Maerlant's werken, beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw

[p. 1]

Eerste hoofdstuk.
Vlaanderen vóór en in Maerlant's tijd.

Wie de maatschappelijke toestanden van het Europa der nieuwe geschiedenis in hunnen oorsprong wil leeren kennen, kan niet beter doen, dan zich vertrouwd maken met hetgeen in Vlaanderen gedurende de middeleeuwen is gebeurd, want moge ook al in het geheele beschaafde Europa der middeleeuwen de nieuwe geest langzamerhand aangekweekt zijn, mogen ook in Duitschland, Engeland en Italië, en vooral in Frankrijk reeds vroeg die denkbeelden wortel geschoten hebben, welke de moderne toestanden beheerschen, Vlaanderen is het toch, waar die denkbeelden zich het zuiverst en krachtigst hebben geopenbaard, waar zij, zooal niet het eerst, dan toch het volledigst zijn toegepast. In Vlaanderen heeft de geest van den derden stand, een geest van vrijheid en gelijkheid, die handel en nijverheid evenzeer begunstigde als wetenschap en kunst, het eerst de meest volkomen overwinning behaald op den geest der feodaliteit, d.i. den geest der tirannieke ongelijkheid en zelfgenoegzaamheid in den beginne, der afgetrokken bespiegeling en ridderlijke galanterie later. Geen wonder is het, dat juist de geschiedenis van Vlaanderen ons het duidelijkste en treffendste beeld geeft van de groote omwenteling, die in de middeleeuwen in geheel Europa plaats had, en die in de 13^de eeuw in hare volle kracht was. Vlaanderen toch vormde door zijne ligging het middelpunt der Germaansche beschaving. Omringd door Enge-

[p. 2]

land, waar de Angel-Saksische beschaving geënt was op den Britschen stam, door Frankrijk, waar het rijk der Franken gevestigd was op de bouwvallen eener Gallo-Romaansche maatschappij, en door Duitschland, waar Saksen en Friezen Noordelijk, Franken, Zwaben en Allemannen Zuidelijk, het Germaansch karakter in al zijne zuiverheid bewaarden, was het volkomen in staat door een levendig verkeer met de omringende volken al hunne eigenaardigheden in zich op te nemen, en zóó een spiegel te worden van geheel het overig Europa. Aan zulk een verkeer ontbrak het niet; nergens bloeide in de middeleeuwen, met name in de dertiende eeuw, de handel zóózeer als in Vlaanderen, en terecht zegt Warnkönig, wiens werk nog steeds het hoofdwerk voor de beoefening van Vlaanderens toestand in de middeleeuwen gebleven is: ‘Dat Brugge en Damme sinds het midden van de dertiende eeuw het middelpunt van den wereldhandel waren, zal nu wel niemand meer betwijfelen; een enkele blik op de, uit de oorkonden zelve geputte, geschiedenis der Duitsche hansa is voldoende om daarvan ieder te overtuigen’⁽¹⁾.

Is het waar, wat Montesquieu zegt, dat groote handelsondernemingen onafscheidelijk gepaard gaan aan een opgewekt staatkundig leven⁽²⁾, dan kan men in het midden van de dertiende eeuw in Vlaanderen ook meer dan elders de uitvinding en toepassing van nieuwe staatkundige en sociale denkbeelden verwachten, en in die verwachting wordt men niet te leur gesteld.

Zulk een opgewekt geestesleven nu doet zich niet voor zonder een letterkundigen vorm te zoeken, waarin het zich kan uitspreken, en verdwijnt niet zonder belangrijke sporen in de

(1) Warnkönig, Flandrische Staats- und Rechts-geschichte I 1835, p. 327.

(2) Montesquieu, De l'esprit des lois XX ch. 4: ‘Les grandes entreprises des négociants sont toujours nécessairement mêlées avec les affaires publiques;’ waaruit hij de gevolgtrekking maakt: ‘Mais dans les monarchies les affaires publiques sont, la plupart du temps, aussi suspectes aux marchands, qu'elles leur paroissent sûres dans les états républicains. Les grandes entreprises de commerce ne sont donc pas pour les monarchies, mais pour le gouvernement de plusieurs.’ Inderdaad kan men Vlaanderen, - ondanks het bestuur der graven, - beschouwen als eene vereeniging van kleine republiekjes, die zich in de elfde en twaalfde eeuw vestigen, in de dertiende tot hoogen bloei komen, en in de veertiende bijna onafhankelijk worden.

[p. 3]

geschiedenis der letterkunde na te laten. Vandaar dan ook eene ijverige beoefening van poëzie en wetenschap in Vlaanderen in de 13^de eeuw, en op het gebied van fraaie letteren en wetenschap in dien tijd aldaar eene nieuwe richting, geheel in overeenstemming met de richting des tijds, die zich in haar afspiegelt. Een gewoon verschijnsel nu is het, dat, indien er in zulk een' veelbewogen tijd een groot man opstaat, die door zijne bezieling, zijne uitgebreide kennis en ijverige werkzaamheid boven anderen uitmunt, de geheele schare van dichters zich om hem groepeert, en zich in het licht van die groote zon vertoont, of door de scherpe schaduwen, die deze zon almede doet ontstaan, aan de oogen wordt onttrokken. Vooral kon dit gebeuren in een' tijd als de middeleeuwen, waarin de boekdrukkunst de gewrochten van den geest nog niet zóó wist te vermenigvuldigen als tegenwoordig, en menig werk, waarvan slechts enkele handschriften bestonden, hoe verdienstelijk dan ook, gevaar liep voor het nageslacht verloren te gaan, terwijl de werken van een' man van naam, in talrijke afschriften verspreid, alleen een langer leven te hopen hadden. Vandaar dat ons uit de dertiende eeuw van de in den nieuwen geest geschreven werken, wel niet uitsluitend, maar toch in overwegend getal, die van Jacob van Maerlant zijn overgebleven.

Den ouden tijd naar den nieuwen afmetend, en wetend, hoeveel de individu tegenwoordig soms vermag, en welke belangrijke hervormingen enkele personen soms te weeg kunnen brengen, heeft men nu wel eens Maerlant aangezien voor een' reus, die, van geheel nieuwe en ongehoorde denkbeelden vervuld, deze in zijne gedichten gepredikt en alzoo eene geheele maatschappij in korten tijd hervormd zou hebben. Niets is minder waar. De denkbeelden, die men in Maerlant's werken vindt, zijn voor het geringste deel zijn uitsluitend eigendom. Dat kan reeds hieruit blijken, dat het meeste van hetgeen hij geschreven heeft geen oorspronkelijk werk, maar vrije vertaling is. De denkbeelden, die hij verkondigde, waren in zijn' tijd bekend, en hij was niet de eerste, noch de eenige, die ze uitsprak. Wat Maerlant groot maakt is niet zijne oorspronkelijkheid, maar dit, dat hij de heerschende, moderne denkbeelden zijns tijds in al hun' omvang kende en op de beste wijze wist uit

[p. 4]

te spreken. Hij is niet de hervormer der maatschappij, maar de verpersoonlijking er van; zijne werken zijn de getrouwe spiegel, waarin het nieuwe licht zijner eeuw weerkaatst, waarin de geheele dertiende eeuw - uit het oogpunt van den vooruitgang beschouwd - zich helder en volledig vertoont. Maerlant's roem en de degelijkheid zijner werken echter waren zóó groot, dat zij de geschriften van anderen verdrongen, en nu zijn zij bijna de eenige in de Nederlandsche letterkunde, waarin zich de ontwikkeling van het geestesleven in Vlaanderen in de 13^de eeuw onder een kolossaal beeld voordoet. Na te gaan, in hoeverre dat beeld zuiver is, en tevens op welke wijze de 13^de eeuw zich in Maerlant's werken afspiegelt, is het doel van dit geschrift. Wij zullen aan den eenen kant de werken van Maerlant's tijdgenooten, ook in vreemde landen, en de geschiedenis van Vlaanderen nagaan, zooals die zich uit officiëele stukken laat opmaken, en daaraan de werken van Maerlant toetsen; aan den anderen kant zal Maerlant's dichtwerk strekken, om over het karakter van de 13^de eeuw zelf licht te verspreiden.

Daar niets ter wereld plotseling, alles daarentegen geleidelijk ontstaat en zich langzamerhand uit het voorafgaande ontwikkelt, dienen wij te beginnen met eenen, zij het ook oppervlakkigen, blik te slaan op de Vlaamsche toestanden gedurende de vier eeuwen, welke aan Maerlant's tijd voorafgaan. Hooger behoeven wij niet op te klimmen, omdat eerst met de negende eeuw het graafschap Vlaanderen eene zelfstandige plaats begint in te nemen onder de kleinere staten van Europa, als betrekkelijk onafhankelijk leen van Frankrijk.

