Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 7

[p. 441]

Fragment van een oudnederlandsch riddergedicht, genaemd Gaidoen.

‘Dese kerstine haren here,
Om dat siere ane winnen sere
Si selen nochtan, magic, laten
Haren wasdom in derre straten.^{Vs 4}
Ic segge wat ic bidde u,
Dat gi u heimelec wapent nu,
Ende vart henen, heimelike,
Ic sal u volgen cortelike,
Ende laetse ons in den wegen bespien,
Daer si henen selen tien,¹⁰
Ende laet ons hem met gewoude
Nemen die someren, metten goude,¹²
Ende hen oec mede verslaen:
Hier en mach sijn niet bat gedaen,
Want die hoeneren sal men honen,¹⁵
Ende quaet altoes met quaden lonen.’
Si seiden: ‘Here, gi segt waer;
Wi willen met u varen daer.
Mochte wi die proie gewinnen,
Wi wordens te rike in allen sinnen.’²⁰
Dus sijn die Siten wech gevaren,²¹
Dies dandere nien wisten, twaren,
Die haren wech henen reden,
Daer si die montaingen leden,²⁴

Vs 4 Wasdoem, aenwinst, aengroeijing.

10 Tien, tyen, trekken.

12 Someren, lastdieren.

15 Hoeneren, hoonders, die iemand honen.

20 Wi wordens te rike, wy zullen daerdoor nog ryker worden.

21 Siten, Scyten.

24 Leden, overtrokken.

[p. 442]

25

Ende in dende van den woude.

 

Voeren quamen geslegen boude^{Vs 26}

 

Die Siten, die niet en sliepen,

 

Maer met luder kelen riepen:

 

‘Verwart so vardigi, heren?

30

Beidt! en trouwen, gi moet keren.³⁰

 

Gi sijt spieren, dat dunct mi.’³¹

 

Gaidoen seide: ‘Wat segdi?

 

Wi comen van den here gevaren,³³

 

Daer wi die coninge spraken twaren,

35

Ende sijn hare vriende wale.’

 

Die heren seiden: ‘Dits eene tale

 

Die herde ongeloflec si.

 

Slaetse doot, gi ridder vri,

 

Ende en laetse ons niet ontfaren!’

40

Die graven, die hem sere vervaren,

 

Lieten someren ende gout,

 

Ende vloen henen in geen wout,⁴²

 

Elc al daert hem werden mach.

 

Doe die Site dat gesach,

45

So toech hi ten goude wert,

 

Want hi hens nien gert.⁴⁶

 

Tgewen, daer sijn herte an lach,⁴⁷

 

Voerde hi enwech, so hi ierst mach.

 

Die cnechte heeft hi verslegen al,

50

Die daer hilden in dat dal,

 

Om dat men hem volgen nien soude,

 

Ende voer weder henen boude,

 

Ende voerde met hem sijn gewin,

 

Ende quam weder ten heren in.

 

 

55

Nu hort, gi heren, ende verstaet

 

Hoe desen heren haer verraet⁵⁶

Vs 26 Voeren, vooruit. - Boude, stoutelyk, of aenstonds.

30 Beidt, wacht!

31 Spieren, bespieders.

33 Here, heir, leger.

42 Geen woud, gindsch woud.

46 Want hy begeert hunne persoonen niet, maer wel hun goud.

47 Tgewen, 't gewin, de buit. - Ten heren in, in het heir.

56 Hoe het verraed van deze heeren hun duer te staen kwam.

[p. 443]

 

Heeft geloent ende hare pine:

 

Si liggen nu in die woestine,

 

Herde verre versceden daer;^{Vs 59}

60

Want deen en wiste niet wel waer

 

Hi den andren heeft verloren,

 

Dies si hadden rouwe ende toren.

 

Dwout was groet ende wijt

 

Ende woeste talre tijt,

65

Daer dese heren binnen waren.

 

Sere woest waest, te waren,

 

Ende vol van eiselike dieren,

 

Van wilden coyen ende stieren,

 

Van tygren ende van espentinen.⁶⁹

70

Werwaert hen die here pinen⁷⁰

 

Si en connen vergadren niet.

 

Mettien her Pinabeel versiet

 

Waer dat een eyke groet

 

Op enen hogen berch stoet:

75

Daer so clam hi boven saen

 

Om dat hi gerne hadde verstaen

 

Ochte hi uten woude iet sage;

 

Want het was wel te middage.

 

Mettien so heeft hi versien

80

Van verre lant, ende mettien

 

Es hi van den eyke gegaen,

 

Ende ginc derwert, sonder waen,

 

Ende geraecte daer bi gelucke,

 

Al stoet henen van hem .i. stucke.⁸⁴

85

Daer quam hi ane ene port.⁸⁵

 

Van daer soe wijsdemen hem vort.

