Vincentius Bellovacensis, en ‘De Naturis Rerum’ van Thomas van Cantimpré, bestaan geene Dietsche prozavertalingen, wat van het laatste zeker ook overbodig zou geweest zijn, daar de vertaling er van in verzen door Jacob van Maerlant als ‘Der Naturen Bloeme’ in tal van handschriften verspreid was en ruimschoots voldoende mocht heeten voor wie zich van de levende natuur eene voor dien tijd degelijke kennis wilde verwerven.

Thomas van Cantimpré zelf echter had een hoofdstuk uit zijn

1) Het komt voor in een HS. op het Britsch Museum te Londen (Harl. 1684), beschreven door K. de Flou en E. Gaillard in Verslagen en Mededeel. der Kon. Vlaamsche Acad. 1897, bl. 468 vlg. en in een ander HS. op de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage (N^o. 78. C 27).

2) Beide naar het HS. van Yperman te Brussel uitg. in het Belg. Museum X (Gent 1846) bl. 266-290.

3) Zij komt voor in het Utrechtsche HS. der Natuurkunde des Geheel-als. Zie de Inl. van J. Clarisse's uitg., bl. 13-17. Eenige stukken er uit vindt men bij J. van Vloten, Verzam. van Ned. Prozastukken, bl. 344-350, terwijl toen reeds het geheel was uitg. door L.G. Visscher, Utrecht 1840. Zie daarover C.G.N. de Vooys, in Tijdschrift XXXVII (1918), bl. 271-277.

4) In het Haagsche en het Amst. HS. van Der Naturen Bloeme.

[p. 189]

eigen werk, aan Aristoteles en Plinius ontleend en handelend over de bijen, gebruikt als aanleiding voor het schrijven van een zedekundig werk, waar aan hij den titel gaf van Bonum universale de apibus, en dat als Der Biën boeck of Boec dat geheeten is een gemeen goet van der natueren der Byen ook in het Nederlandsch is vertaald. Wel valt het niet te bewijzen, dat de beide vertalingen, die wij er van bezitten, reeds tot de 14^de eeuw opklimmen, daar de oudste (Noordnederlandsche) handschriften, die ons bewaard bleven, eerst uit het midden der 15^de eeuw dagteekenen ¹⁾, maar daar Thomas van Cantimpré zelf een Brabander uit de buurt van Brussel was, en zijn werk òf in het oorspronkelijk Latijn òf, later, in Fransche vertaling hier blijkbaar veel is gelezen, mogen wij er ook wel reeds in deze periode onzer letterkunde eene plaats aan gunnen ²⁾.

Het karakter van het boek leert men het best kennen uit den proloog. De schrijver vertelt daarin, hoe hij na het voltooien van zijn werk De Naturis Rerum ‘met groter aenmerkinge dat capittel van den byen in den boec overlas’, en daarin aanleiding vond om zijn tweede groote werk te schrijven. ‘Dit capittel’, zegt hij dan volgens onze vertaling, ‘heb ic slechtelic bedudet na den geesteliken sinne. Dat eerste boec heb ic bescreven van den prelaten, dat ander boec van den ondersaten, ende heb beide boeke mit menigerhande capittelen onderscheiden ende geteikent’, zoodat men dan ook inderdaad boven elk hoofdstuk een opschrift uit De Naturis Rerum vindt, zooals bv. boek I cap. 4: ‘Die coninc der byen en heeft gheen anghel, nochtant is hi gewapent mit moghentheit ende mit ontsichlicheit’, aangehaald uit De Naturis Rerum en gevolgd door de toepassing: ‘Die anghel beteykent in die heilighe scriften wreetheit. Desen anghel en hadde Cristus niet, dye een prince der prelaten is’, enz. Dan gaat hij in den proloog voort: ‘Tot elken capittel heb ic toe gedaen exemple,

1) De eene vertaling komt voor in twee Utrechtsche HSS., de tweede, die wel wat ouder zal zijn, in een HS. op de Kon. Bibl. in Den Haag (O. 19) van 1458, een HS. der Maatsch. der Ned. Lett. te Leiden (N^o. 360) van 1461, twee Haagsche HSS. (V 55, X 23) van 1469, een Brusselsch HS. van 1481 en een dialectisch gekleurd Straatsburgsch HS. Bij Peter van Os te Zwolle is het werk in 1488 gedrukt.