Natuurlijk kan het ons daarbij niet te doen zijn, om eene reeks van staatkundige gebeurtenissen uit Vlaanderens geschiedenis in die eeuwen te leeren kennen. Eene ruwe schets van den maatschappelijken toestand is ons voldoende, en geene betere bronnen hebben wij daarvoor, naast de kronieken, dan de dichtwerken, die ons de overleveringen van het verleden leeren kennen in den vorm, waarin zij het meest door het toeluisterend, later ook zelf lezend, publiek werden genoten, die ons dus door hunnen vorm inlichten aangaande den tijd, waarin zij werden opgesteld, en door hunne stof aangaande den tijd, die daaraan voorafging.

[p. 5]

Met die dichtwerken nu bedoel ik in de eerste plaats de romans. De stof, die er in verwerkt is, zijn de oude volkssagen, en die sagen zijn de spiegel van den tijd waarin zij ontstonden, of, eenmaal ontstaan, zulk eene belangstelling wisten te wekken en levendig te houden, dat de dichters ze later aangrepen, om ze in een behoorlijken kunstvorm over te brengen. Men moet hier echter nauwkeurig onderscheiden. Er zijn volkssagen, inheemsch in het land, waar zij door overlevering van mond tot mond gaan, en uitheemsche sagen, die eerst bij het volk ingang vinden onder eenen zekeren kunstvorm. Die laatste weerspiegelen den volksgeest evengoed als de eerste, maar in een later tijdvak.

Nu zijn de Frankische romans⁽¹⁾ voor een groot deel bewerkingen van in Zuid-Nederland inheemsche sagen, zooals ook niemand bevreemden kan, die bedenkt, dat de oudste Merowingische koningen en de oudste Karolingische vorsten dáár te huis behooren⁽²⁾. Vele, maar niet alle, groepeeren zich om Karel den Grooten, den beroemden held der Franken: zij zijn dus als sagen niet veel ouder dan de negende eeuw, al kan niet worden ontkend, dat er vele bestanddeelen van andere sagen uit den Merowingischen tijd onder schuilen. In die Frankische romans ziet men dus in de eerste plaats de toestanden der negende eeuw, maar ook eenigszins die van vroegeren tijd, en vooral ook die van de tiende en elfde eeuw afgespiegeld, al zijn dan ook de meeste romans in het oorspronkelijk Fransch voortbrengsels van de twaalfde, in 't Middelnederlandsch van de der-

(1) Ik heb hier, evenals in mijne Geschiedenis der Ned. Letterkunde, I (Haarlem, 1887) bl. 88-90, gebroken met de vroegere benaming Karelromans, niet alleen omdat de naam Frankische romans beter tegenstelling tot de niet-Frankische, de Britsche romans, vormt, maar ook omdat men er dan met meer recht ook die romans onder kan rangschikken, waarin overleveringen voorkomen, die tot den tijd der Merowingers opklimmen, en die, waarvan Karel de Groote slechts in naam de held is of waarin hij in 't geheel niet voorkomt, zooals b.v. in een groot deel van den roman der Lorreinen en in de romans, die den cyclus van Willem van Oringen uitmaken, terwijl verder ook eigenlijk in den Ogier van Ardennen, in den roman der Vier Heemskinderen, enz. de Fransche koning meer in naam dan inderdaad Karel de Groote is.

(2) Warnkönig, t.a.p. I, p. VII.

[p. 6]

tiende eeuw, en dus in onze taal zelfs nog iets jonger dan de oudste Britsche romans⁽¹⁾ in het Fransch waren. Doch niettegenstaande de Frankische en de Britsche romans bijna gelijktijdig den vorm ontvingen, waarin wij ze nu kennen, spiegelt zich in de eerste het karakter van een veel vroegeren tijd af, dan in de laatste, waaruit wij het best den geest der twaalfde eeuw kunnen leeren kennen, en wel in 't bijzonder den geest van het Belgische, dus ook van het Vlaamsche volk, al zijn die romans ook bijna alle veel vroeger in het Fransch dan in het Dietsch gedicht. In een groot deel van België toch, zelfs in een deel van Vlaanderen, werd Fransch gesproken, de Vlaamsche graven behoorden tot de aanzienlijkste Fransche edelen: zij waren zelfs pairs van Frankrijk en hunne betrekking tot het Fransche hof, 't zij van zeer vriendschappelijken, 't zij van alles behalve vreedzamen aard, deed hen overhellen tot al wat Fransch was, terwijl ook zelfs voor verreweg de meeste, vooral in lateren tijd, het Fransch de moedertaal was. De hertogen van Brabant en de graven van Holland daarentegen, leenmannen van den keizer, konden veeleer de beschermers van de Dietsche taal en letterkunde worden.

Het best kunnen wij naar de Frankische romans een beeld ontwerpen van Vlaanderens toestand in de eerste drie eeuwen der geschiedenis van het Vlaamsche graafschap. Terecht zegt Le Glay: ‘S'il est vrai que la littérature soit l'expression de la société, pourrions-nous mieux faire, pour rendre la physionomie des temps, des lieux, des personnages dont nous parlons, que de rappeler ici une scène, empreinte d'un grand caractère de vérité morale et par conséquent de vraisemblance historique? Transmise par la tradition, poétique messagère qui peut bien colorer et embellir les faits, mais qui en conserve toujours l'esprit et la nature, elle a été recueillie et chantée par l'un de ces trouvères en qui le peuple voyait ses historiens non moins que ses poètes. Lors même qu'on ne rencontrerait pas dans ce morceau le narré scrupuleux des actes, on y trouverait encore l'histoire

(1) Moge Artur ook meer de held der Arturromans, dan Karel die der Karelromans zijn, krachtens den oorsprong der daarin vervatte overleveringen noem ik ze liever Britsche romans.

[p. 7]

vivante, animée des moeurs et de l'intelligence’⁽¹⁾; en daarna geeft hij, als hij de regeering van Arnoud I behandelt, eene beschrijving van de belegering en verbranding der abdij van Origni, gelegen aan de Oise, tusschen Guise en Ribemont, getrokken en vertaald uit den roman de Raoul de Cambrai⁽²⁾. Kamerijk nu grensde aan Vlaanderen en ook andere romans schilderen, zooal niet Vlaamsche, dan toch Belgische toestanden, zooals de roman der vier Heemskinderen⁽³⁾, die van Ogier van Ardennen⁽⁴⁾ en die der Lorreinen⁽⁵⁾. Die romans nu,

(1) Edward le Glay, Histoire des Comtes de Flandre, I (1843) p. 84.

(2) Roman de Raoul de Cambrai, publ. par E. le Glay, Paris 1840. Eene tweede uitgaaf is van P. Meyer et A. Longnon, Raoul de Cambrai, chanson de geste, Paris, 1882.

(3) De sage der vier Heemskinderen is echt Belgisch en behoort tehuis in het Ardennerwoud - dit in den uitgestrektsten zin genomen. Nog is daar de herinnering aan de vier Heemskinderen levendig. Voor menig estaminet o.a. heb ik ze, als uithangteeken, op hun monsterpaard Beyaerd gezien. Nog draagt eene slanke pyramidale rots nabij Dinant den naam van la roche à Bayard, wordt bij Dhuy in Namen een slot Beyaerd en bij Malmedy in het Luiksche een kasteel Reinoutstein gevonden, en zijn, in de gedachte van het volk, de bouwvallen der kasteelen van Amblève (in het Amblèvedal bij Aywaille) en van Montfort (in het Ourthedal, tegenover Poulseur) met de sage der Heemskinderen verbonden. Vgl. hiermee D^r Fremder, La Meuse belge, 1858, p. 21, vlg.; Ch. Potvin, Nos premiers siècles littéraires, Bruxelles 1870 I⁷ p. 16; D^r J.C. Matthes, De vier Heemskindereu, Gron. 1872 Inl. bl. XXIX vlg. en D^r G.D.J. Schotel, Vaderl. Volksboeken II (1874), bl. 19. De oudste bewerking van den Franschen roman is uitg. door D^r Heinrich Michelant, Renaus de Montauban oder die Haimonskinder, Stuttgart 1862. Van eene Mnl. vertaling naar eene wat jongere Fransche redactie bezitten wij zes fragmenten, voor 't eerst gezamenlijk uitg. door D^r. J.C. Matthes, Renout van Montalbaen, Gron. 1875. Eene soort van verduitsching vóór of in 1474 gemaakt door Johan Grummelkut is in haar geheel bewaard gebleven en uitg. door D^r F. Pfaff, Reinolt von Montelban oder die Heimonskinder, Tübingen 1885 (N^r 174 der Litt. Verein in Stuttgart).