 

Dus so ginc hi lange wile,

 

Ende daer toe menege mile,

 

Eer hi weder quam ten heere.

90

Gaidoen, die oec hadde gere⁹⁰

Vs 59 Versceden, vaneen gescheiden.

69 Espentinen, en lager, v^s 258 Espine, waerschynlyk stekelverkens. Het woord is my elders nooit voorgekomen.

70 Hen.. pinen, zich trachten (te begeven).

84 Alhoewel het nog al een stuk weegs van hem afgelegen was.

85 Port, stad.

90 Gere, begeerte.

[p. 444]

 

Te gerakene uten woude,

 

Op dats hem God onnen woude,^{Vs 92}

 

Hi qnam gegaen in enen pat,

 

Want dies getroeste hi hem bat

95

Dat hire mede soude uut comen,^{94, 95}

 

Daer omme heeft hi den pat genomen;

 

Maer die pat, dat wet wale,

 

Droech te woudewert al te male;

 

Want niet els dan die dieren,⁹⁹

100

Leuwen, beren ende stieren,

 

Hadden geslegen dien pat daer,

 

Ende leiddene so verre, dats waer,

 

Dat hi tote enen berge quam,

 

Daer hi boven vernam

105

Ende versach ende horde pipen

 

Die jonge van enen vogelgripen.¹⁰⁶

 

Vervart wart die grave doe;

 

Want hi en wiste waer gaen toe.

 

Hi en hadde wapene no part,¹⁰⁹

110

Anders dan allene sijn swart,

 

Daer hi hem op vertroeste meest.

 

Dus ginc hi in dat foreest

 

Sere dolende, ende in vare.

 

Mettien so wart hi geware

115

Waer die vogelgripe quam

 

Te hem wert; alse hine vernam,

 

Ende waendene te nestewert vueren,¹¹⁷

 

Maer hi toech tswert te dier uren,

 

Ende sette hem ter were.

120

Die grijp, die sijns hadde gere,¹²⁰

 

Es hem comen van boven toe;

 

Maer Gaidoen hi gegreep doe

 

Sijn swert, ende waende den grijp slaen;

 

Maer die grijp onthoechde hem saen,¹²⁴

Vs 92 Indien hem God dit woude vergunnen.

94, 95 Want hy hoopte (op het zien van zulk een voetpad) des te beter uit het woud te geraken.

99 Els, anders.

106 Vogelgripe, grypvogel.

109 Part, paerd.

117 Dacht hy dat het beest naer zynen nest voer. Waendene, waende hem.

120 Die sijns hadde gere, die hem tot zyn prooi begeerde.

124 Ontheechde hem, vloog boven hem in de hoogte.

[p. 445]

125

Ende liet liden den swert slach.^{Vs 125}

 

Doe hief die vogel wat hi mach

 

Sinen voet, ende es weder

 

Op den grave comen neder,

 

Eer hi tswert hertrecken conde,

130

Ende gaf hem ene wonde:

 

In dien slinken arm hi vloech,

 

Dien hi hem al ave toech.¹³²

 

‘Hulpe God, here! (seide die grave)

 

Hoe werdic dus mijns levens ave!

135

Onferme u mijns, dor u dogt,¹³⁵

 

Ende verloest mi, ochte gi mogt,

 

Grote here Sente Jacop!

 

Ic geve u alle mine saken op,

 

Ontferme u mijns, staet mi in staden,

140

Want ic ben te sere verladen.

 

Ic sal u versoeken vriendelike,¹⁴¹

 

Magic ontgaen haestelike.’

 

Dus heeft verloren her Gaidoen,

 

Die geport was om traisoen,¹⁴⁴

145

Sinen arm daer ter stede,

 

Ende waent noch selve sterven mede.

 

 

 

Nu en weet die grave Gaidoen

 

Wat aneverden no wat doen:

 

Sere es hi tongemake.

150

Gode beval hi sine sake,

 

Dat hine bescermen moete

 

Noch van dies gripen voete.

 

Die grijp sinen arm geprant,¹⁵³

 

Ende voerdene wech te hant,

155

Ende aisde sine jongen daer mede.

 

Nu hort wat Gaidoen dede.

Vs 125 Liden, voorbygaen.

132 Ave toech afrukte.

135 Dor u dogt, door de kracht van uwe deugd.

141 Versoecken, bezoeken, dat is, naer sint Jacob van Compostella bedevaert doen.

144 Geport, gegaen, uitgetrokken. Om traisoen, wegens of tot verraed, ter zake van eenigen verraderlyken aenslag. - Gaidoen, die in veete stond tegen keizer Karel, was namelyk uitgetrokken om dien vorst eenige hinderlaeg te leggen. Immers, dit laet zich onderstellen door v^s 187-198.