2) Men zie er over P. Kirsch, Des Thomas von Cantimpré Buch der Wunder und denkwürdigen Vorbilder, Gleiwitz 1875, E. Berger, Bonum universale de apibus, quid illustrandis seculi XIII moribus conferat, Paris 1895 en W.A. van der Vet, Het bienboec van Thomas van Cantimpré en zijn exempelen, Gron. 1902.

[p. 190]

die in onsen tiden of bi onsen tiden gesciet sijn, welke exemple overdragen mitter materien ende mitten sinne der capittelen. Ic heb in veel capittelen dat geschuwet, dat ic niet en noemde die lande, die stede, die dorpe, daer si gesciet sijn, want die menschen noch leveden ende geen geruchte daervan hebben en wouden, ende daerom ontsach ic mi hem te bescamen. In sommigen steden heb ic toegedaen die leer der philosophen’. Niet zoozeer om ‘die leer der philosophen’, als wel om de levendigheid, waarmee de ‘exemple’ verteld zijn, en waarmee de onzedelijkheid - niet het minst der prelaten - er in gegispt wordt, levert het boek eene onderhoudende lectuur, terwijl wegens de groote verscheidenheid van de er in behandelde onderwerpen de schrijver gerust mocht zeggen: ‘ic vermoede dat men in velen boeken nauwe yet vinden mach, dat gemeenlicker alle menschen dient dan dit boec, ende daerom heb icket genoemt: dat gemeengoet van den byen’.

De geheele dierenwereld wordt ten spiegel der menschen-maatschappij aangewend in de, vermoedelijk uit de 14^de eeuw dagteekenende, prozavertaling der Parabolen van Cyrillus van Quidenon (of van Thessalonica) ¹⁾, een in Christelijken geest bewerkten, schoon wel wat verwaterden, Aesopischen fabelbundel.

De letterkundige verdienste van het Biënboec bestaat vooreerst in de vernuftige uitwerking der allegorie, die, ofschoon soms eenigszins gezocht, toch van vrij wat vinding getuigt en, schoon zulk allegoriseeren toen, vooral in geestelijke geschriften, ook nog vóór de doorloopende allegorie van den ‘Roman van de Rose’ niet geheel nieuw was, toch zelden zoo tot in kleine bijzonderheden was volgehouden. Grooter aantrekkelijkheid echter dankte het werk aan de menigte er ingevlochten en goed vertelde sprookjes als leerzame exempelen, die de schrijver meerendeels aan Fransche bronnen ontleend, of, zooals hij zegt, ook wel uit eigen levenservaring geput had.

In beide opzichten nu is het boek een voorbeeld geworden voor andere geschriften, die ook bij allegorische inkleeding een schat van aardige verhaaltjes bevatten en dus belangrijke bijdragen

1) In 1481 gedrukt bij J.J. van der Meer te Delft. Zie daarover Th. Kirghtijl ten Dam, Dietsche Warande VI (Amst. 1864), bl. 81-103, 193-230, waar ook verscheidene proeven uit den bundel worden meegedeeld naar een perg. HS. uit de 15^de eeuw.

[p. 191]

leveren tot de reeds vroeger door ons besproken exempel-litteratuur ¹⁾.

Het eerste werk in dien trant, dat hier in aanmerking moet komen en bij ons, evenals in de meeste Europeesche talen in proza is overgebracht, is de Ludus Scaccorum, in het begin der 14^de eeuw geschreven door den Italiaanschen Dominicaan Jacobus de Cessolis, in 1318 vicaris des inquisiteurs van Genua. Van dat werk nu is door zekeren Franconis (verlatijnschten vorm van Francken) eene vrije vertaling gegeven, die zeker nog uit de 14^de eeuw dagteekent, daar wij die o.a. in een handschrift van 1403 bezitten ²⁾.