(4) La chevalerie Ogier de Danemarche par Raimbert de Paris, publ. par J. Barrois, Paris, 1842. Eene uitvoerige omwerking van het eerste gedeelte van Raimbert's gedicht is zelfs in Vlaanderen onder den titel: Les enfances Ogier, vervaardigd door Adenes li Rois, en wel op last van Guy van Dampierre, uitg. door P. Paris, Paris, 1832, en later door A. Scheler, Bruxelles, 1874. Van eenen Mnl., uit het Fransch vertaalden, Ogier bezitten wij slechts 187 verzen, 't laatst uitg. door D^r J.C. Matthes, Taal- en Letterbode VI (Haarlem, 1875) bl. 241-267.

(5) Van den uitvoerigen Franschen roman der Lorreinen bestaat in het origineel slechts de eerste der drie partieën, waarvan nu nog slechts stukken zijn uitg. nam. door Paulin Paris, Li romans de Garin le Loherain, Paris, 1833-35, en door Edélestand du Méril, La mort de Garin le Loherain, Paris, 1846. Van eene Mnl. vertaling bezitten wij 15 fragmenten, die tot de drie partieën behooren: A I-V, uitg. door D^r Jonckbloet, Roman van Karel den Grooten en zijne XII pairs, Leiden, 1844; B I-III, uitg. door D^r J.C. Matthes, Gron., 1876; C I-IV, uitg. door D^r M. de Vries, Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett. III (1883) bl. 1-50; D, uitg. onder den verkeerden naam Gaidoen door J.F. Willems, Belg. Museum VII (1843) bl. 441-450. Dat het tot de Lorreinen behoort, wees ik aan Tijdschrift voor Ned. Taal en Lett. IV (1884) bl. 291-299. Over de Nederlanden als tooneel, waarop de Lorreinen spelen, zie men mijne Geschied. der Ned. Letterkunde I, bl. 56 vlg.

[p. 8]

waaraan echt Belgische sagen ten grondslag liggen, schilderen ons een barbaarschen, woesten tijd, eene eeuw van ruw geweld, waarin het recht van den sterkste heerscht, lichamelijke kracht en persoonlijke moed het hoogst geacht worden. Zoo is Renout van Montalbaen, de jongste van Haymyns vier zonen, hierom de lieveling van zijn' vader, omdat hij zóó groot is, dat zijn vader op eene bank moet klimmen om hem ridder te slaan, en omdat hij zóó sterk is, dat hij achtereenvolgens twee paarden met een' vuistslag velt en een derde de lendenen stuk springt. Zijne worsteling met het ontembare ros Beyaerd is de worsteling van twee monsters met elkaar. Dat Renout drinken kan als tien ridders samen, wordt als verdienste gerekend, en dat hij een' edelknaap, door hem eene hand af te houwen en een oog uit te steken, dwingt hem te gehoorzamen, schijnt natuurlijk. Niet minder ruw en wreed zijn de helden in de andere romans. Bègue (in den roman der Lorreinen) slaat zijn' vijand Isoré neer met een braadspit, dat hij uit de keuken gehaald heeft en waaraan nog verscheiden vogels zitten; later doodt hij hem in een tweegevecht, slaat hem het hoofd af, rukt hem het hart uit de borst, smakt het voor Guillaume de Monclin neer en roept daarbij dezen toe:

‘Tenez, vassal, le cuer vostre cuisin,
Or le povez et saller et rotir’⁽¹⁾.

Als Gilbert zijn' vijand, Guillaume de Blancefort, doodgeslagen heeft, houwt hij het lijk in stukken, zoodat de ingewanden op den grond rollen⁽²⁾.

Fromond zweert zich te zullen wreken op de Lorreinen en

(1) Li romans de Garin, II, p. 38.

(2) La mort de Garin, p. 112.

[p. 9]

Pepijn, door hen te dooden en de koningin Blanceflor aan zijne knechten prijs te geven:

‘Si honira la franche empéreis;
As escuiers fera son cor gesir
Par ces fossés comme putain meautris;
Puis sera rois, si tenra le païs’⁽¹⁾.

De voorvaderen der edelen zijn dan ook geene mannen, op wie zij zich beroemen kunnen om hunne edele afkomst te bewijzen. Zoo is b.v. de grootvader van Fromond, Garlain, een man,

‘Qui son parrain murdrit en un mostier,
A son signor lige coupa le chief,
Et son cousin fit en un sac noier’⁽²⁾.

Woestheid van zeden blijkt uit het geheele gedicht; alle helden zijn roofridders, zooals Elegast, de balling, maar veel bloedgieriger; bloedveete wordt als de heiligste zaak van vader op zoon overgebracht; van ridderlijkheid geen spoor; vlucht is nog geene schande; misbruik van overmacht wordt niet onedelmoedig geacht: de overwonnen vijanden worden mishandeld en hunne lijken strekken ter prooi aan spotlust en ontembare wraakzucht. Mededoogen kennen de helden niet. Men denke slechts aan Ogier van Ardennen, die met opgeheven zwaard gereed staat, den ongelukkigen Charloot voor de oogen van zijn ouden, afgeleefden vader het hoofd af te slaan, ten einde een jaren lang gekoesterden, steeds meer en meer geprikkelden wrok te koelen. Men denke aan het Roelandslied⁽³⁾, waarin alles forsch en

(1) F.J. Mone, Untersuchungen zur Geschichte der teutschen Heldensage, Quedlinburg und Leipzig, 1836, p. 247.

(2) Li romans de Garin, I, p. 130.

(3) De oudste Fransche redactie is La chanson de Roland ‘la geste que Turoldos declinet,’ uitg. door F. Michel, Paris, 1837, door F. Génin, Paris, 1850, door Th. Müller, Göttingen, 1851, 1878, door E. Boehmer, Paris, 1872, door Léon Gautier, Paris, 1872, door E. Stengel, Heilbronn 1878 (dipl. afdruk van het Oxfordsche Hs), en door E. Kölbing, Heilbronn 1877 (dipl. afdruk van het Venetiaansche Hs). Van eene Mnl. vertaling eener jongere redactie hebben wij slechts groote fragmenten, gezamenlijk uitg. door J.H. Bormans, La chanson de Roncevaux, Bruxelles, 1864, en door D^r G. Kalff, Mnl. epische fragmenten, Gron., 1886, bl. 33-98.

[p. 10]

grootsch is. Wat daar door de helden verricht wordt, is even ruw als kolossaal, vooral hetgeen Roeland zelf, het ideaal der oude ridderschap, de reus onder de helden, uitvoert, die eerst bezwijkt als hij zich de slapen op zijnen jachthoorn te barsten geblazen heeft. Zijn dood wordt met gruwelijke wreedheid op den verrader Ganelon gewroken. Vier paarden scheuren hem in stukken, zooals ook eenmaal Brunehilde, de monsterlijke koningin uit het Merowingische tijdvak, door een paard zoolang gesleurd werd tot zij bezweek⁽¹⁾.

Tegen al de bloeddorstige handelingen der vazallen, tegen de heerschappij van het onrecht weet de Frankische koning (Karel of een ander) niets te doen; hij is in de meeste romans, zooals in den Willem van Oringen, een hulpeloos wezen, bij niemand in aanzien en niemands vriend. De maatschappelijke toestand is een toonbeeld van verwarring. Ieder, die macht heeft, doet wat hij verkiest, en de daden der baronnen zijn des te ruwer, naarmate de vrouwelijke teederheid minder in staat is de ruwe zeden te verzachten. De vrouw toch was niet in de gelegenheid eenigen gunstigen invloed op den man uit te oefenen; zij werd veracht, geminacht en bijna als eene slavin behandeld en mishandeld.

Eggheric slaat zijne vrouw

‘Vor nase ende mont,

Dat haer tbloet ter selver stont
Ter nasen enten monde uutbrac,’⁽²⁾

alleen omdat zij hem van een' aanslag op Karels leven wil afhouden. Na de Bataille d'Aliscans grijpt Willem van Oringen de koningin bij de haren en sleurt haar onder de grofste smaadredenen over den grond⁽³⁾.

Pepijn handelt als Eggheric: in woede ontstoken, geeft hij zijne vrouw, Blanceflor, een' vuistslag, dat haar het bloed uit den

(1) Zie o.a. Sp. hist. III⁷, 55 vs. 43 vlgg. Een zelfden toestand, als deze romans schilderen, vindt men ook geschetst in het geschiedwerk van Augustin Thierry, Récits des temps mérovingiens, 1840 (in zijne OEuvres, Paris, 1867, tome VII, p. 289-404, en tome VIII).

(2) Karel ende Elegast (uitg. Dr. E.T. Kuiper, Amst. 1891) vs. 911-913.