153 Geprant, nam.

[p. 446]

 

Hi scurde sijn hemde op die stonde,

 

Ende stoptere mede sine wonde,

 

Ende es henen vort gegaen.

160

Mettien so versach hi saen

 

Waer .i. wolf .i. hinde verbeet.

 

Al was die wolf .i. deel wreet,^{Vs 162}

 

Hi liet liggen dat reecalf

 

Daer al stille, meer dan half,

165

Ende es gevloen, dor smans wille,¹⁶⁵

 

Ende liet dander liggen stille.¹⁶⁶

 

Nu es die grave daer toe gegaen,

 

Ende vant al warm; doe nam hi saen

 

Ende scoeres af .i. groet deel,¹⁶⁹

170

Ende leit op sine wonde algeel,¹⁷⁰

 

Ende es vort gegaen enwech,

 

Al omme enen anderen wech.

 

Die grijp es hem weder naer

 

Gevolgt, maer doe sach hi daer

175

Die beeste, die de wolf verbeet:

 

Die gegreep hi gereet,

 

Ende essere mede te neste gevaren,

 

Ende Gaidoen ginc vort, twaren,

 

Den wech; maer hem quam davont toe.

180

Int wout ginc hi dolende doe

 

Tote bi den sconen dage.

 

Hien woude niet dattene die grijp sage:

 

Op Gode so riep hi altenen,

 

Ende op siere moeder ginc hi wenen;

185

Sente Jacob gelofde hi

 

Sinen wech, geloves mi.¹⁸⁶

 

Oec gelofde hi dat hi nemmermere

 

En sochte geerehande kere¹⁸⁸

 

Daer hi Karle ochte Vone

190

Mede pijnde te mesdone,¹⁹⁰

Vs 162 i. deel, een deel, dat is ook.

165 Dor smans wille, vermids den man, op het zien van den man.

166 Dander, de andere helft van het ree (de hinde van het hert).

169 Scoeres af, scheurde daer af.

170 Algeel, al geheel.

186 Wech, bedevaertweg.

188 Kere, slinksche streek (wending).

190 Pijnde, trachtte, arbeidde.

[p. 447]

 

Ochte iemene van haren magen.

 

Gode so ginc hi op dragen

 

Sine veede altemale;^{Vs 193}

 

Hi sal hem vort houden wale,

195

Noch nemmermere vort raet geven,

 

Daermen bi verliest sijn leven;

 

Maer altoes die soene geren,

 

Wille hem God die doot verweren.

 

Gaidoen, die dus dolende geet,

200

Ende die warheit niet en weet

 

Wanneer hi sal verliesen dlijf,

 

Want hi es nu arm ende kaitijf,

 

Ende geeft nu soene in allen landen,

 

Beide vrienden ende vianden,

205

Al hadde hi oic geweest quaet,

 

Hi set ane Gode nu sinen raet,

 

Ende geeft ewelike vrede

 

Sinen vianden, alse Gelter dede;²⁰⁸

 

Maer mochte uut comen Gaidoen,

210

Hi sout bat houden ende doen

 

Dan Geller dede sijn gelof;

 

Want sekerlijc so es hi of²¹²

 

Eere goeder hulpen ende .i. getrouwe,

 

Dat so was sijn slinke mouwe,

215

Die hem meer en steet niet bi,

 

Die laet hi daer, geloves mi.

 

Al mochte hi anders uut comen,

 

Die hulpe daeraf es hem benomen.

 

Gaidoen, die niet en sliep

220

Dien nacht, maer an Gode riep,

 

Es tote bi den dage gegaen.

 

Mettien so verhorde hi saen

 

Lude craien enen hane.

 

Doe was hi in goeden wane,

225

Dat hi lieden naken soude.

 

Derwert henen ginc hi boude,

Vs 193 Veede, veete, bloedhaet.

208 Gelter, in het HS. Gelt', doch lager v^s 211 Gell'.

212 So es hi of eere goeder hulpen, zoo is hy kwyt eene goede hulp, namelyk zyn linker arm.

[p. 448]

 

So hi rechste nemmeer can,^{Vs 227}

 

Ende quam, doet dagen began,

 

Op ene cleine cluse gegaen,

230

Die al omme was bevaen

 

Met enen watre, dat groet was.

 

Over dwater, geloft mi das,

 

So ginc een brugeken clene:

 

Daer woende in een man allene,

235

Een heylech, ende hiet Serpio,

 

Ende hadde gelegen daer alsoe

 

Vele meer dan .xl. jaer.

 

Van outheiden was hi swaer;

 

Els hi te nuttene nien plach²³⁹

240

Dan dies hem God onse here versach.

 

Sijn valbrugxken dat stoet toe;

 

Want ic wane hi daer toe

 

In xxx jaren niet en quam.

