Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 8

[p. 239]

De slag van Crecy, (1346.)
Fragment van een grooter rymwerk;
voorafgegaen door een onderzoek of de Engelschen in dien slag kanonnen hebben gebruikt.

Weinige jaren geleden gaf de heer Willems een oud rymstuk in het licht, handelende over de twee eerste reizen van koning Eduwaerd III, in Vlaenderen en aenpalende gewesten (1338-1340). Men weet dat op dit tydstip de Vlamingen, ondanks hunnen graef, met den Engelschen vorst in vriendschappelyke betrekking stonden en tevens deszelfs vyandlykheden tegen Frankryk hadden omhelsd. Ofschoon de schryver van dit gedicht zich niet hebbe genoemd, heeft de heer Willems, met wel gegronde bewyzen, daergesteld dat het uit de pen is gevloeid van den dichter der Brabandsche Yeesten, namelyk van den antwerpenaer Jan De Clerck, een' tydgenoot der gebeurtenissen¹.

Het fragment dat wy hier mededeelen schynt tot een rymwerk te behooren waerin de latere togten van koning Eduwaerd in de noordelyke gewesten van Frankryk werden bezongen (1345-1347). Het komt ons voor dat het aen De Clerck niet kan worden toegeeigend, als wezende wat minder beschaefd in tael en voordragt dan de werken diens dichters. Doch het is blykbaer een eventydig

1 Belgisch Museum, IV^e deel, 1840, bl. 298-367.

[p. 240]

voortbrengsel, en mogelyk van iemand die ooggetuige was of deel nam aen sommige der verhaelde daedzaken; althans was hy een warme voorstaender van den koning van Engeland, in wiens legerbenden toen menige Vlamingen zich bevonden.

Jammer is het dat het voorhandige stuk zoo klein is, daer het bezwaerlyk 150 ongeschondene regelen oplevert¹; des niettegenstaende houden wy het genoegzaem van belang om der vergetenheid onttrokken te worden. Trouwens hoe geringe bydrage het voor de geschiedenis ook wezen moge, hehelst het toch een schilderachtig en eigenaerdig tafereel van het bloedige gevecht, dat den naem van Crecy in de historiebladen heeft vereeuwigd.

Inzonderheid achten wy dit stukje van eenige waerde te zyn, om dat deszelfs inhoud welligt helderheid spreiden kan op eene daedzaek, welke by sommige oude en nieuwe schryvers verschilliglyk staet geboekt: wy bedoelen het allereerste gebruik van kanonnen in een' veldslag.

Men gelieve ons daeromtrent eenige voorloopige aenmerkingen te veroorloven.

Elkeen, die met de geschiedenis onzes vaderlands eenigzins bekend is, weet dat, ten jare 1346, koning Eduwaerd en Philips van Valois, koning van Frankryk, na vele wederzydsche vyandlykheden, eindelyk te Crecy by Abbeville personelyk met hunne legers handgemeen werden, en dat de Engelsche vorst, na een' hevigen stryd, zegepralend het slagveld behield.

Fransche geschiedschryvers van lateren tyd stellen als

1 Het is een blad perkement, klein in-fol., dat gediend heeft tot omslag aen een huislyk notitieboekje van omstreeks 1650. Het geschrift, op twee kolommen, behoort tot de XIV^e eeuw. Een zyde boord is afgesneden, waerdoor vele regelen zyn beschadigd.

[p. 241]

eene der voorname oorzaken van deze onverwagte nederlaeg het gebruik der kanonnen door de Engelschen, iets wat tot dan toe ongewoon was geweest.

Mezeray drukt zich daerover uit in dezer voegen: ‘Men moet overigens in aendacht nemen dat de Engelschen, in dien beruchten veldslag, vier of vyf stukken kanon in werking hadden gesteld, waerdoor by de Franschen een groote schrik werd aengejaegd; want het was de eerste mael dat men van dergelyke vernieltuigen ten oorloge gebruik maekte¹.’

Daniel schynt ook in de overtuiging te verkeeren dat het engelsch leger van kanonnen was voorzien ‘en, zegt hy, het is niet te vermoeden dat de Franschen er zich van hebben bediend, schoon dit geschut by hen niet onbekend was. Men kan de reden van dit gemis mogelyk hiervan afleiden dat zy koning Eduwaerd dapper op de hielen zittende, gevreesd hadden hunnen togt te vertragen met die zware tuigen na zich te slepen. - De slegte staet der voetbogen, ten gevolge van een' grooten regen, vervolgt de schryver, was by de Franschen eene eerste oorzaek van wanorde; want zich overvallen ziende van schichten en bouten, en tevens beschoten wordende van het kanon, begon hun de moed te begeven, waerop de verwarring en spoedig de nederlaeg volgden².

Men ziet dat deze beide schryvers, door ettelyke nieuweren op dit stuk gevolgd, in 't geheel niet aerzelen omtrent het bevestigen der kanonnering, en nogtans is dit eene daedzaek, welke door sommigen betwyfeld is, en door eenige anderen voor eene dwaling wordt gehouden.