(3) Dr. Jonckbloet, Guillaume d'Orange, le marquis au court nez, chanson de geste mise en nouveau langage, Amst. 1867, p. 293.

[p. 11]

neus springt⁽¹⁾, en koning Otte volgt, om het huwelijk van Yoens dochter, Judith, met Karels zoon, Lodewijk, tegen te gaan, den raad van Gelloen, om haar fraai te doen uitdossen en in een bordeel te brengen. Is dit schelmstuk volbracht, dan doet hij door de geheele stad uitroepen,

‘Dat Yoens dochter, die scone Judit,
Ware ten bordele gedaen,
Ende wie woude mochter gaen,
Ende doe sinen wille daer mede.’⁽²⁾

Mogen de maatschappelijke toestanden in de Frankische romans wat sterker gekleurd zijn, dan zij in de werkelijkheid waren, over het algemeen wordt de waarheid der romantische schilderingen bevestigd door hetgeen wij met geschiedkundige zekerheid uit de 10^de en 11^de eeuw weten. Er heerschte in Vlaanderen eene grenzenlooze verwarring, hoofdzakelijk veroorzaakt door de roof- en plundertochten der Noormannen op het eind der 9^de eeuw. Die herhaalde invallen hadden het bouwen van een groot aantal burgen noodzakelijk gemaakt, vooral in de Noordelijke marken van het Frankische rijk. De markgraven, sinds Boudewijn I, hadden er verscheidene op verschillende punten van hun graafschap gesticht en het bestuur er over aan kasteleins of burggraven toevertrouwd. Hun gezag breidde zich uit over eene groote uitgestrektheid lands rondom hunne kasteelen. Als vertegenwoordigers van den graaf oefenden zij in zijn' naam eene dubbele macht uit, eene militaire en eene rechterlijke. Daar die macht langzamerhand meer en meer aangroeide, werden zij ten laatste gevaarlijk. Zij deden wat zij verkozen, onttrokken zich aan het gezag van den graaf en moesten door dezen dikwijls met de wapens in de hand tot onderwerping gebracht worden⁽³⁾. Vooral Boudewijn IV heeft ware veldtochten tegen hen moeten ondernemen, om hunne tirannie te straffen.

Doch niet alleen die burggraven heerschten als geweldenaars,

(1) La mort de Garin, p. 103.

(2) Roman der Lorreinen, A.I. vs. 250-253.

(3) Le Glay, Histoire des comtes de Flandre. I. p. 136.

[p. 12]

ook de oude Keltische baronnen⁽¹⁾ en de dynasten, zooals de heeren van Boulogne, van Guines, St. Pol, Hesdein, Béthune, Lens en Lillers en Ardres. Zoo wordt verhaald, dat de Deen Siegfried, de eerste graaf van Guines, de dochter van Arnoud 1, Elstrude, geroofd en onteerd en na de geboorte van een' zoon vermoord zou hebben⁽²⁾. Hoe machtiger de heeren waren, des te brutaler, des te ruwer daden bedreven zij.

Het verhaal van den graaf van Guines bewijst reeds, hoe weinig de vrouwen geacht waren, en hoe deerlijk zij mishandeld werden. Kenmerkend daarvoor is ook de handelwijze van Willem den Veroveraar ten opzichte van Mathilde, dochter van Boudewijn V. Willem had haar ten huwelijk doen vragen, maar ofschoon haar vader met dit huwelijksaanzoek wel was ingenomen, had hij den Normandiër wel op eene beleefde manier moeten afschepen, daar Mathilde verklaard had, dat zij in geen geval een' bastaard zou huwen. Dat kwam Willem ter oore, en met eenig gevolg begaf hij zich nu naar Rijsel, waar hij, zoodra hij was aangekomen, van het paard steeg, onverwijld het paleis binnentrad, en, zonder zich te laten aandienen, doordrong in de kamer der gravin (Adèle). Hij vond er de jonge Mathilde en ontzag zich niet, haar bij de lange vlechten van haar hoofdhaar te grijpen, door het vertrek te sleuren, op den grond te werpen en met den voet te trappen. Na deze daad van ruw geweld steeg hij weer te paard en reed regelrecht naar Normandije terug⁽³⁾. De zoo mishandelde Mathilde werd later, alsof er niets gebeurd was, Willems echtgenoote. Dit verhaal toont, welk eene ruwheid van zeden er onder de aanzienlijksten heerschte, en welke wilde hartstochten in dien tijd hunne daden bestuurden. Daarvan getuigt ook eene gebeurtenis, die eene eeuw vroeger plaats had.

(1) Er waren vier van die bers of baronnen, namelijk die van Pamele, die van Eine (beide bij Audenaarde), die van Boelare (bij Geeraardsbergen) en die van Cisoing (in Waalsch Vlaanderen). Zie Warnkönig. t.a. pl. I. p. 264.

(2) Meyerus, Annales sive historiae rerum belgicarum, Francfort 1580. II deelen, anno 928; vroeger uitgegeven als Compendium Chronicorum Flandriae 1538. Norimbergiae apud Jo. Petrium. Daarentegen wordt dit verhaal voor eene sage gehouden door André Duchesne, Histoire généalogique de la maison de Guines, etc. 1631. p. 28.

(3) Le Glay, t.a.p. I p. 156.

[p. 13]

Graaf Arnoud I had zich op bedrieglijke wijze meester gemaakt van het kasteel van Montreuil, waaruit hij den rechtmatigen eigenaar, Erluinus, had verdreven. Deze echter had met behulp van Willem van Normandije zijn kasteel terug gewonnen⁽¹⁾. Vandaar een wrok van Arnoud tegen Willem, waardoor hij werd gedreven zich aan te sluiten bij hen, die Willem door sluipmoord van het leven beroofden⁽²⁾. De graaf van Vermandois nu, een vriend van Willem van Normandije, geraakte over dien sluipmoord in vreeselijke woede. Toen, in zijn bijzijn, over dien moord werd gesproken en over de maatregelen, die men nemen moest om de moordenaars te straffen, wond hij zich zoozeer op, dat hij zich niet langer meester bleef, en, heftig gesticuleerende, zijne woede lucht gaf. Op eens stijgt het bloed hem naar 't hoofd, zijne vingers trekken zich krampachtig samen, de mond trekt hem scheef naar het oor, en hij valt dood te midden zijner ontstelde vrienden zonder een laatste woord te kunnen uitstamelen⁽³⁾. Dit verhaal toont aan, aan welke heftige gemoedsbewegingen en hartstochten de menschen in dien somberen tijd ter prooi waren, en hoeveel er nog gedaan moest worden om de zeden te verzachten en het verstand heerschappij te doen krijgen over den hartstocht.

Dat de invloed der kerk in zulk een' tijd zeer gering moest wezen, spreekt van zelf. Gervasius (Barbet de la Roche Guyon), aartsbisschop van Rheims († 4 April 1067), noemt in een' brief aan Boudewijn V, dezen onder alle vorsten van het Westen bijna den eenigen, die kerk en eeredienst in eere houdt, en het herstellen en stichten van bedehuizen met vromen ijver ter harte neemt⁽⁴⁾. Toch was het in dien tijd al veel beter dan

(1) Le Glay, t.a.p. I p. 72-75.

(2) Le Glay, t.a.p. I p. 75-79, 83.

(3) Le Glay, t.a.p. I p. 83-84.

(4) ‘Quippe cum inter occidentales principes pene solus inveniaris, qui sanctorum reverentiam vel celebrationem animo teneas et ad ecclesiarum restaurationem edificationemque probitatis studio curam intendas.’ Deze merkwaardige brief berust in handschrift op de Bourgondische bibliotheek en is door Willems uitgegeven in het Belgisch Museum IV. 1840 p. 172-176, met eene inleiding, p. 170-172 en eene Nederl. vertaling van Van Duyse, p. 176-180. Uit dien brief blijkt o.a. dat Boudewijn V den wijnbouw in Vlaanderen heeft trachten in te voeren, en dat de aartsbisschop dit iets grootsch acht, zeker, als de Grieksche en Romeinsche dichters, den beschavenden invloed van den wijn waardeerende. Hij zegt: ‘quid, quod populis bacheia dona ignorantibus per te Liberi illuxit noticia! Nunc nichil in regione tua usibus hominum deesse volens, ruricolas ad producenda vineta excoluisti, ut inter eos interdum spumet vindemia, inter quos vini mentio nulla fuit.’

