Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 6

[p. 184]

Oude rymspreuken en priamelen.

Van vele edelen parabelen ende wiser leeren.

Het sal groet gheluc ghewouden^{Vs 1}
Sal de sot goet behouden.

Die scalcheit leert in siere joghet
In hem veroudt selden doghet.⁴

De muus niet gherne te kinde en gheet,
Daer si bi die catte weet.⁶

Wie dat levet na spaus ghebode
Es der sonden quijte voer Gode.

Langhe aerme ende wide hande
Hebben de heren van den lande.

Die niet wel en can ghebeden
Versuchte met sericheden.¹²

Menech set mi te borghe in scaden
Ende voert wech dat hi hevet geladen.

Vs 1 Ghewouden, magt hebben, regeeren, beschikken. Zie Reinaert v^s 430, 7610 en De Jager, Taalk. Magazyn, III, bl. 175, v^s 160. Gewoud is geweld. De zin dezer spreuk is: Alleen door overmagt van geluk kan de zot zyn goed bewaren.

4 Veroudt, veroudert. - Doghet, deugd.

6 Daer zy weet dat de kat haer naby is.

12 Sericheden, pyn, smart; wat zeer doet.

[p. 185]

15

Men behoeft enen dicken scilt

 

Die alle dinc anden wilt.^{Vs 16}

 

 

 

Siet op u ende benijdt mi niet,

 

Soe messeleec eest wat u ghesciet.¹⁸

 

 

 

Wat ghi hoort ofte siet,

20

Muust wel maer en mauwet niet.

 

 

 

Ic hebbe verstaen in minen zin

 

Swighen brinct vele rasten in.²²

 

 

 

Hets jammer dat een clein goet

 

Goede vrienscap scheiden doet.

 

 

25

Ghelapte scoen ende hanscoen wit

 

Dats een dinc dat qualic sit.

 

 

 

Alse papen stove houden²⁷

 

Soe moets die leide duvel wouden.²⁸

 

 

 

Tes quaet met hem drincken ghelach

30

Die qualec ghelt, ende vele mach.

 

 

 

Om dat de wolf sijn gans verloes³¹

 

Swigic vore den eten altoes.

 

 

 

Van quaden tonghen ghevenijnt

 

Wert in dinde menech ghepijnt.

 

 

35

Ay mi, ay mi, wats mi ghesciet,

 

Ic soeke trouwe, en vinder niet!³⁶

 

 

 

Die mint dat hem sal laten,

 

Hi legger ane sen te maten.³⁸

 

 

Vs 16 Anden, wreken.

18 Messeleec, misselyk, ongelyk, verscheiden, twyfelachtig, misvallig.

22 Rasten, gerustheden.

27 Stove, stoven, badstoven. Men had mannenstoven, vrouwenstoven, potstoven, enz.

28 Daer moet wel de leede duivel zyn rol spelen. Over wouden, zie boven op v^s 1.

31 De wolf. Dit ziet op eene fabel welke ik, voor het oogenblik, niet kan aenwyzen.

36 In, ik en.

38 Hy stelle daer weinig zyn zin op.

[p. 186]

 

Wildi bliven in u ere

40

Soe staet vaste, het wayt sere.

 

 

 

Van haesten comt dic swaer verdriet,

 

Maer die wel beit hem en gebrect niet.^{Vs 42}

 

 

 

Wie in officien comt in heren hove

 

Seker hi leeft meest bi rove.

 

 

45

Die hem selven niet en kint

 

Hi verliest meer dan hi wint.

 

 

 

Al selken vrient en achtic niet

 

Daer mi lachter bi ghesciet.⁴⁸

 

 

 

Hoe verre een vrient den anderen si,

50

Daer sal doch trouwe wesen bi.

 

 

 

Wat men valschen vrienden claghet

 

Dat bleve beter onghesaghet.⁵²

 

 

 

Ieghelijc wachtem dies:

 

Te vele bestaen es al verlies.

 

 

55

Wie dat blide es om mijn sneven,⁵⁵

 

Ghevalt hem aerch, magic dan leven,

 

Ic saels achten vele te min:

 

Dats sijn loen, tuucht mi mijn sen.

 

 

 

Wetti hoe de werelt staet?

60

Doet mi goet, ic doe u quaet;

 

Doet mi ere, ic doe u lachter;

 

Trect mi vore, ic sette u achter.