1 Abrégé chronol. de l'histoire de France. Amst. 1701, III, p. 183.

2 Hist. de France, in-4^o, 1729. T. IV, part. 2, p. 156-157.

[p. 242]

Poogen wy daerover, met de hulp der weinige bouwstoffen die ons aen de hand zyn, een nader geschiedkundig onderzoek te doen. - Wy stellen ons daertoe de volgende vraeg ter beantwoording voor:

Hebben de Engelschen in den veldslag van Crecy zich in der daed bediend van kanonnen, of, gelyk men die ook noemde, van bombarden?

Villani, een florentynsch kronykschryver, en een tydgenoot, maer verwyderd van de gebeurtenis, zegt ja. Dit mogen wy veronderstellen uit zyne woorden, die wy hier nederschryven:

‘De ruiters en stryders lagen dood en gevallen, in zulker wyze dat het slagveld er van overdekt was, alsmede van de zulken die door de bombarden en schichten waren getroffen; zoo dat er by de Franschen geen ruiter zich bevond die niet gewond was, en een onnoemelyk getal gesneuveld¹.’

Froissard, een der befaemste geschiedschryvers uit de XIV^e eeuw, doch van later tyd dan Villani, en die op het verhael van sommige ooggetuigen, zoo Franschen als Engelschen, breedvoerig over dit gevecht handelt, zegt neen. Wy meenen althans, met dit ontkennend woordje, deszelfs stilzwygenheid omtrent ons onderwerp te mogen uitdrukken: want een schryver die de geringste omstandigheden eener gebeurtenis mededeelt, en eene daeraen naeuw gehechte daedzaek voorby laet gaen, welke toen zeer zonderling was, schynt ons genoegzaem een bewys

1 ‘... Cavalli e follati morti e caduti, che tutto il campo n' era coperto e de' fediti delle bombarde e saette, che nou v' hebbe cavallo de' franceschi, che non fosse fedito e innumerabili morti.’ -Istorie universali, etc. di Giovanni Villani. Lib. XII, cap. LXVI. Apud Muratori, tom. XIII, p. 949. (Uittreksel ons medegedeeld door den heer J.F.W.)

[p. 243]

op te leveren dat deze daedzaek of niet bestond, of zeer te betwyfelen valt.

Onderscheidene vlaemsche kronyken van ouden oorsprong, in welke men eenige melding wegens dien veldslag aentreft, hebben wy geraedpleegd en allen zyn ook op dit punt stilzwygend. Zelfs, naer men voorgeeft, zouden de gelyktydige engelsche documenten daervan almede geen gewag maken. Hierdoor willen wy echter niet te verstaen geven dat in de eerste helft der XIV^e eeuw de geschutten, welke men met buskruid of donderbospoeder deed losbersten, onbekend waren of niet in byzondere gelegenheden werden gebezigd; trouwens, neen: de geschiedenis levert immers meer dan één getuigenis van het tegendeel op. Maer tusschen het toenmalige gebruik dier vuertuigen in het verdedigen of aenranden van sterktens, en het bezigen derzelve in een open veld, waer twee vyandige legerscharen elkander slag leveren, is voorzeker een groot onderscheid.

Een bekend schryver brengt zelf in bedenking of men niet metalen buizen (in het fransch canons) waermede grieksch vuer (feu grégeois) of andere brandstoffen werd uitgeworpen, heeft genomen voor eigenlyk genaemde bombarden of donderbussen, met welken men projectilen schoot.

‘Het woord canon, zegt Voltaire, dat voorheen slechts eene buis beteekende, heeft, myns achtens, ons langen tyd over deszelfs ware bediedenis in dwaling gehouden. Reeds ten jare 1338 gebruikte men lange yzeren buizen, die groote pylen, voorzien van brandenden zwavel en bitume, op de belegerde plaetsen uitschoten¹. Deze engienen, op velerlei wyzen vervaerdigd,

1 Voltaire schynt het oog te hebben op de gekende citatie uit Ducange (Gloss. verb. Bombarda), welke door sommige schryvers als een bewysstuk is ingeroepen. Wy laten hier dezelve volgen, met de woorden van Daniel, sprekende van de nederlaeg van Crecy: ‘Le roi d'Angleterre avoit du canon, et il ne paroit pas que les François en eussent en cette occasion... Ce qui est certain ce qu'il étoit déjà en usage en France; on le voit par un registre de la Chambre des comptes de Paris, où, dès l'an 1338, c'est-à-dire huit ans avant la bataille de Creci, Barthélemi De Drach, trésorier des guerres, marque sur ses comptes l'argent donné à Henri de Famechon pour avoir poudres et autres choses nécessaires aux canons qui estoient devant Puy-Guillaume. Cette époque est d'autant plus remarquable, que ceux qui ont écrit de l'invention du canon, la placent les uns vingt ans et les autres trente ans plus tard.’ (Loco cit., p. 156.)