[p. 14]

eene eeuw vroeger, waarin kerkelijk goed eenvoudig als erfgoed werd beschouwd. Immers toen in 933 Adalolphus, graaf van Boulogne en abt van St. Bertin, gestorven was, maakte zijn broeder, Arnoud I van Vlaanderen, zich van de abdij van St. Bertin meester alsof dit een erfgoed ware, dat hem rechtens toekwam, ten gevolge waarvan de monniken klaagden: ‘Ita Ecclesia ista pastore religioso viduata a laïcis maritatis per modum haereditatis est possessa’⁽¹⁾. Geen wonder, dat, waar de vorsten zelve zoo schandelijk roofden en plunderden, de groote heeren niet ingetogen leefden! In de jaren, voorafgaande aan de regeering van Boudewijn VI, die van 1067 tot 1070 graaf van Vlaanderen was, waren roof en diefstal zóó gewoon, dat men zich niet licht aan de gevaren van eene reis durfde blootstellen, ja nauwelijks zijne woning durfde verlaten. Talrijke voorzorgsmaatregelen moest men nemen om zijne bezittingen en zelfs zijne woning tegen de roovers te beveiligen; maar Boudewijn VI wist zoo goed de orde te herstellen, dat men zijne woning niet meer behoefde te sluiten uit vrees voor roovers, noch wapens behoefde te dragen, noch overal wachtposten uit te zetten⁽²⁾. Was de orde in Vlaanderen hersteld door de krachtige maatregelen van Boudewijn VI, de geest was nog weinig beter geworden, en na zijn' dood maakten roovers en bandieten weer het geheele land onveilig. Toen Boudewijn VII in 1111 aan de regeering kwam, verkeerde Vlaanderen in een jammerlijken toestand. De bewoners waren steeds op voet van oorlog met elkaar; zij kenden geene andere wet dan die van den sterkste; ongestraft werden de bezittingen van anderen vernield. De heeren, verschanst in hunne kasteelen, kwamen als roovers uit hunne schuilhoeken te voorschijn, om de voorbijgangers te overvallen en te plunderen. Vlaanderen

(1) Le Glay, t.a. p. I p. 70-71.

(2) Dewez, Histoire particulière des prov. Belgiques I p. 255-256.

[p. 15]

was, in één woord, het tooneel van roof en plundering⁽¹⁾. Om aan dien toestand een einde te maken schreef Boudewijn VII terstond een gestrengen vrede uit, die reeds door zijn' vader, Robert II, was opgesteld. Als een onvermoeid en gestreng rechter trok Boudewijn met de bijl (Hapkijn, het bijltje) steden en dorpen door, ieders klachten aanhoorend en de schuldigen straffend met eene gestrengheid en eene energie, die de orde in den staat herstelden. Hebzuchtige overheidspersonen, vooral wreede en onbeschaamde baronnen, vonden bij hem geene genade. Hij liet vele kasteelen en sterkten slechten, die tot roofnesten voor deze baronnen gediend hadden, en trachtte overal recht op geweld te doen zegevieren⁽²⁾. Als staaltjes van gestrengheid wordt van hem verhaald, dat hij in Brugge een geharnasten ridder, die eene arme vrouw beroofd had, in een' ketel met kokend water liet werpen, en in zijn slot te Winendale een aantal edellieden, die kooplieden geplunderd hadden, liet opknoopen⁽³⁾.

Deze forsche maatregelen misten hun doel niet; langzamerhand valt er inderdaad meer zachtheid van zeden, meer ordelijkheid te bespeuren. Gedurende de regeering van Diederik en Philips van den Elzas (1128-1191) heerschten in Vlaanderen orde en rust en nam de welvaart in hooge mate toe, tegelijk met geestbeschaving en zedenverbetering. In de twaalfde eeuw hield Vlaanderen op een groot roofnest te zijn en ontwikkelde het zich meer en meer tot een' handelsstaat.

De hoofdoorzaak dezer verbetering is zeer zeker in de kruistochten te zoeken, die ook overal elders in Europa den meest beschavenden invloed hebben geoefend. De zelfgenoegzame edelen, hun tijdverdrijf vindend in onderlinge twisten, die alleen strekten om het eigenbelang te verstalen, kregen nu eensklaps een ruimeren werkkring, waarin zij hunne kleingeestige veeten vergaten, een verhevener doel, waaraan zij de eischen van het eigenbelang leerden opofferen. Bovendien werd hun gezichtskring

(1) Dewez, t.a.p. I p. 282.

(2) Le Glay, t.a.p. I p. 254.

(3) Warnkönig, t.a.p. I p. 129, Dewez, t.a.p. I p. 285-286, Le Glay, t.a.p. I. p. 253-254.

[p. 16]

verruimd in eene mate, waarvan wij de wedergade nauwelijks in een anderen tijd kunnen aanwijzen; hunne menschenkennis werd vermeerderd en hunne beschouwing, ook der dingen van het daaglijksch leven, veredeld en verfijnd, daar zij in aanraking kwamen met de hoogst ontwikkelde geesten onder hunne medestrijders en de fijnere beschaving van het Oosten. Zelfs van hunne doodvijanden, de Arabieren, leerden zij beter te leven, en de invloed van Byzantijnsche kunst en wetenschap op het Westen in dien tijd kan niet te hoog worden aangeslagen. Daar juist de Vlaamsche graven ijverige kruisvaarders waren, deed zich die invloed ook wel vooral in Vlaanderen gevoelen.

Het ridderwezen met zijne onkreukbare trouw, zijn fijn gevoel van eer, zijn mededoogen met het zwakke en hulpelooze, zijn bewustzijn van recht en billijkheid, zijne hoffelijke vereering der vrouw ontstond in dezen tijd. De Britsche romans, waarin de oude Britsche sagen werden verwerkt onder den invloed der Oostersche beschaving en waarin de ridderlijke gezellen van koning Artur, met hun eenigszins mystiek levensdoel, het zoeken van het heilige graal, eene hoofdrol spelen, zijn de spiegel van den ridderlijken geest dier dagen. Om in te zien, welk onderscheid er bestaat tusschen de helden der Frankische en die der Britsche romans, voor welke de geestige en keurige Chrestien de Troyes het voorbeeld gaf, behoeven wij slechts helden als Renout van Montalbaen te vergelijken met den ‘hovescen’ Walewein, het type van ridderlijkheid, het ideaal van den ridder der twaalfde en vooral der dertiende eeuw, zooals wij hem o.a. meesterlijk geteekend vinden in den Roman van Moriaen⁽¹⁾. Of willen wij zulk eenen ridder stap voor stap in zijne ontwikkeling volgen om hem ten laatste het toppunt der ridderlijke volkomenheid te zien bereiken, dan behoeven wij slechts den boerenzoon Ferguut, zooals Guillaume le Clerc ons hem schetste⁽²⁾,

(1) De Roman van Moriaen werd door mij uitg. te Gron. 1879.

(2) Le roman des aventures de Frégus par Guillaume le Clerc, publ. par Fr. Michel, Edimbourg 1841, en Fergus, Roman von Guillaume le Clerc, herausgeg. von E. Martin, Halle 1872. De laatste uitg. der Mnl. vertaling van den Ferguut danken wij aan D^r E. Verwijs, Gron. 1882.

[p. 17]

tot ideaalridder te zien opwassen, of Perchevael in Li contes del Gral van Chrestien de Troyes⁽¹⁾ zich te zien ontwikkelen tot het toonbeeld van een geestelijk ridder tegenover Walewein, het ideaal der wereldsche ridderschap. 't Is waar, in werkelijkheid is nog niet ieder ridder van dien tijd een Walewein; zelfs is het, aan oudere tijden herinnerend, geslacht der roofridders nog niet uitgestorven, getuige de veldtocht, dien Jan I van Brabant nog tegen hen moest ondernemen⁽²⁾, getuigen verder de bouwvallen van menigen schilderachtigen burg langs den Rijn, waaruit op het eind der dertiende eeuw Rudolf van Habsburg de Duitsche roofridders heeft moeten verdrijven; menigeen koestert nog wel in 't geheim grootere sympathie voor Roeland of Renout of Ogier; maar ongetwijfeld heeft er toch een geheele omkeer ten goede plaats gegrepen in het karakter der edelen, en heeft de geestdrift, waarmee men trachtte het vaderland van den Christus te veroveren, onwillekeurig ook aan de beginselen van dien Christus eene belangrijke zegepraal bereid. Groote vooruitgang was het reeds, dat het recht van den sterkste, hetwelk zoo lang had geheerscht, langzamerhand vervangen werd door een recht, dat op een gerechtelijk onderzoek steunde en volgens een geschreven wetboek werd uitgesproken. Wel zegt Guizot naar waarheid: ‘La force, telle était sous le régime féodal la garantie véritable et habituelle du droit, si l'on peut appeler la force une garantie; tous les droits recouraient sans cesse à la force pour se faire reconnaître ou respecter’⁽³⁾; maar, gold deze uitspraak met volle kracht van de vroegere eeuwen, in de twaalfde eeuw werd het beter. Voor het kamprecht (het tweegevecht als godsoordeel) trad meer en meer het gerechtelijk onderzoek in de plaats, ondanks de klachten der groote heeren, die o.a. eene uitdrukking vonden in de volgende versregels:

(1) Perceval le Gallois, le poème de Chrestien de Troyes, publ. par Ch. Potvin, Mons 1866-71. Groote fragmenten eener zeer verminkte Mnl. vertaling zijn opgenomen in den Roman van Lancelot (uitg. van D^r Jonckbloet, 's-Grav. 1846-49), II. vs. 36948-42546.