 

 

 

Vrient, die men lichte verliesen mach,

 

Die daer omme waecht op eenen dach

65

Lijf, goet, ziele ende ere,

 

Hi es bedroghen al te sere.

 

 

Vs 42 Die wel beit, die goed beiden (wachten) kan.

48 Lachter, smaed, hoon.

52 Ongesaghet, onuitgesproken.

55 Sneven, val, ondergang.

[p. 187]

 

Minne, sonder trouwe,

 

Biechte, sonder rouwe,

 

Bedinghe, sonder innecheit,^{Vs 69}

70

Dats al verloren aerbeit.

 

 

 

Deus, Here God, hoe mach dat sijn:

 

Vrouwen, die gherne drincken wijn,

 

Datse niet en peinsen dan

 

Hoet ghewinnen mach haer man?

 

 

75

Alsoe menech hoet alsoe menech sede,

 

Ende alsoe meneghen sen daer mede;

 

Men can niet soe vele goets gheleren

 

Men en maecht in quade keeren.⁷⁸

 

 

 

Nijt, vrese, minne, ende miede,⁷⁹

80

Dese iiij dinghen doen dat die liede

 

Dat recht vonnesse verberen,⁸¹

 

Daer si hen selven met onteren.

 

 

 

Twee dinghen God niet doen en mach

 

Die ic wale doe al den dach:

85

Ic ga wel tenen betren man;

 

Ic sondeghe, des God niet en can.

 

 

 

Leert men eenen jonghen man

 

Doghet, die hi niet en can,

 

Wetti hoe hi dat verkeert?

90

Leert u selven, ic ben gheleert!

 

 

 

Die niet en can ende niet en wilt leren,

 

Ende van eren comt tonneren,

 

Ende niet enen sot en verdraecht,

 

Wijst desen daer men sotten vraecht.

 

 

95

Soe waer een wolf herde zi⁹⁵

 

Daer en sijn die scape niet vri.

Vs 69 Bedinghe, gebed.

78 Men, of men.

79 Miede, geldelyke belooning.

81 Verberen, verbeuren.

95 Herde, herder.

[p. 188]

 

Ende daer de wolf bestrijt den ram,

 

Ic weet wel wie tierst wert lam.

 

 

 

Wee den mensche, die Gode verwerct,^{Vs 99}

100

Ende in die sonden wert ghesterct;

 

Want eest, alst ghescreven staet,

 

Sone wert der sonden nemmermeer raet.¹⁰²

 

 

 

Ic wil minen aermen maghen

 

Selden minen commer claghen,

105

Ic en wil oec minen scat niet

 

Berghen daerne de duvel siet.¹⁰⁶

 

 

 

Soe wie dat mi quijt met eeden

 

Hi quijt mi met behendecheden;

 

Stake elc eet als enen doren

110

Hen worde cume soe vele ghesworen.¹¹⁰

 

 

 

Die alle dinc wilt besorghen

 

Hevet selden saechten morghen;

 

Wie bi daghe niet varen en mach

 

Vare bi nachte, ende late den dach.

 

 

115

Wie dat ontsiet den donderslach,

 

Clopper jeghen al dat hi mach;

 

Wie den anderen ontsien moet,

 

Anveerden, soe es sier zorghen boet.¹¹⁸

 

 

 

Meneghen stoet moeti ontfaen¹¹⁹

120

Die met Gode wilt omme gaen,

 

Ende sal hi Gode bestaen nochtan¹²¹

 

Soe moetti wesen een kersten man.

 

 

 

Niemen en mach ghedoen bat¹²³

 

Dan hi hem pine te doene dat,¹²⁴

Vs 99 Verwerct, door zyne werken afgaet.

102 Sone, zoo en. - Raet, hulp, remedium; zynde er hier namaels tegen doodzonde geen behulp. Wy zeggen nog raed doen, voor een geneesmiddel gebruiken.

106 Daerne, daer hem.

110 Hen worde cume, daer wierd schaers. Hen, is het en, of 't en.

118 Aenveerde hem; want dit kan zyne bezorgdheid doen ophouden. Boeten is beteren.

119 Moeti, moet hy, zal hy.

121 Gode bestaen, gode behooren.

123 Bat, beter.

124 Dan hi hem pine, dan dat hy trachte.

[p. 189]

125

Met dommen domp, met wisen wijs;

 

Want het is nu der werelt prijs.

 

 

 

Die wise hi can menech goet

 

Daer na die domme lettel doet;

 

Menech wise doet nochtan

130

Daer hi doet onwijsheit an.