[p. 244]

maekten deel van het toenmalige oorlogsgeschut. Daerom zal men geloofd hebben dat, in 't beleg der sterkte van Puy-Guillaume, er kanonnen zyn gebruikt geweest die gemaekt waren op de wyze van heden. Om zware vestingsmuren bres te schieten, heeft men vierentwintig ponders noodig, en gewis had men er alsdan geene van dit kaliber.¹’

Het middel om vlammende pylen in belegerde plaetsen te schieten en daermede brand te stichten, was niet alleen reeds in de XIII^e eeuw by de Sinezen bekend², en, volgens Daniel, in de belegering van Dieppe, door Philippe-Auguste gebruikt³, maer ook onze naburen, de Keulenaers, wisten des noods er zich van te bedienen. Aldus vinden wy by Jan van Heelu, een tydgenoot van hetgene hy verhaelt, dat, ten jare 1284, die van Keulen de burgt Kerpen, door de Brabanders verdedigd, by middel van dergelyke vuerschichten hadden veroverd,

1 Remarques pour servir de supplément à l'essay de l'histoire générale. 1763, in-8^o, p. 23; - et â la suite de l'Essai sur les maeurs et l'esprit des nations.

2 Encyclop. méth. Art militaire, I, pag. 117.

3 Abr. de l'hist. de la milice françoise, I, p. 292.

[p. 245]

vooraleer de hertog ter ontzetting kon toesnellen. Zie hier zyne woorden:

Maer si (de belegeraers) hadden doen bereiden
Buten so eyselike een werc,
Daer die van binnen haren merc
(Niet) aen en leiden, cleene noch groot,
Daer men vier met in schoot,
Ende verbranden die van binnen
Dat si ute moesten rinnen.
Aldus wert Kerpen te broken...¹

Het komt ons voor dat deze vuerschichten in den beginne met spantuigen (machines à ressort) werden geschoten, eer de metalen buiden, met eenig buskruid geladen, in voege waren. Vermoedelyk is het dat die spantuigen tot de zulken behoorden welken men na-

1 Rymkronyk van Jan Heelu, uitgegeven door J.F. Willems, 1836, in-4^o bl. 90.
In Reinaerd de Vos, een episch fabeldicht uit de XII^e en XIII^e eeuw, ook in 1836 uitgegeven door den heer Willems, wordt gesproken van bombarden, als of dit geschut reeds lang bekend was: de koning Lioen het kasteel van Malpertuis, waer Reinaerd schuil hielt, voornemens zynde te overmeesteren doet eene uitnoodiging aen

Al die geerne sijn eere sagen
Dat si gereet sijn binnen ses dagen,
Ende wel voorsien om orlogen,
Alle die scut hebben ende bogen,
Donrebussen ende bombaerden,
Beede voetgangers ende te paerden. (Bl. 150-51.)

Waren deze woorden wezenlyk in de XIII^e eeuw geschreven, dan zouden de Vlamingen ongetwyfeld voor de allereerste donderbusschutters mogen worden gehouden. Doch alzoo is het niet. Wy nemen onvoorwaerdelyk de meening aen van den geleerden uitgever, namelyk dat de beide regelen in het gedicht door een lateren afschryver zyn tusschen geschoven (Inleid. bl. xxx); wat overigens meermaels gebeurde.

[p. 246]

derhand ribauden, ribaudekins, en andere benamingen heeft gegeven, en nog in latere tyden werden gebezigd, zoo niet met vlammende pylen dan toch met steenen en byzonderlyk met veryzerde spiessen, waermede men veel hinder toebragt.

Daer dit oorlogstuig dikmaels in de voorvaderlyke geschiedenis vermeld wordt, en in den loop des tyds onderscheidene wyzigingen in deszelfs gebruik schynt te hebben gekregen, achten wy het niet ongepast ons hierby een weinig stil te houden.

Het Ribaudekin was eigenlyk een boge ter lengde van 10, 12, tot 15 voeten, wezende kruiswyze vastgemaekt op een lang stuk hout van een' voet breed, waerin eene groef was om de werpspies, van yzeren vederen en punt voorzien, op te leggen. Men spande het met een windas, en zoo verkreeg het eene jagt dat de afgeschoten spies vier mannen na elkander kon doorbooren¹.

Volgens Froissard werden, ten zynen tyde, de ribauden ook gebruikt ter bevryding van een stilstaend of rustend leger te velde. Elk dier tuigen stond op twee wielen en werd door een paerd voortgetrokken; het geleek nagenoeg aen een' hoogen kruiwagen naer het maeksel van dien tyd; vooraen waren verscheidene lange yzeren pinnen, waermede men de nadering van vyandlyke wapenknechten kon afweeren².

1 Encycl. méth., Art milit., III, p. 558. - Roquefort, Glossaire.

2 Chron. de Jeh. Froissard, II, p. 205, éd. de Buchon, 1837. Froissard noemt dit tuig ribaudeau. De uitgever zegt in nota, dat men het ook colubrina of ribaudequinus noemde, en dat men er steenen en pylen mede schoot. Wat de benaming van colubrina of couleuvrine, verkleinwoord van couleuvre, betreft, wy gelooven dat Buchon zich hier vergist. De couleuvrine was in 't vervolg het eerste handwapen of schietgeweer, dat ook tamelyk zwaer was, waermede men looden ballen schoot.