(2) Zie K.F. Stallaert, Geschiedenis van Hertog Jan den Eersten van Brabant I (1861) bl. 82-88.

(3) Guizot, Histoire de la civilisation en Europe, 8^e éd. 1866. p. 116.

[p. 18]

 

‘Gent de France, mult estes ébahie!

 

Je di à touz ceus, qui sont nez des fiez:

 

Si m'aït Dex, franc n'estes vos mès mie,

 

Mult vous a l'en de franchise esloigniez,

 

Car vous estes par enqueste jugiez’⁽¹⁾.

In de steden ten minste werd het tweegevecht bijna geheel afgeschaft. Werd in de twaalfde eeuw nog maar alleen voor verschillende steden bepaald, dat niemand tot een tweegevecht mocht worden gedwongen⁽²⁾, in de dertiende eeuw werd het in de meeste steden zelfs verboden⁽³⁾. Dat het kamprecht door een beter recht werd vervangen, had men voornamelijk aan de bemoeiing der geestelijkheid te danken. Paus Celestinus III vaardigde er in 1195 eene breve tegen uit, Innocentius III in 1206, en Honorius III in 1222, ten spijt van den hoogen adel, die het kamprecht maar hoogst ongaarne prijs gaf, doch gedwongen was voor de zedelijke machten in de maatschappij te bukken. De invloed van den adel op de rechtspraak werd jaar op jaar minder, en hoezeer dit den grooten heeren verdroot

(1) Leroux de Lincy, Recueil des chants hist. franç. 1^ère série 1841, p. 218.

(2) Reeds in 1116 hief Boudewijn VII te Yperen het duel en de vuur- of waterproef - duellum et judicium igniti ferri aut aquae - op (Warnkönig, t.a p. II[...] bijl. LXXV); in de keur, in 1127 door Willem van Normandije aan St. Omaars gegeven, leest men in § 8: ‘in omni mercato Flandriae si quis clamorem adversus eos suscitaverit, judicium scabinorum de omni clamore sine duello subeant; ab duello vero ulterius liberi sint’ (Warnkönig, t.a.p. I bijl. IX); en art. III van de keur van Geeraardsbergen, die in 1200 vernieuwd, maar reeds veel vroeger gegeven is, luidt: ‘nemo cogatur inire duellum nisi spontaneus, vel subire judicium ignis et aquae.’ (Warnkönig, t.a.p. II² bijl. CCXIIIb).

(3) In eene keur, in 1241 door gravin Johanna aan 't Land van Waas gegeven, luidt § 29: ‘nemini liceat in quocumque scabinatu Wasiae aliquem inclamare ad duellum; si quis autem quemquam inclamaverit ad duellum dabit comiti quadraginta solidos, inclamato viginti solidos’ (Warnkönig, t.a.p. II² bijl. CCXX), en de derde keur van Brugge, die in Nov. 1304 door Philips van Tiedi en Lauretto gegeven werd, bevat als § 33 de volgende bepaling: ‘Voort dat niemen poortre beroepen mach te campe ende so wat portre die andre beriepe te campe, jof sijn wedde bode, jof ontfinghe, ende daerof verwonnen worde bi scepenen, sal verbueren sestich lib. dene helt den here, ende dandre helt der stede. Ende so wat poortre die beroepen worde, die hem te wedde bode, diene beriepe soude verbueren sestich lib. dene helt den here, tvierendeel der stede, ende tander vierendeel den ghoenen, diere beroepen worde; ende hierbi es elc poortre los ende ledich van campe.’ (Warnkönig, t.a.p. II¹ bijl. LXV). Zie hierover Warnkönig, t.a.p. III¹ p. 297-303.

[p. 19]

blijkt uit de volgende acte, in 1247 door den hoogen adel in Frankrijk uitgevaardigd en bekrachtigd met de zegels van den hertog van Bourgondië en van de graven van Bretagne, van Angoulême en van St-Pol⁽¹⁾: ‘Daar de dweperij der geestelijken, die er geen acht op slaan, dat, ten koste van veel strijd en bloed, onder Karel den Grooten en anderen, het Frankische rijk van de heidensche dwalingen tot de Christelijke kerk is bekeerd, ons eerst door zekere nederigheid heeft bedrogen, terwijl zij nu als vossen ons bestoken uit de resten van diezelfde kasteelen, waarvan wij de grondslagen hebben gelegd, maken zij zich geheel van de wereldlijke rechtspraak meester, zoodat de zoons van slaven volgens hunne wetten vrijen en zoons van vrijen oordeelen, ofschoon volgens de wetten der voorouders en die der overwinnaars deze veeleer door ons moesten geoordeeld worden. Wij allen nu, de eersten van het rijk, nauwkeurig overwogen hebbend, dat het rijk niet door het geschreven recht, noch door de aanmatiging der geestelijken, maar door den krijg is veroverd, bepalen en besluiten in dit, door ons allen bezworen, decreet⁽²⁾, dat in 't vervolg geen geestelijke of leek zich - in welke zaak ook - beroepe op eene gewone of buitengewone geestelijke rechtbank, behalve in zake van ketterij, huwelijk of woeker, op straffe van verbeurdverklaring zijner goederen en verminking van een zijner ledematen. Bovendien belasten wij sommige personen met de uitvoering van dit besluit, opdat daardoor onze, bijna ingedommelde, rechtspraak herleve, en zij, die

(1) Te vinden bij Mattheus Westmonasteriensis, Flores historiarum, ed. 1570, lib. II p. 217, en in eene andere lezing bij Mattheus Parisiensis, Historia Angliae major ed. London 1648, II p. 720; maar door mij aangehaald uit Aug. Thierry, Considérations sur l'histoire de France, 1840, OEuvres (Paris 1867), VII, p. 19-21.

(2) ‘Quia clericorum superstitio, non attendens quod bellicis et quorundam sanguine sub Carolo Magno et aliis regnum Franciae de errore gentilium ad fidem catholicam sit conversum, primo quadam humilitate nos seduxit, quasi vulpes se nobis opponentes, ex ipsorum castrorum reliquiis, quae a nobis habuerant fundamentum, jurisdictionem secularium sic absorbent, ut filii servorum secundum leges suas judicent liberos et filios liberorum; quamvis secundum leges priorum et leges triumphatorum deberent a nobis potius judicari. Nos omnes regni majores, attento animo percipientes quod regnum non per jus scriptum nec per clericorum arrogantiam, sed per sudores bellicos fuerit adquisitum, presenti decreto omnium juramento statuimus et sancimus’ etc.

[p. 20]

tot heden door onze verarming rijk zijn geworden, terug worden gebracht tot den toestand der oorspronkelijke kerk, en in bespiegeling levend, aan ons, die een werkzaam leven leiden, zooals het behoort, de wonderteekenen toonen, die sinds lang uit de wereld zijn gegaan’⁽¹⁾.

Dit besluit geeft ten duidelijkste de verhouding van adel en geestelijkheid tot de rechtspraak weer. De adel dringt aan op 't behoud van zijne rechtspraak (waarbij het recht van den sterkste gold) en de geestelijkheid maakt zich meester van die rechtspraak, ten deele om daardoor den minderen man en zelfs de lijfeigenen tegen de willekeur der groote heeren in bescherming te nemen, ten deele om ook haar eigen gezag uit te breiden. In de twaalfde en dertiende eeuw neemt dan ook de macht der kerk toe, terwijl die van den adel afneemt. Dit was zeer zeker vooruitgang, al was het zedelijk karakter der geestelijkheid, vooral der hooge geestelijkheid, niet altijd zooveel beter dan dat van den adel. Tegen de misbruiken in de kerk en tegen het liederlijke leven van vele hooge geestelijken begon zich echter langzamerhand meer en meer de stem der openbare meening te verheffen; en van de lagere standen ging eene nieuwe en krachtige beweging op godsdienstig en zedelijk gebied uit. De vroomheid der mystiek openbaarde zich in de maatschappij door krachtige boetprediking en een gestreng ascetisch leven. Mannen als de H. Dominicus en de H. Franciscus van Assisi stonden op - tredende in de voetstappen van Bernard van Clairvaux - en trachtten overal de denkbeelden der Christelijke liefde door opwekking en voorbeeld ingang te doen vinden. Zij predikten zelfbeheersching en zelfkastijding en toonden de nietigheid van al het aardsche aan. Als Christus zelf sloten zij zich liefst aan bij armen en zwakken, en schonken daardoor aan armoede en zwakheid eene tot nog toe ongekende zedelijke kracht. Terwijl de trotsche zelfgenoegzaamheid der edelen gefnuikt werd, werden de eenmaal

(1) ‘Ut sic jurisdictio nostra ressuscitata respiret, et ipsi hactenus ex nostra depauperatione ditati....reducantur ad statum Ecclesiae primitivae, et in contemplatione viventes, nobis sicut decet, activam vitam ducentibus, ostendant miracula, quae dudum a saeculo recesserunt.’