Het oorspronkelijke is in vier deelen verdeeld. Het eerste, kortste, handelt over den oorsprong van het ridderlijke schaakspel als vinding van Philometor, ‘dat also veel beduut als een minre des maets of der gherechticheit’. Het tweede bespreekt achtereenvolgens de acht groote schaakstukken, elk als allegorie van eene bepaalde klasse van aanzienlijken. Vooreerst wordt de koning besproken, zittende ‘in een coninclike stoel’, met ‘een purper cleet, een ghulden crone, een septrum in zijn rechter hant ende een ronden appel in zijn lufterhant’,van al hetwelk de allegorische beteekenis wordt verklaard. Dan volgt de koningin met de drie symbolen: troon, kroon en bonten mantel, maar met vrouwelijke karaktertrekken, 's Konings raad bestaat uit ‘mannen out van jaren, sittende met opgheloken boecken’, de bekleeders van het rechterambt, in het schaakspel vertegenwoordigd door wat in de middeleeuwen de ‘ouden’ heetten en nu bij ons ‘raadsheeren’ worden genoemd. Dan komen de ‘ridders’ (bij ons de paarden) ter sprake, die zich door negen deugden moeten onderscheiden, en ten slotte de ‘rocken’ (bij ons ‘kasteelen’), waaronder de baroenen, de hooge hofbeambten of ‘dienstlude’ des vorsten worden verstaan en die ook weer negen bijzondere deugden moeten bezitten.

Het derde boek is gewijd aan de acht ‘vinnen’ (of pionnen), onder welken naam achtereenvolgens de volgende acht groepen be-

1) Zie boven, bl. 172 vlg.

2) Dit HS. berust op de Kon. Bibl. in Den Haag (X 55), maar er zijn bovendien, als bewijs voor de populariteit, die het werk genoot, nog elf andere HSS. van bewaard en drie oude drukken (de oudste van 1479 bij Gheraert Leeu te Gouda), alle beschreven in de nieuwe uitgaaf, ervan bezorgd door Gertrude H. van Schaick Avelingh, Dat Scaecspel, Leiden 1912. Verder zie men over de vertaling C.G.N. de Vooys, Iets over en uit het Scaecspel in Tijdschrift XXVI (1907), bl. 225-275, waar er vele stukken uit zijn medegedeeld. Voor het oorspronkelijke zie men o.a. A. van der Linde, Geschichte und Litteratur des Schachspiels, Berlin 1874.

[p. 192]

sproken worden: 1^o de ‘ackerman’, ook ‘de harder, de gheerdenaer en de hofman’; 2^o de handwerkslieden, bepaaldelijk de ‘smit, timmerman en metselaer’; 3^o de ‘drapenier, volre, wever, sceeriaer, barbier, scoemaker en vleyschouwer’; 4^o de ‘coopman, wantsnider, wisselaer, rentmeister des conincs of des princen tresorier’; 5^o de geneesheer of medicyn, de cyrorgicus en apoticarius’; 6^o de tavernier, waaraan zich vastknoopt eene bespreking van het huisbestuur, van den ‘huusvader ende sijn ghesinde’, ook zijne ‘knapen ende joncwiven’; 7^o ‘de scout, burgermeyster of scepene ende alle diegheen, die ghemene dienst in een stede voeren’, en 8^o de ‘ribaut’ (in 't Latijn prodigiosus) of ‘de man mit eenen crullenden crooc, hebbende in zijn rechter hant een luttel ghelts, in zijn lufter hant drie terninghen, aen zijn riem een busse mit brieven’.

‘Dese achte vinnen’ nu met elkaar beteekenen de gemeente, en daarmee wordt de vertaling besloten, want het vierde deel, dat in het oorspronkelijke nog volgt en waarin de loop der stukken ten opzichte van elkaar wordt behandeld, is hier deels weggelaten, deels in het voorafgaande ingelascht. Verder is het geheele werk doorzaaid met korte verhaaltjes, in de vertaling niet minder dan 71 in getal en voor een groot deel aan de Classieken ontleend. Opmerkelijk is het, dat in het geheele werk de geestelijkheid nauwelijks ter sprake komt, en dat geen enkel schaakstuk dien stand in het bijzonder vertegenwoordigt, alsof deze niet een zeer belangrijk bestanddeel der maatschappij uitmaakte. De vertaler echter heeft soms de vrijheid genomen zich minder gunstig over vertegenwoordigers van dien stand uit te laten, wat De Cessolis nooit doet.