 

Nie en wert hi erre no gram,

245

Ende sat altoes in sine celle,

 

Ende in sine cleine capelle:

 

Daer so diende hi Gode met vlite,

 

Alse ene helege hermite.

 

Niemen en dorste hem genaken,

250

Dor bere ende dor draken,²⁵⁰

 

Die daer lagen in den woude.

 

Ende alwaec oec dat comen soude

 

Iemen te hem, ter clusen daer,

 

Die wech hi was so over swaer,

255

Ende oec so ongetreden mede,

 

Dat hi lichte teere ander stede

 

Ware geraect, in die woestine,

 

Onder tygren ende espine,

 

Ende hadde daer verloren dleven.

260

Dus so sijn si thuus bleven.

 

Hi woende .vij. milen wel

 

Van den lieden, sonder spel,²⁶²

Vs 227 Dat hy niet regter vooruit gaen kan.

239 Hy gebruikte tot zyn nooddruft niet anders.

250 Dor bere, wegens de beren.

262 Sonder spel, ik zeg 't u zonder te jokken.

[p. 449]

 

Ende sint hi dermitage nam

 

Sijt seker dat te hem en quam

265

Nie mensche, daer hine sach,

 

Sonder nu op desen dach.^{Vs 266}

 

Nu es Gaidoen comen daer,

 

Ende riep lude ende oppenbaer:

 

‘Es daer iemen in van Gods wegen,

270

Hi spreke hier nu mi jegen!’

 

Menechwerf so riep hi dat.

 

Die heilege man, die doe sat

 

In sine capelle, ende betde sere,²⁷³

 

Ende was benecht met onsen here,²⁷⁴

275

En horde Gaidoens roepen niet;

 

Want sijn gepens hem en liet.

 

Ten leste es hire uut comen,

 

Ende heeftene roepende vernomen,

 

Dat hem wonderde herde sere,

280

Ende seide: ‘Genade, God here!

 

Mi dunct ic enen mensche hore

 

Sere roepen hier vore.

 

Nu es leden menech dach,

 

Dat ic en horde no en sach

285

Engene mensche sekerlike.

 

Nu hulpt, God van hemelrike,

 

Ende behoet die ziele mijn,

 

Die ewelike u moeste sijn,

 

Ende behout mi mine raste,²⁸⁹

290

Die ic in u houde vaste.’

 

 

 

Die grave, die daer buten lach,

 

Ende hem herde sere ontsach,

 

Riep lude menech werven:

 

‘Laet in, ochte ic sal sterven.

295

Op dat gi van Gods halven sijt,²⁹⁵

 

Hoe teemt di dus langen tijt,

 

Ende [laet] in so groter avonturen

 

Staen een Gods creature,

Vs 266 Sonder nu, behoudens nu.

273 Betde, bedede, bad.

274 Benecht, vastgehecht, verbonden.

289 Raste, ruste.

295 Indien gy van Gode zyt (een schepsel Gods).

[p. 450]

 

Ende enen kerstenen man,

300

Die werwert en weet trecken an,

 

Die dus verre verdoilt si,

 

Want geen lant es hem bi?’

 

Die heylege man Serpio,

 

Diene roepen horde also,

305

Es tote vor sijn dorken gegaen,

 

Ende sach daer uutwert saen

 

Ende heeft den grave versien;

 

Ende die grave riep mettien

 

Ontfermelike ende sere:

310

‘Laet mi in, lieve here!’

Twee bladen perkament in-folio, my door den heer Lammens, wylen bibliothecaris der Universiteit van Gent, ter leen verstrekt, en thans berustende in de koninklyke bibliotheek te Brussel, schrift der XIV^e eeuw, hebbende drie kolonnen op elke bladzyde. De naem van den held des gedichts staet er telkens Laidoen in geschreven, en zoo las ook de heer Mone¹, doch zie hier de reden waerom ik Gaidoen stelle. Tot den Cyclus der riddergedichten van Karel den Groote behoort een fransch roman, Le roman de Gaidon, waer Francisque Michel ons een paer brokken heeft van medegedeeld in zyne voorrede op La chanson de Roland, pages XXIV-XXIX. Het schynt wel zeker dat ons fragment deel maekte van eene vertaling diens franschen romans, van ruim 20,000 verzen. Gaidon is hetzelfde als Gaydes, en het komt my voor dat Laidon niet wel voor een' franschen naem kan doorgaen, ten zy men er een spotnaem in mogt willen zien. Ik heb dus overal Gaidoen gesteld, waer er Laidoen geschreven was. Aen het einde van het fransche gedicht (Chanson de Roland, p. XXVII) trouwt de held met Claresme, dochter des franschen konings, wien hy het leven gered had.

J.F. WILLEMS.

1 Uebersicht der Niederländischen Volks-literatur, bl. 59.