[p. 247]

Toen de Franschen, in 1347, de stad Cassel belegerende, zich in eene onverwagte nederlaeg bevonden, werden de vlugtelingen door den kapitein der wevers van Gent dapper achtervolgd ‘met engienen ende met ribaudekins, ende hy schuerde haerlieder hoep, wanneer dat sy stille stonden, ende en lietse geen hoeft maken, ende hy jaghedese te Sent Omars in...¹’ Ongetwyfeld was dit oorlogsgeschut gemaekt op de wyze zoo als wy daereven hebben aengetoond.

In den tyd van Monstrelet ('t begin der XV^e eeuw) en mogelyk vroeger, schynen de ribaudekins eenige wyzigingen in derzelver zamenstel te hebben gekregen; want die schryver zegt dat op elk tuig een of twee vogelaren (veuglaires) waren vastgemaekt². Nu, deze vogelaren waren niet anders dan donderbussen van kleinen kaliber met een' langen loop, op het ribaudekin geplaetst, dat toen diende voor affuit.

Daeruit durven wy afleiden dat, naermate de artillerykunde in voortgang toenam, ook dit oorlogstuig op een verbeterde en meer doelmatige wyze werd gemaekt, en wel voornamelyk om kleine donderbussen in plaets van

1 Kronyk van Vl., uitgegeven door de vlaemsche Bibliophilen, Gent, 1840, I, bl. 215.

2 Chron. de Monstrelet, édit. de Buchon, 1836, p. 205. - De kundige uitgever begaet eene onagtzaemheid in de uitlegging der beteekenis van het woord veuglaire: ‘sorte de parapet, zegt hy, qui servait à masquer les opérations et protéger ceux qui dirigeaient les machines.’ Roquefort nogtans had het wel uitgelegd met de woorden: arme à feu, machine de guerre. (Gloss. II. p. 709.) Onze Kiliaen schynt geen onderscheid te maken tusschen de woorden rabaudeken en vogheler, schoon hy er twee onderscheidene beteekenissen van geeft: Balistae sive tormenti bellici genus quod jacula et lapides validè emittit atque jaculatur. - Sclopeti sive bombardae genus rotis suffultum. (Etymolog. teuton. ling. verbo Rabaudeken).

[p. 248]

een' boge te dragen. Men mag derhalve gelooven dat de eerste veldkanonnen of vogelaren op gestellen van ribaudekins waren geplaetst, vooraleer men dezelve in affuiten veranderde, en dat deze gebrekkige veldstukken in den beginne de oude benaming bleven behouden, waeruit de uiteenloopende gevoelens omtrent dit geschut by de nakomers kan gesproten zyn. Van daer schynt het ook dat Kiliaen de woorden rabaudeken en vogeler als gelykbeteekenend opgeeft¹. - Keeren wy nu terug tot ons onderwerp.

Schoon wy hiervoren byna toestemmenderwyze het gevoelen van Voltaire te berde bragten, als waerby de kunstmatige beteekenis des woords canon, zoo als dit tuig was in 1338, anders werd opgegeven dan by som-

1 Dit slach van geschutten bleef langen tyd by onze voorvaders in gebruik. In de heervaert van Calais, ten jare 1436, had het contingent van Audenaerde, dat met de andere onder de banniers van Vlaenderen derwaerts trok, vyf ribaudekins by zich. Uit de stadsrekening blykt dat elk op twee wielen stond, en, door een paerd, onder geleide van een' soudenier of wapenknecht, werd voortgetrokken. Vermoedelyk waren deze tuigen toen niet meer van een' boog maer van een' of twee vogelaers voorzien. Men voerde nog, op wagens, een aental steenbossen, couleuvren en crapaudeelen mede, welke des noods moesten dienen voor het beleg der stad, of althans voor het wapenen der verschanste legeringen omtrent dezelve.
Wanneer de Gentenaren, in april 1452, het beleg van Audenaerde ten spoedigste moesten verlaten, haelde men uit hunne verschansingen vele ribaudekins, vogelaers, couleuvren en meer andere engienen, ook mede drie groote bombaerden (waeronder de Dulle griete). Dit schynt aen te toonen dat de ribaudekins en vogelaers toen verschillende oorlogstuigen waren. Men weet dat de dappere ridder Jacob van Lalaing, een jaer later, door een' vogelaer, werd doodgeschoten uit de gentsche bezetting van het kasteel van Poucke. (Kronyk van Vlaenderen der vlaemsche biblioph., II, bl. 134, 188.)

[p. 249]

mige schryvers, is het echter buiten kyf dat de bombarden, als vestingsgeschutten, toen reeds by de Belgen in gebruik waren. Wy lezen in Froissard, op het jaer 1340, dat de Franschen, in aentogt zynde naer Valencyn, onderwege de kleine stad Quesnoy poogden te overweldigen; doch zoo haest de rydende voorhoede de stadspoort begon te naderen, schoot men zoo hevig, met kanonnen en bombarden, groote quareelen (grands carreaux)¹ op die ruiters, dat zy in alleryl spoor aen de paerden gaven en terug vloden². - Wil de schryver met deze twee woorden een gelyksoortig voorwerp uitdrukken, of wel een onderscheid in het kaliber en de ontploffing maken? Schoot men groote quareelen met beiden, of waren de eerstgenoemden alleen vuerbrakers, gelyk Voltaire dacht?