Aan navolgers ontbrak het Thomas de Cantimpré en ook Jacobus de Cessolis in de Latijnsche litteratuur niet. Naast de allegorie der bijenmaatschappij in het Bonum universale de apibus verscheen er een van de mierenkolonies in den Formicarius van Johannes Nider, en als pedant van de schaakspel-allegorie in den Ludus Scaccorum gaf fr. Johannes in 1377 er eene van het kaartspel in zijn Ludus Cartularum.

Zelfs bestaat er in onze taal eene zelfstandige navolging van in Dat Kaetspel ghemoralizeert ¹⁾, in 1431 te Brugge geschreven door iemand, wiens naam ons in een rijm-onderschrift te raden wordt

1) Naar twee HSS. op de Kon. Bibl. te Kopenhagen, een wat dialectisch gekleurd HS. op de Stadsbibl. te Keulen en eenige oude drukken (de oudste van 1477 te Leuven bij Jan uut Westfalen) is het werk opnieuw uitg. door J.A. Roetert Frederikse, Dat Kaetspel ghemoralizeert, Leiden 1915.

[p. 193]

gegeven en die blijkbaar Jan van den Berghe (of Bergh) heette en het samenstelde op verzoek van een, eveneens slechts in raadselvorm aangeduiden, ridder, in wien men - vermoedelijk terecht - meent, Roeland van Uutkerke te herkennen.

Dat wij hier inderdaad met een oorspronkelijk Nederlandsch werk te doen hebben, blijkt duidelijk uit de mededeeling aan het eind van hetgeen aanleiding gaf, het op te stellen. Daar nu lezen wij, dat de schrijver eens met zijn vriend, den ridder, te Brugge aanzat aan een gezellig vriendenmaal, ‘tot welker maeltijt ne was el niet ghehoort danne van vruechden ende van solace. Daer was ghesonghen, blyscap ghedreven ende ghevisenteert nieuwe ghedichten, baladen, rondeelen ende vierlayen’, en daar was o, a, door den ridder ‘ghetoocht ende ghevisenteert van den gheselscepe een nieuwe ghedichte, doen onlancx van nieuws ghemaect, van eenre jongher joncfrouwen, dat zeer wel ghedaen was endeghenoughelic ghemaect’. En aan dien letterkundigen maaltijd was toen ook ter sprake gekomen het boek ‘van den scaecspele, dat wilen was ghemoralizeert, ende was doe ghevraecht van eenighe van dien, die int gheselscip waren, of men niet en zoude connen of mueghen moralizeeren eenich ander spel danne tscaecspel!’. Allerlei andere spelen waren toen genoemd, maar ‘onder dandere was meest ghelet ende gherust opt kaetsspel, omme dat een edel spel ende goet es ende ghenoughelic alst wel ghespeelt es’. Toen had de schrijver zich laten overhalen het kaetsspel te moraliseeren ‘ten faite van justiciën’, d. w. z. al wat er bij het kaatsspel voorkwam toepasselijk te maken op hetgeen bij de rechtspraak behoorde te geschieden. Men had hem blijkbaar den waren man gevonden om dat te doen, daar hij niet alleen een groot liefhebber was van het spel, maar ook als baljuw van Oost-Vlaanderen met de rechtspractijk ten volle bekend.

Na eene inleiding, waarin hij de lijfspreuk van een boezemvriend: ‘niet voor weldoen ende blijde sijn’, die ons aan Spinoza's ‘bene agere et laetari’ herinnert, tot de zijne maakt, gaat hij in de drie partyen, waarin hij zijn werk verdeelt, achtereenvolgens alles na wat de drie ‘aenlegghers’ ende drie ‘verweerrers’ met hunne dienaars bij het spel moeten in acht nemen, om daaraan de zinnebeelden voor eene goede en verkeerde rechtspraak te ontleenen. En evenals De Cessolis heeft ook hij zijn geschrift, dat geen voorbeeld is van boeienden, zelfs niet van vloeienden stijl, en dat door den inhoud ook voornamelijk voor rechtsgeleerden van belang kon

[p. 194]

zijn, trachten aangenaam te maken door het invoegen van een groot aantal exempelen (niet minder dan 103), die hij van overal, vooral uit de Latijnsche litteratuur, heeft bijeengebracht, maar waarvan hij er toch 26 eenvoudig uit ‘Dat scaecspel’ heeft meenen te mogen overnemen.