 

 

 

Dat wijsheit gheen erve en si

 

Noch conste, wanhaget mi;^{Vs 132}

 

Want niemen hevet, sonder aerbeit,

 

Wijsdom, ere, noch rijcheit.

 

 

135

Dat Salomon den wisen leerde

 

Maercolf dic dit wederkeerde;¹³⁶

 

Nochtan vint mense die in hare lere

 

Souden de wisen gherne verkeren.

 

 

 

Een sot nemt eens sot sanc

140

Vore der vedelen gheclanc,

 

Ende, wat men den sotten leert,

 

Sinen sanc hi niet en verkeert.

 

 

 

Bi sinen worden kinnic den doren,¹⁴³

 

Entie esel bi sinen oeren;

145

Want dien doeren dunct selden goet

 

Soe wat dat die wise doet.

 

 

 

Selken raet de duvel gheeft

 

Daer menech bi in sonden leeft.

 

Soe wie dat verdraghen mach

150

Gheeft den duvel enen swaren slach.

 

 

 

Soe wie rovers ende drunken siet¹⁵¹

 

Hi es sot ontsiet hire niet,¹⁵²

Vs 132 Wanhaghet, mishaegt.

136 Dikwyls werd dit door Marcolf tegengesproken. Salomon en Marcolf was een volksboek by onze voorouders, in 't welk die beide personnagien met elkander disputerende voorkwamen.

143 Den doren, den dwazen, den zot.

151 Drunken, dronkenen, dronkaerds.

152 Hire, voor hise, hy ze.

[p. 190]

 

Drunckenheit es selden soe vri

 

Daer en es sonde, scande, scade bi.

 

 

155

Men siet selden rijcs mans huus

 

Sonder dief ochte sonder muus:

 

De dieve salmen te rechte hanghen,

 

Ende die muse met vallen vanghen.

 

 

 

Wie vosse met vosse vaen sal

160

Hi moet kinnen haer weghe al.

 

Wie dat vosse [met] muse weert,^{Vs 161}

 

Hi weret hem spise, dier hi gheert.¹⁶²

 

 

 

Het hevet selden vette muus

 

Den vos ghebeten in sijn huus;

165

Der muus es alle weelde ontseght

 

Als si in die valle leght.

 

 

 

Wie oude honde in bande leidt

 

Hi verliest dat hi aerbeit;

 

Eens ossen scinckel hadde liever een hont

170

Dan van roeden goude een pont.

 

 

 

Hoe wel een hont ghetemt si

 

Eens honts sede es hem emmer bi.

 

Al ginge die hont talder stont

 

Ter kerken, nochtan bleeft een hont.

 

 

175

Soe wat manne den sot leert,

 

Sinen sanc hi niet en verkeert;

 

Des sots sanc en es niets weert,

 

Want hi te beteren niet en gheert.

 

 

 

Ic weet wel dat verraderen ende dief

180

Selden met goede lieden sijn lief;

 

Wie gherne vint gherne steelt,

 

Wie gherne verliest gerne speelt.

 

 

Vs 161 Weert, huisvest; hiervan ons weerd, hospes.

162 Hem, hun, hen. - Dier hi gheert, die hy zelf lust (begeert).

[p. 191]

 

In trouwen mach men an hen verstaen

 

Die al greenkenden henen gaen;^{Vs 183-184}

185

Men scelt onghetrouwe menech man¹⁸⁵

 

Dies hem selven onthouden niet en can.¹⁸⁶

 

 

 

Een man die maer een mesdaet doet

 

Mach men beteren, ende bliven goet;

 

Nochtan hem selc quaden name gheeft

190

Die selve hondert quadere heeft.

 

 

 

Die xxx doghden begheet,¹⁹¹

 

Eest dat hi eens omme sleet,¹⁹²

 

Der doghet wert vergheten al,

 

Maer de mesdaet hout ghetal.

 

 

195

Die te sere dronken sijn

 

Ende die een srijcs mans kindekijn

 

Dicke leert te water gaen,

 

Daer leit seldentijt coren aen.¹⁹⁸

 

 

 

Soe wien dat ic sterven sie

200

Ic en gheerde te sterven nie;²⁰⁰

 

Alsoe langhe alsict can gheliden²⁰¹

 

Willic jeghen de doot striden.