[p. 21]

verdrukte handelaars en ambachtslieden zich bewust van hunne macht; zelfs de lijfeigenen begonnen de vruchten van dien ommekeer te plukken, en de moed, dien zij toonden, terwijl zij streden onder de kruisbanier, deed velen der vrijheid waardig gekeurd worden. Het toenemen van het getal onedele vrijen kwam den steden ten goede, en deze breidden zich dan ook in de twaalfde eeuw ontzettend uit⁽¹⁾. Hierover een enkel woord.

In de tiende eeuw vond men in Vlaanderen nog weinig of geene eigenlijke steden; wel nam langzamerhand het aantal dorpen (villae) toe, vooral tijdens de plundertochten der Noormannen in de negende en tiende eeuw, waardoor de plattelandbewoners genoodzaakt werden zich in de buurt van de, tegen de Noormannen opgerichte, burgen neer te zetten. Deze villae nu (oppida genoemd, wanneer zij ook zelf van muren omgeven waren), breidden zich allengs uit, en wel die villae het meest, die in de nabijheid van eene abdij of een graaflijken burg lagen, grootere veiligheid waarborgden of meer kans op welvaart opleverden door gunstige ligging voor het handelsverkeer⁽²⁾. Daar de handel eer te land dan te water gedreven werd, kwamen de landsteden op vóór de zeesteden, maar toen in de 12^de en 13^de eeuw verscheidene kanalen in Vlaanderen werden aangelegd om het handelsverkeer te vergemakkelijken, werden het de groote havensteden, die snel toenamen⁽³⁾. 't Waren graaflijke keuren, die de villae tot villae francae of gemeenten verhieven, en als voornaamste privilegie, door de graven aan de steden geschonken, waardoor deze in werkelijkheid dien naam waardig werden, mag men het bezit van eene eigene rechtspraak door middel van de schepenbank beschouwen⁽⁴⁾. Dit bezit werd in de Vlaamsche steden niet door een zoogenaamd eedgenootschap der burgers op eenmaal aan den vorst, half met

(1) K.D. Hüllmann, Städtewesen des Mittelalters, I, 1826 p. 208-216; J.J. van Hees van den Tempel, Over het stelsel der gemeenten in Vlaanderen, Brussel, 1835, bl. 32-38.

(2) Warnkönig, t.a. p. I p. 314-317. Over den belangrijken invloed, dien de nabijheid eener abdij of kathedraalkerk op de ontwikkeling van den handel oefende, zie men Hüllmann, t.a. p. I p. 284-293.

(3) Warnkönig, t.a. p. I p. 315, 322.

(4) Warnkönig, t.a.p. I p. 332-340.

[p. 22]

geweld, half door geld en goede woorden afgedwongen, zooals in Frankrijk⁽¹⁾; maar geleidelijk en op eene, voor ons bijna onnaspeurlijke, wijze werden de Vlaamsche villae in gemeenten veranderd door de uitbreiding van de zelfstandigheid der schepenbanken⁽²⁾. Moeilijk is het na te gaan, wanneer de eerste schepenen in de oudste steden zijn aangesteld, daar het schependom (scabinatus) zelfs bij de Franken tot de alleroudste tijden opklimt, en vrije Franken steeds door schepenen geoordeeld zijn⁽³⁾; denkelijk dagteekenen de schepenen in de steden van dien tijd, waarin onder de poorters zich een genoegzaam aantal vrije, ervachtige, mannen had gevestigd⁽⁴⁾. In de geschiedenis van

(1) Van Hees van den Tempel, t.a.p. bl. 8-9, past te onrechte op geheel Vlaanderen toe, wat alleen voor St. Omaars geldt, en wat volkomen waar is voor de Fransche steden, de verheffing der villae tot villae francae of communiae door de conjuratio - bezworen vereeniging, waarover men zie Aug. Thierry, Lettres sur l'histoire de France, Paris 1827. Lettre XIII-XXIV; ook te vinden in zijne OEuvres, Bruxelles 1839, p. 474-533, en Aug. Thierry, Dix ans d'études historiques, XIV, sur l'affranchissement des communes, in de OEuvres p. 645-647. Die communes jurées ontstonden in Frankrijk weder meestal uit de gilden, en die gilden waren hier en daar niet zoozeer verbonden van onderlinge bescherming, als wel alleen vereenigingen tot handhaving der veiligheid, en hoe, in Frankrijk, uit die gilden de communes ontstonden, vindt men aangetoond bij Tailliar, Mémoire sur l'affranchissement des communes dans le nord de la France, 1837.

(2) Terecht zegt Aug. Thierry in zijne Considérations sur l'histoire de France, 1840 (in de OEuvres, Paris 1867, Tome VII p. 272) van het ontstaan der Nederlandsche gemeenten: ‘Dans les Pays-Bas plusieurs chefs-lieux de justice cantonale, appartenant aux circonscriptions carolingiennes, étaient devenus bourgs ou cités par la seule vertu d'une enceinte de murailles, et avaient vu le collège des scabins du comte ou du vicomte se transformer, dans leur sein, en conseil municipal. L'imitation de quelques rares municipes et les nécessités de la vie urbaine suggérèrent aux nouveaux bourgeois les premières notions administratives, et la politique des comtes de Flandre fut favorable à ce progrès.’

(3) Over den tijd, waarin de oudste schepenen in Italiaansche en Fransche steden voorkomen, handelt Hüllmann t.a. p. II p. 301-309, en Aug. Thierry, Considérations (OEuvres, Paris, 1867 VII) p. 245-247, 263-266.

(4) Hüllmann, t.a. p. II p. 292. De oudste steden zooals Gent, Brugge, Yperen, enz. hadden oorspronkelijk eene dubbele gemeente in hare muren, die der vrije, ervachtige mannen - viri hereditati - en die der onvrijen of hoorigen (Warnkönig, t.a. p. I p. 366), welke niet onder de jurisdictie van eene schepenbank stonden, maar onder die van hun' heer, den bezitter van de villa (villicus) of het ambacht (officium), waartoe de villa behoorde (ambachtsheer, amman, officialis), of van zijn' plaatsvervanger, den schout (scultetus, van schuld en heeten = bevelen, en niet, zooals Warnkönig, t.a. p. I p. 303 in navolging van Vredius, Flandria Ethnica, p. 540, zegt, van schuld en eischen).

[p. 23]

Vlaanderen treden de gemeenten - als zoodanig - voor het eerst in het jaar 1127 op bij gelegenheid van den moord van Karel den Goeden en de verkiezing van zijn' opvolger. Hare schepenen doen zich, zooals in Brugge, bij die gelegenheid voor, als de magistraat van ontwikkelde gemeenten en nemen, naast den adel, aan de openbare aangelegenheden een werkzaam aandeel. In denzelfden tijd ontvangen eenige dezer steden van den graaf belangrijke privilegiën, zooals Brugge, Aardenburg (oudtijds Rodenburg)⁽¹⁾ en in 't bijzonder St. Omaars, waaraan in 1127 een beroemd charter werd geschonken. Van Diederik van den Elzas af tot op den dood van Guy van Dampierre stijgt nu de macht der steden en hare politieke beteekenis dermate, dat zij als het middelpunt en de ziel van het geheele land kunnen worden beschouwd en als zoodanig niet alleen door den graaf, maar ook door buitenlandsche mogendheden, als Frankrijk en Engeland, behandeld worden⁽²⁾. De groote macht, die de steden in de twaalfde en dertiende eeuw erlangden, hadden zij te danken aan haren rijkdom, en dien rijkdom weder aan handel en nijverheid. Nergens waren grooter lakenweverijen dan in Vlaanderen, en de groote wolmarkt van het Westen bevond zich te Brugge⁽³⁾. Nog belangrijker dan de Vlaamsche nijverheid was de Vlaamsche handel, zóó belangrijk, dat men niet overdrijft, wanneer men zegt, dat daarin de geheele Europeesche handel zich concentreerde. Lang vóór de Duitsche Hansa bloeide, was de Vlaamsche of Londensche Hansa, tot welk tolverbond de meeste groote Vlaamsche steden behoorden, reeds in vollen bloei. Aan het hoofd van die Hansa stonden Brugge, dat den hansegraaf (comes hansae) en Yperen, dat den schildrake (écuyer) koos⁽⁴⁾.