Van een ander werk, dat ons leert ‘hoe wi onse rekeninghe maken sullen teghen den groten rekendach, daer men summam summarum voor den groten Coninc brengen moet’, heeft eigenlijk alleen de titel symbolische beteekenis, want hij is ‘gheestelike te verstaen en mach des Coninx Summe van hemelrijc heeten’. Dit werk werd oorspronkelijk in het Fransch, onder den titel Somme le Roy, geschreven door den Dominicaan Laurent du Bois, biechtvader van koning Philips III van Frankrijk op wiens verzoek hij het in 1279 compileerde. Het bestaat uit zes deelen, die handelen over de tien geboden, de twaalf geloofsartikelen, de zeven hoofdzonden, de kunst van wel te sterven, het pater-noster en de zeven gaven van den H. Geest.

Van dit werk nu bestaan bij ons drie verschillende vertalingen, die echter geen van alle compleet in de handschriften voorkomen. De oudste dezer vertalingen, de eenige, die nog tot deze periode onzer letterkunde mag gerekend worden, geeft onder den titel Des Coninx Summe niet meer dan de eerste vier boeken, waaraan vrij wat later een ander nog eene vertaling van de beide laatste boeken heeft toegevoegd ¹⁾.

Als jaar der vertaling wordt in verscheidene handschriften 1408 opgegeven, wat ook wel juist zal zijn, en de vertaler noemt zich zelf ‘brueder Jan van Rode, convaers der Cartuser oerde tot Seelem’ (bij Diest in Brabant) ²⁾, ofschoon in de oude drukken te onrechte

1) Van deze oudste vertaling bestaan acht HSS.: de vroegst-gedateerde is van 1437 op de Kon. Bibl. van 's-Grav., en van het geheele werk zes oude drukken, van welke de Delftsche van 1478 de oudste is. Een gedeelte van het werk, namelijk ‘Dit is volmaecte clargie ende rechte conste om wel te connen leven ende salich te sterven’, is omstreeks 1488 te Hasselt gedrukt bij Peregrinus Barmentlo. Naar het HS. van 1437 gaf J. van Vloten, Verzameling van Ned. Prozastukken, Amst. 1851, bl. 150-180 er groote stukken van uit, maar het geheele werk is, naar de HSS. en wat het laatste gedeelte aangaat, naar de oude drukken, opnieuw uitg. door D.C. Tinbergen, Des Coninx Summe, Leiden 1900-1907.

2) Op gezag van I. le Long, Boekzaal der Ned. Bybels 2^de dr. I (Hoorn 1764) bl. 223-229, werd voorheen te onrechte 1308 als jaar der vervaardiging aangenomen. Het is eene schrijffout in Le Long's HS.; in een ander van 1437 staat het juiste jaartal. Op de Kon. Bibl. te 's-Grav. berust een HS. van 1455, waar Joh. van Breyrode de vertaler heet, en evenzoo vindt men ook Jan van Brederoede als vertaler vermeld in de oude drukken, die er van bestaan.

[p. 195]

voor den vertaler is gehouden de edelman Jan van Brederoo († 1415), die in 1402 leekebroeder der Karthuizers te Utrecht werd, terwijl zijne vrouw, Johanna van Abcoude, zich in het nonnenklooster te Wijk bij Duurstede begaf, maar die in 1407 het klooster weer verliet en ook zijne vrouw met geweld uit haar klooster haalde, tengevolge waarvan de bisschop van Utrecht hem gevangen liet nemen en eerst een jaar later, toen zijne vrouw inmiddels overleden was, weer in vrijheid stelde. Gedurende zijn verblijf in het klooster nu zou hij, volgens Johannes a Leydis ¹⁾, Des Coninx Summe vertaald hebben, maar zegt deze verder - en er is geene reden om dat te betwijfelen - ‘oock so dichte hy veel schone rymen ende dichten ter eeren onser liever Vrouwen, van de engelsche groet Ave Maria’.

Door den inhoud aan ‘Des Coninx Summe’ nauw verwant is het Cancellierboeck ²⁾, vrij vertaald uit het Latijnsche De Concientia, in het midden van del 13^de eeuw geschreven door Robert de Sorbon, den huiskapelaan van Koning Lodewijk den Heilige. In dit geschrift vinden wij in plaats van het beeld van den mensch, die rekenschap moet afleggen voor den grooten Koning, het beeld van den clerc, die aan het eind van zijn studietijd ‘te Parijs orlof begheert’ en dan examen moet afleggen voor den Cancellier der Universiteit: iets wat alleen hij zal kunnen doen, ‘die 't boec der conscientie heeft ondersocht’, zijne zonden berouwt en ter biecht gaat, waarom het werk dan ook in bijzonderheden handelt over de tien geboden, de zeven hoofdzonden en de zeven werken der barmhartigheid.