 

 

 

Wat goets een man hevet ghedaen

 

Alse hi sterft dat vint hi saen;

205

Maer dat hi achter hem laet

 

Dan wetti niet hoet es bestaet.²⁰⁶

 

 

 

Die doot lieve van lieve sceedt;

 

De doot ons van vrienden leedt;

Vs 183-184 Men mag zich op de trouw verstaen van hen die al grynende (grenikende) henen gaen.

185 Scelt, noemt.

186 Dies hem selven, die zelf zich des, daervan (van het grynen).

191 Begheet, begaet. Het HS. heeft begeert.

192 Sleet, slaet.

198 Coren aen, keur aen.

200 Gheerde, begeerde. - Nie, nooit.

201 Gheliden, doorstaen.

206 Bestaet, besteed. Het goede wordt hem eeuwig geloond; maer hy weet niet wat men met zyn nagelaten goed zal doen.

[p. 192]

 

De doot ons de liede steelt,

210

Ghelijc een die scaep speelt.^{Vs 210}

 

 

 

En es ons gheen feeste groet

 

Dat ons ten lesten gheeft de doot;

 

Maer alsoe langhe alse ruert de mont,

 

Soe es ons die vaert oncont.²¹⁴

 

 

215

Coenheit, edelheit, hovescheit, joecht,

 

Wijsheit, rijcheit, ere, ende doeght,

 

Die en wilt de doot niet sparen,

 

Wine moeten daer wi verdienen varen.²¹⁸

 

 

 

Alse de sieke den ghesonden laeft

220

Ende de doede den levenden graeft,

 

Soe seldi weten, sonder strijt,

 

Dat hier naect een ander tijt.

 

 

 

Constic soe wisen meester verstaen,

 

Dien woudic gerne te rade gaen,

225

Die dore den mensch devel zaghe:²²⁵

 

Die woudic loven alle daghe.

 

 

 

Wijn, reine, versch ende goet,

 

Verblidet al der lieden moet;

 

Cranke wine, droeve ende cout,

230

Die maect saen de lieden out.

 

 

 

Wat ghi segt ofte segghen moocht,

 

Hen es niemen edel dan die doeght;

 

Dat latic wel u allen horen,

 

Wie recht doet es wel gheboren.

 

 

235

Ghenade ende ontfermecheit

 

Heeft ons verloest uter hellen leit;

Vs 210 Scaep, waerschynlyk te lezen scaec, wordende in het schaekspel al de stukken achtervolgens weggenomen. Ik vinde 't scaep spelen niet vermeld in de lyst der kinderspelen van den Nederlandschen Rabelais, Amst. 1682, I, bl. 76-81.

214 Die vaert oncont, het sterven onbekend.

218 Wine, of wy.

225 Devel, het euvel, het kwaed dat binnen den mensch schuilt.

[p. 193]

 

Troest, biechte, ende raet,

 

Ons allen wel in stade staet.

 

 

 

Die crumen sijn vore gode weert,

240

Die niemen tsier taflen en gheert:^{Vs 240}

 

Aelmoessene bidt vore den man,

 

Die selve ghebidden niet en can.

 

 

 

Wie dat duvels werken werct,

 

Ende niet en roect wie dat merct,²⁴⁴

245

Soe wat mi daer af ghesciet,

 

Diene houdic vore enen inghel niet.

 

 

 

Soe waer een inghel wille zijn,

 

Met sinen werken doet hi in schijn;²⁴⁸

 

Ende waer de heileghen Geest es mede

250

Daer es peis ende vrede.

 

 

 

Waer sijnse die vrome heren waren?

 

Daer si ligghen wast gers ende waren;²⁵²

 

Niemen soe grote here en si

 

Hine moet sterven, alsoe wel als wi.

 

 

255

Dat roemsche rike steet niegherinc na²⁵⁵

 

Dan hoe de werelt in werringhe sta;

 

Sine roken op de scape twent,²⁵⁷

 

Op dat men hen die wolle sent.²⁵⁸

 

 

 

Alse sonden in thof van Roeme comen

260

Daer werdense den lieden benomen,

 

Ende hoe dat si die behouden

 

Dies soe moet gheluc wouden.²⁶²

 

 

 

Hen wert nie man soe hoghe ghetoghen

 

Hem en was leet was hi bedroghen;

Vs 240 Tsier, te zyner.