(1) Zie een opstel over Aardenburg van J. ab Utrecht Dresselhuis in de N.W. der M. der Ned. Lett. VI (1844), bl. 35-102 en 223-287.

(2) Warnkönig, t.a. p. I p. 312-313.

(3) Van Hees van den Tempel, t.a.p. bl. 59-60. Hüllmann, t.a. p. I p. 226-230. Ook waren de Vlamingen groote bier- en medebrouwers. Hüllmann, t.a. p. I p. 271-277.

(4) Zie over deze Hansa Warnkönig, t.a. p. I p. 328-332, en over Vlaanderens handel met Duitschland o.a. Hüllmann, t.a. p. I p. 388-391.

[p. 24]

Als toonbeeld van de snelheid, waarmede de steden tot eene hooge mate van welvaart kwamen, kan de stad Damme dienen⁽¹⁾, die nog niet bestond, toen Brugge reeds eene eerste handelsstad was. Vóór het jaar 1180 strekte het Zwin zich, vooral bij hoogen waterstand, tot in de onmiddellijke nabijheid van Brugge uit, totdat eindelijk die stad gevaar liep overstroomd te worden, en het noodig werd den ouden Scheldedijk, Vetus Hevina of Yevendijc, te versterken, waartoe Floris III van Holland meer dan duizend dijkwerkers zond⁽²⁾. Bij dezen dijk of dam, die van de Westzijde van het Zwin naar de latere stad Damme, Oostelijk over Biervliet langs de Schelde naar Saaftingen in Rijksvlaanderen liep⁽³⁾, begon nu in 't vervolg, eene mijl van Brugge af, de haven dier stad. Hoe bekend en beroemd, zelfs in verre streken, die dijk was, blijkt hieruit, dat Dante een geweldigen dijk in zijne Hel er bij vergelijkt en zegt, dat hij zóó is:

‘Quale i Fiamminghi tra Gazzante e Bruggia
Temendo 'l fiotto, che inver lor s'avventa,
Fanno lo schermo, perchè 'l mar si fuggia’⁽⁴⁾.

Dáár nu, waar deze dijk aan de oude haven van Brugge stiet, zetten de Hollandsche en Zeeuwsche dijkwerkers zich neder. Ongemerkt wies het aantal van de bewoners dier plaats aan; vele legden zich op den groothandel toe en binnen drie jaar was er aan den Dam reeds eene bloeiende handelsstad verrezen. Philips van den Elzas schonk haar stadskeuren (eene schepenbank) en stelde haar vrij van lasten en tollen. Schier van dag tot dag nam de stad in omvang en welvaart toe, en weldra was er reeds eene groote kerk verrezen, die aan Maria gewijd werd⁽⁵⁾; genoeg: welk eene stad Damme reeds in 1213 was,

(1) Zie de geschiedenis dier stad bij Warnkönig, t.a. p. II² p. 1-24, en zie vooral L. Macquet, Histoire de la ville de Damme, Bruges, 1856.

(2) ‘Amplius quam mille aggeratores de Hollandia et Zeelandia (Dijckers),’ zoo als men leest in eene groote Latijnsche kroniek van Vlaanderen, waarvan een deel is afgedrukt bij Warnkönig, II², bijl. CIII.

(3) Warnkönig, t.a. p. I p. 236; Macquet, t.a.p. p. 22.

(4) Dante, Inferno, Canto XV vs. 4-6.

(5) In de reeds aangehaalde kroniek leest men: ‘praedicti operarii Hollandiae et Zeelandiae ibidem mansiones et aedificia eis facientes ac commorantes, ut paulatim tota terra submersa (d.i. het Brugsche vrije) posset recuperari.... Successive homines in Hondsdam (zooals de kroniek de stad noemt) moram facientes et notabilia aedificia construentes, mercantias ibidem facientes, idcirco mercatores ibidem confluebant. Infra triennium opidum satis notabile fecerunt et quod ibidem portus maris posset esse, adoptaverunt et statuerunt. Philippus vero comes Flandriae hoc percipiens voluit, quod oppidum et villa vocaretur, ordinans ibidem vierscariam ac ponens duos legales burgimagistros et scabinos - ordinans, quod ibidem volentes stare pro perpetuo burgenses et Dammenses cives vocarentur, et quod per totam Flandriam de passagiis, vectigalibus, theloniis liberi essent. Haec peracta sunt anno domini MCLXXX. Dammenses tandem prosperantes de die in diem, ecclesiam notabilem construxerunt, quam in honorem beatae Mariae, Dei genetricis, consecrari fecerunt; insuper Slusas et Speyas fecerunt, ne mare eis vel Brugensibus de facili noceret.’ De oorkonde, waarbij Philips in 't jaar 1180 den inwoners van Damme vrijdom van tollen en lasten geeft, bestaat nog (afgedrukt bij Warnkönig t.a.p. II² bijl. CIV). Hij bepaalt daarin ‘ut, quocumque in Flandria se diverterint, ab omni theloneo et transverso liberi sint in perpetuum;’ en gaat dan aldus voort: ‘Praecipio itaque: ne quis per totam Flandriam potestatem super eos habere vel onerosa exactione de cetero eos vexare praesumat. Voluntas etiam mea est, ut consuetudini, quam negotiatores mei hansam vocant, nusquam subjaceant, unde et omnibus mercatoribus et burgensibus terrae nostrae arctius inhibeo, ne quis eorum burgensibus meis de Dam, ubicunque terrarum eos invenerit, hansam exigat.’

[p. 25]

blijkt uit de verzen van den Franschen dichter Guilielmus Brito of Armoricus, waarin hij de haven van Damme aldus dichterlijk beschrijft:

‘Hic Savaricus opes cunctis e partibus orbis
Navigio advectas supra spem repperit omnem,
Infecti argenti massas, rubeique metalli,
Stamina Phoenicum, Serum, Cicladumque labores,
Et quas huc mittit varias Hungaria pelles,
Granaque vera, quibus gaudet squarlata rubere,
Cum ratibus vino plenis, Vasconia quale
Vel Rupella parit, cum ferro cumque metallis,
Cum pannis rebusque aliis, quas Anglia vel quas
Flandria contulerat illuc, mittantur ut inde
In varias partes mundi, dominisque reportent
Lucra suis, quibus est spes semper mixta timori
Sorte comes dubia, subitique angustia casûs’⁽¹⁾.

(1) Deze versregels zijn vs. 380-392 van het IX^de boek van Brito's Philippidos libri XII (recens. Caspar Barthius, Cygneae 1657, p. 288). De Philippis wordt ook gevonden bij Duchesne, Historiae Francorum Scriptores (Parijs 1649) t.V. en bij Dom Brial, Recueil des Hist. de France XVII (Parijs 1818). Dit heldendicht bezingt en beschrijft de twee veldtochten, die Philips August van Frankrijk, van 1211 tot 1214, in Vlaanderen deed, en waaraan de dichter (waarschijnlijk † 1229) in 't gevolg des konings deelnam.

[p. 26]

Dat Philips August de stad in denzelfden tijd deed plunderen en verbranden, was slechts eene tijdelijke ramp; spoedig was zij weer de groote zeehaven, die zij kort te voren was geweest; in 1238 begon zij eene veste te worden; in 1270 waren de vestingwerken voltooid; in 1242 werd een stadhuis gebouwd, in 1252 vergemakkelijkten de Gentenaars hun verkeer met Damme door het graven van een kanaal en vaardigde Margareta het groote toltarief voor de vreemde kooplieden te Damme uit⁽¹⁾.

Toch bleef Damme, ondanks den hoogen bloei, waartoe het geraakte, eene van Vlaanderens smalle steden, en eenigermate van Brugge afhankelijk⁽²⁾. Wat Vlaanderens groote steden zelve in de dertiende eeuw waren, behoeft wel niet nader toegelicht te worden. Zij waren, het kan met een enkel woord worden gezegd, schitterende middelpunten van handelsverkeer, nijverheid en kennis, brandpunten van beschaving, rijke en machtige republieken, waarin die vrije en fiere geest werd aangekweekt, die een jeugdig en krachtig volk kenmerkt.

(1) Het neemt elf bladzijden groot 4^o in Sartorius en Lappenberg's Hanseatisches Urkundenbuch in, II p. 54 vlgg. (Hamburg 1830) en is daaruit overgedrukt in Macquet, Histoire de la ville de Damme 1856, p. 210-223.

(2) Macquet, t.a.p. p. 43-44, 55-56.