Dat deze vertaling reeds in de 14^de eeuw is vervaardigd, staat niet vast, evenmin als wij dat zeker weten van de vertaling, die wij ook nog van een ander werk van Robert de Sorbon bezitten, namelijk van De tribus Dietis, bij ons overgebracht onder den titel Van den drien Dachvaerden (of Dat boec van den drien Mijlen), waaronder ‘berouwe, biechte ende voldoen’ moet worden verstaan ³⁾.

1) Zie Joannes a Leydis, Kroniek der Heeren van Brederoo in A. Matthaeus, Analecta Veteris Aevi I (Hagae-Com. 1738) p. 635 vlg.

2) HSS. er van vindt men o.a. op de Kon. Bibl. te 's-Grav. (N^o. 36) en op de Kon. Bibl. te Brussel (II 2047). Stukken er uit zijn meegedeeld in J. van Vloten's Verzameling van Ned. Prozastukken, Amst. 1851, bl. 328 vlgg. en door D.C. Tinbergen, Des Coninx Summe, Leiden 1900 bl. 81-88. Soortgelijke kortere geschriften werden nog afgedrukt door C.H. van Borssum Waalkes in De Vrije Fries, 3 R. V bl. 309 vlgg. en door J. Daniel S.J., Bijdrage tot de Mnl. geboden-litteratuur in Tijdschrift XXII (1903) bl. 45-67.

3) In een HS. van 1455 (V 53) op de Kon. Bibl. te 's-Grav. en een ander HS. (aldaar X 28). Ook daaruit deelden J. van Vloten, Verzameling van Ned. Prozastukken, bl. 200-209 en D.C. Tinbergen, t. a. p. het een en ander mee.

[p. 196]

Zoo zijn misschien ook eerst van jonger datum een Spieghel der biechten en een werk getiteld Der Sielen Troest, die ik daarom hier slechts terloops vermeld ¹⁾.

Veeleer van philosophisch-theologischen, dan van zedekundigen aard is de Lucidarius uit de eerste helft der 14^de eeuw, dien wij niet mogen verwarren met den reeds vroeger ²⁾ door ons besproken Dietscen Lucidarius in verzen uit het Latijn van Anselmus-Honorius. De Lucidarius in proza ³⁾ daarentegen is vertaald uit een zeer verspreiden en lang in omloop gebleven Hoogduitschen Lucidarius (ook wel Aurea Gemma geheeten), die tegen het eind van de 12^de eeuw op verzoek van Hendrik den Leeuw van Brunswijk was samengesteld naar het voorbeeld van den Latijnschen ‘Lucidarius’ van Honorius Augustodunensis, waarvan ook de vorm is overgenomen. Die vorm is een gesprek tusschen een ‘jongher’ en zijn ‘meister’ en de er in behandelde stof is over drie boeken verdeeld, waarvan het laatste in het handschrift, dat onze vertaling bevat, niet wordt gevonden, zoodat het waarschijnlijk onvertaald is gebleven.

De vragen, die in het werk worden gedaan, betreffen het wezen en de eigenschappen van God, maar vooral van zijne schepping: het hoe, waarom en waartoe van veel uit het geschapene. Met de Drieëenheid begint het werk en met de drie eigenschappen Gods, zijne ‘geweldicheit, wijsheit ende goetheit’, waardoor de wereld kon geschapen worden. Bij het bespreken van de schepping der engelen bevreemdt het ons eenigszins, den afvalligen aartsengel niet Lucifer, maar Nathaniël genoemd te zien. Daarna wordt naar hel en hemel gevraagd en ook naar het paradijs, waarop dan een zeer uitvoerig overzicht gegeven wordt van de drie werelddeelen, Azie, Europa en Afrika, en eene verklaring van de wisseling

1) Zie C.G.N. de Vooys, Mnl. legenden en exempelen, 's-Grav. 1900, bl. 58 vlg.