244 Niet en roect, zich niet bekreunt, roekloos is.

248 Doet hi in schyn, doet hy het blyken.

252 Waren, voor varen, varenkruid.

255 Niegherinc, nergens.

257 Sine roken, zy en bekreunen zich niet. - Twent, niets.

258 Op dat men, mits men.

262 Wouden, beschikken; in Freidank's Bescheidenheit: walten. Zie over wouden boven V^s 1.

[p. 194]

265

Die oec niemen en can bedrieghen

 

Hi en soude niemen lieghen.

 

 

 

Wie goet met noede ghewonnen heeft

 

Hets wonder soe hijt saechte begheeft;

 

Maer saechte ghewonnen goet

270

Dat maect enen lichten moet.

 

 

 

Hi es dom die der trouwe soect

 

Daer mens een twint niet en roect;

 

So wie blect lenden ende doren^{Vs 273}

 

Hevet met rechte beide verloren.

 

 

275

Die peren scudt voer een zwijn,

 

Diene moghen niet wel reine zijn;

 

Wie sant telde ende sterren schijn

 

Hi mochte wel onledech sijn.

 

 

 

Die wilt dat ic hem verwere

280

Sal doch doen dat ic beghere;

 

Die gherne minen wille doet

 

Dien dragic emmer houden moet.²⁸²

 

 

 

Tfi den melden, fi den goeden,

 

Tfi den hoofschen, fi den vroeden,

285

Tfi hen allen die nu leven,

 

Sonder die ghelt mogen gheven.

 

 

 

Wachten die hem te wachten heeft,

 

Men vindt in niemen trouwe die leeft;

 

Spel van vrouwen ende heerscaps helde²⁸⁹

290

Mach men verdriven al met gelde.

 

 

 

Ay hoort, die clerc es die can latijn,²⁹¹

 

Maer enen gulden florijn

Vs 273 Wie zyn eigen lenden en ooren schendt?? Ik versta den zin niet.

282 Houden moet, toegenegenheid. Houde is vriendschap, en hulden (nu huldigen) en houden (houw zyn) zyn van den zelfden aerd. - Moet, gemoed.

289 Helde, kluisters.

291 Ay hoort, enz. Deze spreuk komt ook voor in het gedicht van de Frenesie v^s 57-60 in myne Mengelingen, bl. 39. - Clerc, geestelyke.

[p. 195]

 

Ware hem beter, sijt seker des,

 

Dan enen sac vol latijns es.

 

 

295

Ic hebbe gheweest in dat lant

 

Daer ic vele liede vant

 

Die meer doer den D' daden^{Vs 297}

 

Dan dore Gode ende sijn ghenaden.

 

 

 

Siet van wien ghi sprect ende wat,

300

Ende waer, ic rade u dat:

 

Alse dwort ute es en mach niet in,

 

Al sout costen herte ende zin.

 

 

 

Die niet en can noch en weet,

 

Ende niet en heeft noch en gheneert,

305

Het es anschijne, oppenbare,³⁰⁵

 

Dat hem es nakende ermoede zware.

 

 

 

Doen ic goet hadde, ende ic mocht geven,

 

Vandic nichten ende neven;

 

Ende als mi mijn goet ave gaet,

310

Vindic niemen die mi bestaet.

 

 

 

Vrouwe die scaers .. en draghen

 

Ende selve haren vloer vaghen,

 

Ende camecate sonder cnapen:^311-313

 

Hier op sta ic te gapen.

 

 

315

Men gheeft nu niemen tsine

 

In biere, in broede, noch in wine,

 

Ooc in geenrande comenscepe,

 

Ten heeft in dinde enen nepe.³¹⁸

 

 

 

Ic woude niemen en conde

320

Anderen vrienscap toenen,

 

Hen quame ute herten gronde,³²¹

 

Soe en soude men niemen hoenen.

 

 

Vs 297 Doer den D', om des duivels wille.

305 Anschyne, blyk.

311-313 Door de onduidelykheid van het schrift weet men niet wat men door ..en van vs 311 en door camecate (naer het schynt gelezen te moeten worden) van v^s 313 te verstaen hebbe.

318 Of men vindt er eindelyk een kneep in. Nepe en knepe zyn genoegzaem eenerlei.

321 Hen quame, het en quame, of het kwame.

[p. 196]

 

Swighen es een proper woort,

 

Het luut soe wel int spreken;

325

Van gode moeten si sijn ghestoert

 

Die dat achter steken.