Men neme in aenmerking dat de kortwylige verdediging van Quesnoy zes jaren vroeger voorviel dan de slag van Crecy, hetgeen veronderstellen laet dat het gebruik der dondergeschutten by de Belgen, die zoo vele steden en burgten hadden te bewaren, geene nieuwigheid meer

1 Het woord carreaux in de beteekenis van projectile, hebben wy in de oudvlaemsche schriften altoos uitgedrukt gevonden door quareelen.
Buchon, in zyne aenteekening, zegt dat men door carreau verstond, ‘une espèce de flèche dont la pointe était triangulaire. On donnait aussi ce nom à de gros traits d'arbaletriers.’ Dit is ook de uitlegging van Roquefort (Gloss.). Montignot geeft er de beteekenis van met deze woorden: ‘Traits et sajettes fort courtes, armées d'un fer épais qu'on lançoit avec l'arbalète... (Dict. dipl. ou étymologie des termes des bas siècles, au mot Quadrellus.) Het zy zoo; edoch hoe kon men dergelyke flèches met bombarden schieten? wy kunnen ons misgrypen, doch gissen dat men door carreaux niet alleen veryzerde bouten of voetboegsgeschut verstond, maer ook wel hoekige steenen of yzerstukken, waermede de bombarden even als met schroot werden geladen.

2 Loco cit., I, p. 98.

[p. 250]

was¹. Echter was het dan zoo niet ten aenzien der veldartillery.

Wanneer men by de kronykschryvers de voorloopige gebeurtenissen en de aenleiding tot dien beruchten veldslag nagaet, moet men het schier voor onmogelyk houden dat de Engelschen zich anders dan van de gewone handwapenen hebben bediend, en misschien van eenige ribauden, wat zeer te betwyfelen is; ten minste waren de voertuigen derzelve niet voorzien van vogelaers of kleine donderbussen, hetgeen maer later, zoo het schynt, in voege kwam.

Dan, een enkel tydgenoot, Giovanni Villani, kwam ons onder het oog, in wiens werk de zeldzame byzonderheid der bombarden van Crecy vermeld staet, en de man was een vreemdeling, zeer verre verwyderd van het slagveld. Indien er overigens andere gelyktydige schryvers mogten bestaen, die daerover met hem eenstemmig waren, zoo is het toch meest op zyn gezag dat de lateren deze merkwaerdigheid hebben te boek gesteld en er geloof hebben aen gehecht. Maer is men wel verzekerd dat er aen den oorspronklyken tekst van Villani hier en daer door kopisten niets zy bygevoegd of veranderd geweest,

1 In een verdienstelyk tydschrift (Messager des sciences hist., 1841, p. 291) staet als opmerkenswaerdig aengeteekend dat de stad Leuven in 1356 eenen aenkoop deed van 32 donderbossen. Dit moet geene te groote verwondering baren, want welligt bestonden er dan reeds weinig versterkte plaetsen van staetkundig belang zoo in Braband als in Vlaenderen, waer niet een zeker getal dier vuerwapenen en andere engienen of oorlogstuigen werden bewaerd. Men plaetste dezelve op de stadspoorten en muren, ten tyde van onlusten, om in geval van aenranding een' geduchten wederstand te bieden. Dit was de taek der burgery, welke altoos boogmeesters, engienmeesters en in 't vervolg bosmeesters in hare bezoldiging hield.

[p. 251]

als by voorbeeld het woord bombarde? want bezwaerlyk kan het aldaer, onzes achtens, met het woord saette gepaerd gaen: het eerste beteekent immers het tuig zelf waermede men schoot, het andere de schichten of bouten van een afgeschoten handwapen. Men zag immers van dergelyke tusschenvoegingen een voorbeeld in het tweede boek van Reinaerd den Vos?

Eene veel minder betwistbare daedzaek is dat, in 1347, koning Eduwaerd, na langen tyd vruchteloos de stad Calais te hebben ingesloten en belegerd, eindelyk aen den ingang der haven eene houten verschansing (castel) deed timmeren, welke voorzien werd van bombarden en andere geschutten. Dit nieuw belegeringsmiddel bragt aen de dappere verdedigers een zoo aenzienlyk nadeel toe, dat zy welhaest tot de overgave der stad moesten besluiten¹.

De geleerde Carnot, in zyne Krygskundige beschryving des belegs van Calais, zegt dat, volgens het gemeen gevoelen, deze ontzaggelyke vesting de eerste is tegen welke men kanonnen heeft gebezigd². Dit kan voor hoogst waerschynlyk worden gehouden, doch in het verdedigen van vestingen, zoo als wy daer even gewaegden, waren de bombarden reeds vóór dien tyd by de Belgen zeer wel gekend en ten nutte gemaekt.

Wy bepalen ons hier by deze aengevoerde betoogen, hoewel de stof voor meerdere uitbreiding en kunstmatige beredeneringen vatbaer zy, waertoe onze krachten te kort schieten.

Het is ons overigens niet onbekend, zoo als wy daer

1 Froissart, loc. cit., I, p. 263.

2 ‘On prétend que c'est la première attaque de place où l'on ait employé du canon.’ (De la défense des places fortes, 1812, in-4^o, p. 152.)