2) Zie boven, bl. 39.

3) Zie daarover R.P.A. Dozy ent anderen in Verslagen en Berigten der Vereen. voor Oude Ned. Letterkunde II (1845) bl. 35 vlg., III (1846) bl. 31, IV (1847) bl. 69 vlg., waar het HS. in het Britsch Museum te Londen wordt vermeld, dat van de drie boeken, waaruit het werk bestond, er twee bevat. Een fragment van het eerste boek komt voor in het Zutfensch HS. op de Univ.-bibl. te Groningen en is daaruit onder den titel Aardrijksbeschrijving uitg. door L.Ph.C. van den Bergh, De Ned. Volksromans, Amst. 1837, bl. 144-147. Meer in 't bijzonder is er de aandacht op gevestigd door Karl Schorbach, Studien über das deutsche Volksbuch Lucidarius und seine Bearbeitungen in fremden Sprachen, Strassburg 1894, p. 196-216. Vgl. mijne beoordeeling Museum III (1895), bl. 15-18.

[p. 197]

der jaargetijden, den loop van zon, maan en sterren, den oorsprong van wind, sneeuw en hagel, regen en regenboog. Tenslotte volgen nog enkele vragen over de physiologie van den mensch.

Het tweede boek behandeldt meer in 't bijzonder Gods mensch-wording in verband tot de zonde, den godsdienst, bepaaldelijk de instelling der getijden en kerkelijke plechtigheden, de beteekenis der kerkgewaden, der misbediening, der kerkelijke feesten en sacramenten. Met de vraag, waarom juist de Zondag gevierd wordt, eindigt de vertaling. In het derde boek zou nog vooral gesproken zijn van het leven na den dood, de opstanding der dooden op den jongsten dag, het einde der wereld en het wereldgericht.

Dat wij in dit, later als Duitsch volksboek veel gelezen, werkje slechts te doen hebben met eene zeer oppervlakkige, populaire behandeling van moeilijke godgeleerde onderwerpen, zal wel door niemand worden ontkend. De manier van behandeling is wel scholastisch, maar de geleerde scholastiek van dien tijd zou telkens veel dieper op de quaesties zijn ingegaan, zij het ook zonder ons meer, dan hier de schrijver vermocht te doen, te overtuigen van de juistheid der gegeven oplossingen.

Zuiver theologisch was een werkje, Libellus contra Judaeum quemdam van den minderbroeder Nicolaus van Lyra († 1340), waarvan ik hier even terloops mededeel, dat het althans reeds vóór 1394 door een ons onbekende vertaald is onder den titel: De antwerde brueders Claes van Liere, des meesters van der heiliger theologien, jegen eenrande Jode, scalckeleke arguerende jegen Cristum uten woerden des ewangelien, die Matheus bescrijft ¹⁾.

Het standaardwerk over scholastieke theologie in Nederlandsch proza werd geschreven door den eenigen doctor in de theologie, die er in zijn tijd in Holland leefde, Dirc van Delft, ‘van der predicaren oerde ter Jacopinen t'Utrecht’, die door Hertog Albrecht ‘jaerlix tot veel scholen geholpen was, also lange dat hi doctoer in theologia geworden is, dat men hiet meester in der gotheit’, een graad, ‘die hi met groten arbeide ende coste vercregen heeft’, zooals Albrecht zegt in de oorkonde van 17 Dec. 1399 ²⁾, waarin hij hem een jaargeld van twintig oude schilden (elk van 40 grooten) schonk en hem verder aanstelde tot zijn ‘dienre ende familiaer

1) Nog onuitgegeven te Weenen berustend in het HS. der Tweede Partie van den Sp. Hist., met het onderschrift: ‘In dit boec gescreven 1394, 11 in October.’

2) Te vinden bij F. van Mieris, Groot Charterboek III bl. 711.

[p. 198]

in siner capellen voer hem te leren ende te prediken, alst wail godlic ende eerlic is’, en waarin hij ‘beval alle sine huysgesinde dat sij den selven meester Dirc daervoer houden ende starcken’.