[p. 252]

even zeiden, dat, sints lang, eenige weinige schryvers het gebruik der bombarden op het veld van Crecy zeer hebben betwyfeld, zoo niet volkomen geloochend; doch minder zeker zyn wy of men de zaek genoegzaem hebbe nagevorscht om ze grondig te konnen ontkennen. Wel is waer dat Voltaire stelliglyk zegt dat het een dwaling is daeraen geloof te geven, overmits men er geene sporen van heeft ontdekt in de documenten, bewaerd in den toren van Londen, waer het voorzeker zou moeten aengeteekend staen¹. Doch deze ontkenning, zonder andere geschiedkundige blyken, kon ons niet ten vollen genoegen omdat er nog meermaels van dergelyk verzuim of stilzwygen in de oude stadsschriften voorbeelden worden ontmoet. Daeruit werd onze weetgierigheid gaende gemaekt, vooral na de lezing van het onderhavige gelyktydige rymwerk, waerin de schryver eene zeer omstandige schets van de worsteling der vechtende partyen voor oogen stelt, en geen enkel woordje rept van het gebrom en uitwerksel der engelsche bombarden. Zoude men het agterlaten van deze toenmalige zeldzaemheid kunnen veronderstellen by een vlaemschen tydgenoot, die zoo vuriglyk de zaek des konings van Engeland was toegedaen, en in zyne rymen tot op kleinigheden nederkomt, om het bloedtooneel van dien veldslag af te malen? Ongetwyfeld neen. Dit stukje diene dan als eene bydrage tot oplossing van het voorgestelde vraegpunt in een ontkennenden zin.

Wy besluiten dus met de volgende verklaring, omtrent den uitslag van ons onderzoek ten dezen:

Aen het einde van de eerste helft der XIV^e eeuw kon

1 ‘C'est une erreur de croire que les Anglais firent jouer des pièces de canon à la bataille de Crecy en 1346. Il n'en est aucun vestige dans les actes de la tour de Londres; un tel fait n'eut pas été sans doute oublié.’ (Loc. cit., p. 24.)

[p. 253]

men nog geen gebruik maken van kanonnen of donderbussen in het opene veld, waer twee onverschanste legers elkander slag leveren, zoo uit hoofde des gebrekkigen toestels dier tuigen als by mangel aen doelmatige artillerykunde. Desniettegenstaende blykt het dat men dezelve toen reeds, als liggend geschut, heeft ten nutte gemaekt om sterkten te verdedigen doch zelden om ze te beschieten.

Audenaerde, july 1844.

D^r D.J. VAN DER MEERSCH.

De slag van Crecy.
(Fragment.)

De eerste kolom bevat 49 regels, waer het begin van afgesneden is, weshalve die regels maer ten deele overgebleven zyn. Om dit gebrek te verhelpen, zullen wy trachten den zakelyken inhoud zamen te stellen, op de volgende wyze:

Koning Eduwaerd had zyn leger in drie scharen verdeeld, ten einde de opkomende Franschen te wederstaen en te bevechten. Aen het hoofd der eerste stelt hy zynen jongen zoon, den prins van Wallis, met den grave van Vaerwijc (Warvic). Het bevel der tweede wordt toevertrouwd aen Nortvolc die grave rijc en aen Harendeel (Arondel); de koning zelf neemt het gebied over de derde schaer, als achterhoede.

De dichter spreekt van een' biscop rike, maer de naem is niet behouden. Deze houdt voor zeker dat God aen Eduwaerd de victorie gheven saude. Ook Eduwaerd hielt onder hem de manafste scare, gelyk het was orbare. Van beede

[p. 254]

siden was men ghescart om stride. De inghelsche coninc had menich man an sinen rinc. Nooit zag men battaelge desghelike. De vorst beloofde menich presente rike. Men kwam in eenen fellen stride... up dien dach, waer elk ook grote provaetsen¹ dede. Menig bleef up die heide mede, dat scade ende groot iammer was.... syt seker das². Men haelde daer een scat van gaude gelyk mer lettel vinden soude. Velen waren rauwich haren heere, en daer wart menich man in seere. Mijnheer Lodewijc, door de Vlamingen buuten Vlaendren verdreven, werd daer ook verslegen. Weinige sijn save³ bleven. Groot onheil was up dien dach, daer ook vele vromichede an lach... zoo gy hier na horen silt.

Na de nederlaeg van Vrankelant, sloeg Eduwaerd zynen sone ridder metter hant, en gaf hem in den hals den slach, en dede hem peinsen om dien dach dat hy ridder wart ghedaen. - Zie hier den overgebleven tekst:

⁺.....ve van Vaerwiic,
.....rtvolc die grave rijc
... de d'de onder hem tween
...e man al in een
... de om victorie seere
...ataelge een groot heere
... die bisscop rike
... Harendeel des ghelike
....a hadsi onder hem
...te ic seker bem
...ictorie gheven soude
...ve die coninc woude

1 Provaetsen, in 't middeleeuwsch hoogd. proveis, fransch prouesses, zooveel als proeven van dapperheid.

2 Drie malen herhaelt de dichter ....ic seker bem. Schoon men dit voor een stoprym kan houden, doet het toch vermoeden dat de dichter ooggetuige of deelgenoot der gebeurtenis was.