Dat hem tot 1404 die som is uitbetaald, wordt door de rekeningen van ‘miins heren cofer’ bevestigd, behalve, naar 't schijnt, van 1401 tot 1402, toen hij waarschijnlijk ‘regent inder universitaten’ van Erfurt en Keulen was, zooals hij zich zelf noemt. Na den dood van Hertog Albrecht treffen wij hem aan het hof niet meer aan, maar in 1404 voltooide hij zijn groot werk, Tafel van der kerstenre gheloven ¹⁾, dat hem hier op eene eervolle vermelding aanspraak geeft.

Dit zeer omvangrijke werk van Godskennis en leering der zaligheid is in twee groote stukken verdeeld: een Winterstuc met 57 en een Somerstuc met 53 hoofdstukken die de geheele theologie omvatten, zoodat er wel niet aan te denken valt, er hier den inhoud van op te geven, nog te minder omdat in het eerste deel ook uitvoerig gehandeld wordt over de samenstelling van het heelal en over de levensgeschiedenis van Christus, terwijl het tweede deel, dat die geschiedenis voortzet, vooral de verlossing der menschheid door Christus behandelt en alle genademiddelen bespreekt, waarover de Kerk beschikt om den mensch rijp te maken voor het genieten der eeuwige gelukzaligheid.

Verhaal en betoog wisselen hier elkaar af in een stelselmatig ineengezet geheel, dat het karakter der scholastiek blijft bewaren, ook zonder daarom in dor of spitsvondig geredeneer te vervallen. Integendeel beschikt Dirc van Delft over eene vaardige pen, die bewijst, hoezeer hij zijn onderwerp meester is en er in leeft, ook wanneer hij zijn verhaal met groote aanschouwelijkheid weet te geven, zoodat wij er wel niet aan behoeven te twijfelen, of wij hier met een oorspronkelijk werk te doen hebben, al heeft de schrijver, die zeker eene omvangrijke kennis bezat, ook blijkbaar veel van anderen

1) Het werk is in twee deelen verdeeld: een Somerstuc en een Winterstuc, en van het eerste bezitten wij, behalve fragmenten, slechts één volledig HS. van 1480 op de Kon. Bibl. te 's-Gravenhage (V 56), maar van het Winterstuc zijn ons verscheidene HSS. bewaard, waarvan de oudste, op de Kon. Bibl. te Brussel, van 1442, en, op de Univ.-bibl. te Amsterdam (I. H 36) van 1449 dateeren. Ook is er eene Duitsche vertaling van gemaakt, waarvan een HS. in de Bibl. te Darmstadt berust. Zie over het werk D.C. Tinbergen, Des Coninx Summe, Leiden 1900, bl. 108-121 en C.G.N. de Vooys, in Tijdschrift XXII (1903), bl. 1-36, die er groote stukken uit mededeelde, nadat ook J. van Vloten in zijne Verzameling van Ned. Prozastukken, Amst. 1851, bl. 107-115 er reeds het een en ander uit had opgenomen.

[p. 199]

overgenomen, waartoe alle middeleeuwsche schrijvers het recht meenden te hebben, ook zonder opgave van bronnen.

Daarbij is ook in 't bijzonder de stijl van het werk te prijzen. De zinnen zijn helder en goed gebouwd, en zeer welluidend, nu en dan zelfs ook rhythmisch, op de grens van het poëtische, wanneer de schrijver, zij 't misschien ook onwillekeurig, zijne liefde voor klankspelingen verraadt en zich zelfs eene enkele maal in het aanwenden van rijmklanken schijnt te verlustigen, zooals ook de mystische schrijvers dat gaarne doen, hoe weinig hij overigens, als echt scholasticus, ook met de mystici gemeen heeft. In elk geval is het werk van zooveel beteekenis dat eene uitgave er van zeer gewenscht mag heeten. Immers voor Nederland was dit werk, in 't klein, wat in de dertiende eeuw en later meer en meer voor de theologische wetenschap der geheele wereld, in 't groot, geworden is de Summa theologiae van den genialen Parijschen hoogleeraar Thomas van Aquino, Dirc van Delft's ordebroeder en leermeester. Met dezen openbaarde zich de middeleeuwsche scholastiek in haar meest grootschen vorm, en daarom kon hij dan ook in Dante's ‘Paradiso’ (XII vs. 34-36) begroet worden als een der beide geweldige raderen van den strijdwagen der Kerk, evenals zijn vriend Bonaventura, de beminnelijkste vertegenwoordiger der mystiek.