3 Save, fr. saufs.

+ Eerste kolom.

[p. 255]

 

...nafste scare

 

....... orbare

15

... onder hem

 

..... ic seker bem

 

... victorie gheven soude

 

...od... ic seker bem

 

... beeden siden

20

... was ghescart om stride

 

... inghelsche coninc

 

...ich man an sinen rinc

 

...ataelge des ghelike

 

... nich prince rike

25

...at an elke side

 

... eenen fellen stride

 

...dd' up dien dach

 

...... die vele mach

 

... grote provaetsen dede

30

... bleef up die heide mede

 

... scade ende groot iammer was

 

...de leue siit seker das

 

......scat van gaude

 

...mer lettel vinden soude

35

...rauwich haren heere

 

... wart menich man in seere

 

... gheheeten mijn here Lodewijc

 

..........¹

 

... buten Vlaenderen verdreven

40

... siinder save bleven

 

..... was up dien dach

 

...ele vromicheden an lach

 

... hier na horen silt

 

...hare toe gheven wilt

45

... Vranken lant

 

....one ridder metter hant

 

... hem in den hals den slach

 

... hem peinsen om dien dach

 

... ridder wart ghedaen

1 Uitgesleten regel.

[p. 256]

50

⁺Alle die pointe dedi hem verstaen

 

Die ten ridderscepe toehoren.

 

Tweldoen haddi sint vercoren;

 

Siin lant hilti wel te rechte;

 

Sine riddren no sine leenknechten

55

Ne liet hi veronrechten niet;

 

Ontfarmich was hi up al siin diet¹;

 

Wie dat an hem ghenade begherde

 

Weet dat hise hem niet ne werde,

 

Ofte hine² hadde al te vele mesdaen.

60

Tlant wan hi sint, doe ic hu verstaen,

 

Daer siin vader huut was verdreven.

 

 

 

Nu moetic u te kennene gheven

 

Hoet heer vernaderde an elke side:

 

Het maecte hier eenen fellen stride.

65

Die genevoysen, metten ghescutte³,

 

Trocken vor theer, alsoet was nutte,

 

Om dinghelsche te wederstane.

 

Dinghelsche quamen vaste ane;

 

So daden die fransoyse desghelike.

70

Twee overmoedighe princen rike

 

Leeden theer voren an beeden siden.

 

Men ghincker scieten ende vaste striden.

 

Die quareelen entie strale⁴

 

Vloghen upwart ende te dale⁵,

75

Alse dicke als haghel ofte snee.

 

Menich wert daer ghevee,⁶

 

An beeden siden, up dien dach,

 

Dar grote riicheit an beeden lach.

+ Tweede kolom.

1 Diet, volk.

2 Ofte hine, ten zy hy.

3 Metten ghescutte. - Dit is: met hunne voetbogen, welke men dan doorgaends ghescut noemde. Volgens Froissard had de fransche koning omtrent 15000 genevoisen in zyn leger. Deze begonnen, huns ondanks, den eersten aenval te Crecy, onmiddelyk na eenen togt van zes mylen. De vermoeijenis dier zwaergewapende schutters bragt veel by tot de nederlaeg, schoon zy alsdan voor de behendigste van Europa werden gehouden.

4 Die quareelen entie strale. De bouten of voetboogsgeschut, en de schichten of handboogsgeschut. Deze benamingen komen overeen met onze oude stadsrekeningen.

5 Te dale, nederwaert.

6 Ghevee, vyandig. Zie Huydecoper op Melis Stoke, III, bl. 238.

[p. 257]

 

Men vacht daer al te bitterliken;

80

Niemen wilde daer anderen wiken;

 

Men cloefder menich beckeneel,

 

So dat dersenen ende tbloot al gheel

 

Uten hoefde moesten vallen.

 

Van bitteren¹ stride hoordi nie callen²:

85

Hi was so fel ende so onghier³.

 

Huten helmen spranc dat vier.

 

Menich lachame wert daer dorsteken

 

Datter die darmen huut moesten leken;

 

Men slough af aerm ende been;

90

Die striit verbitterde al in een;

 

Men slougher menighen onder voet,

 

Die nemmermee daer na up ne stoet.

 

Theer quam te hope an beeden siden;

 

Niemen wilde daer anderen miden.

95

Men vachter bitterlike vort ende weder³;

 

Die swerde ghinghen up ende neder.

 

Elc slouch daer anderen seere;

 

Die perde liepen al sonder heere.

 

⁺Tghecriisch ende tgheroup was groot,

100

Om die vreese van der doot,

 

Die daer menich man ontfinc.

 

Ghine saecht nie so bitter dinc

 

Onder slaen ende onder steken;

 

Tbloot liep daer gheliic beken:

105

Dit was bitter an te siene.

 

Ic waenre v^c warven tiene

 

Storven up den selven dach,

 

Die men langhe wel claghen mach.

 

So overbitter was die striit;

110

Ende hi gheduerde langhe tiit.

 

Stekende, slaende, slach in slach,

 

Niemen dede anderen gheen verdrach.

 

Menich hant menich been

 

Slougher men af al in een;

1 Bitteren, voor bitterer.

2 Callen, spreken.

3 Onghier, ongehier, het hoogd. ungeheuer.

3 Vort ende weder, over en weder.

+ Derde kol.

[p. 258]

115

Menich hoeft menich lichame

 

Was daer dor carpult¹ onbequame,

 

So datter tbloot door die maelgen dranc.

 

Dese striit was stuer ende even stranc.

 

Daer staerf menich in dat tempeest,

120

Mer over die Fransoysen ghinct meest,

 

Dat scade was ende iammer groot.

 

So menich edelman bleefer doot,

 

Dat ict ghetal niet can ghenomen;

 

Men sacher deen in dander dromen²,

125

Ende vaste up mallinc anderen slaen,

 

Gheliic dat smede siin ghestaen³

 

In smessen ende up aenbilte smeden;

 

Also vachtmer te menigher steden,

 

Altoes slaende slach in slach;

130

Niemen dede anderen gheen verdrach;

 

Elc slouch vaste in den hoep.

 

Daer cochte menich dieren coep

 

Dien metten selven moeste betalen.

 

Daer moeste menich de doot behalen,

135

Dat scade was ende iammerhede

 

Dat si storven te diere stede,

 

Sine hadden ghestorven vor sarasine.

 

God losse die sielen huut aller pinen!

 

Si siin met Gode, hopic wel seere;

140

Si storven met haren rechten heere.

 

Daer starf die coninc van Beyhem

 

Ende menich man met hem;

 

Daer storven hertoghen ende graven,

 

Ende baenruetsen, rike van haven,

145

Ridderen, poorteren ende menich man,

 

Die ic niet alle ghenomen can.

 

⁺Dat dinghelsche niemen save lieten⁴

 

Dies moghen si hem selven witen,

1 Dor carpult? dor 't arpult? Het woord carpult schynt geen nederduitsch en is my onbekend.

2 Dromen, drommen, dringen.

3 Gelyk als 't met smidsgasten staet.

+ Vierde kol.

4 Het einde van deze en de volgende regels is afgesneden. Wy hebben ons veroorlofd het ontbrekende, naer ons best vermogen, met cursyfletters aen te vullen.

[p. 259]

 

Dat daer so menich prince groot

150

Moest bederven in siin bloot.

 

God hebbe die sielen van allen!

 

Hier af ne willic nemmeer callen.

 

 

 

Maer die coninc van Inghelant

 

Stichte vaste roef ende brant.

155

Weet dat hi doe nam sine vaert

 

Lanx ter zee, te Calays waert:

 

Sine overmoedichede was groot:

 

Menighen brochti ter doot.

 

Dus voer hi voert, totter tijt

160

Dat die coninc vor Calays rijt;

 

Voort datti met rove ende brande

 

Alomme woeste, bin den lande

 

Menich dorp ende menich stede.

 

Buten Calais op die heide

165

Ghinc dinghelsche coninc doe campieren.

 

Hi swoer datti in gheere manieren

 

Nemmermee ne sciede van dare,

 

Hine souder ligghen ende sine scare,

 

Tote dat [hi] die stede ghewan.

170

Tlant saelgierdi¹ verre dan,

 

Die wile dat hi vor Calais lach:

 

Hi lacher voren menighen dach.

 

Int iaer Ons Heeren, wien dat wondert,

 

Alsmen screef .M. ende CCC

175

Ende dartoe XLVI mede,

 

Doe quam die coninc voer die stede,

 

Daer hi voren lach .i. iaer,

 

Drie weken min, ic segghet claer.

 

Up den troest² van den Vlaminghen

180

Bestont die coninc so hoghe dinghen,

 

Als datti die poort beleide,

 

Om dat hem Vlaendren so scone seide

1 Saelgierdi, stroopte hy. Roquefort verklaert het woord saelger door souhaiter, désirer avec ardeur, rechercher avec avidité.

2 Troest, trouw, vertrouwen.

[p. 260]

 

Te sorcorsene¹ van dranke, vitaelge

 

Ende volx ghenouch, tsiner bataelge.

185

Si hilden werdich wel haer wort.

 

Te Greveninghe, vor die port,

 

Brochte menich hinghels ghelt.

 

Van hongher warsi alle ghefelt;

 

Sine hadden bin langhen niet gheten.

190

Ic doe u wel die warheit weten,

 

Dat dinghelsche gaven om broot

 

.i. greepsem swarts ghelts², dor noot.

193

Weet wie dat hem vitaelgierde.

P.S. In het fransche gedicht op den slag van Crecy, door eenen henegouwschen rymer van omtrent dien tyd opgesteld, en gedrukt in Buchon's Collection de Mémoires sur l'histoire de France, deel XXIV, wordt geen enkel woord gerept van kanons of bombarden. Ook niet in het omstandige verhael by Li Muisis, in De Smet's Corpus chronicorum Flandrioe, II, p. 244-263.

Aenm. van J.F.W.

1 Te sorcorsene, te secoureren.

2 Greepsem swarts ghelts, een volle handgreep koperen geld.