 

 

 

Soe wie dat na ere steet

 

Vele zorghen hem over geet;

 

Want ere en mach niemen worden gegeven,

330

Hine moet met zorgen leven.

 

 

 

Orsse, speren, scilt, helm ende sweert^{Vs 331}

 

Hebben goede ridders weert;

 

Want ere ende alle weerdecheit

 

Hem ane dese V geleit.³³⁴

 

 

335

Die vroede man zorghet sere

 

Om goede lof ende om ere;

 

Die mint sorght om minne,

 

Entie ghiereghe om ghewinne.

 

 

 

Niemen sine vrienden en weet

340

Alse hem sijn dinc ten besten geet,³⁴⁰

 

Maer de vriende werden becant

 

Alst hem qualic geet in hant.³⁴²

 

 

 

Die wale sprect elken tuwe:³⁴³

 

Qui bien est ne se remuwe.

345

Wetti wat dat in dietsche bediet?

 

Die wel es verwandel hem niet.

 

 

 

Alse dwater jeghen berghe gaet

 

Mach der zielen werden raet,

 

Ic meine soe dat vlieten moghe³⁴⁹

350

Vander herten tote in doeghe;³⁵⁰

 

Dat water en loept soe sachte niet

 

Men hoert tot in den hemel die vliet.³⁵²

 

 

Vs 331 Orsse, paerden.

334 Geleit, ligt, geleden is.

340 Sijn dinc, zyn zaek; hetgeen hy bedryft.

342 Als 't zich kwalyk aenstelt.

343 Elken tuwe, elken t' uwen, voor elk van u, voor elkeen.

349 Soe dat, zoo dat 't.

350 Tote in doeghe, tot in d'oogen; wanneer namelyk het berouw des harten zich in tranen oplost.

352 Die vliet, het vlieten.

[p. 197]

 

Vier grote loene daelmoesen heeft:

 

Si verblijdt dien mense gheeft;

355

Hi es blide diese mach gheven;

 

Si verbluscht die sonde ende linghet leven;^{Vs 356}

 

Soe wiese ghevet onstelike³⁵⁷

 

Hi heeft dese iiij sekerlike.

 

 

 

Ghetrouwe vrient, hulp ter noot,

360

Hine vliet doer vrese, no doer doot;

 

Die vrient es van der avontueren

 

Alsoe langhe alst u gaet ter cure³⁶²

 

Soe volghet hi u, maer hi vliet

 

Alst u mesvalt ofte mesciet.³⁶⁴

 

 

365

Die minnen wille wachtem dies:

 

Vele bestaen wert dic verlies;

 

Wie in ghenuechten set sijn leven

 

Vroude salne niet begheven;³⁶⁸

 

Daeromme willic na vroude proeven,

370

Want ic sie den meneghen droeven.

 

 

 

Die bie haer te somere wiselec gheneert

 

Daer si des winters af verteert;

 

Soe doet ghi, jonghe, in jonghen tiden,

 

Daer ghi out af moghet verbliden;

375

Want men seghet: heeft doude ghebrec

 

Hets recht, hi was jonc snodel ende gec.³⁷⁶

 

 

 

Die giereghe ende die vrecke mede

 

Souden deilen ene maerct tere stede;³⁷⁸

 

Die ghiereghe woude hebben dbeste deel;

380

Die vrecke wederseit gheheel;³⁸⁰

 

Al noch soe eest onbescheeden

 

Die strijt tusschen hem beden.³⁸²

 

 

Vs 356 Linghet, verlengt.

357 Wie ze jonstelyk geeft.

362 Ter cure,ter keur, naer genoegen.

364 Mesciet, mis geschiedt, iets kwaeds gebeurd.

368 Vroude, vreugd.

376 Snodel, snood.

378 Maerct, marktgeld; wat zy samen ter markt gewonnen hadden; doch Freidank stelt drî marc, drie mark gelds. - Tere stede, t'eener stede, op zekere plaets.

380 Weder seit, voor weder seit 't, wedersprak het.

382 Hem beden, hun beiden.

[p. 198]

 

Soo waer dat een jonc man

 

Sijn recht behout, daers doghet an,

385

Es hi eighen ofte vri,

 

Indien dat hi niet scalc en zi,

 

Sine doghdelike saken

 

Selen hem emmer edel maken.

 

 

 

Visscheren, weveren, tolnaren mede,

390

Connen wel meneghe scalchede,

 

Ende menegherande dinc,

 

De oic de duvel wel ontfinc,^{Vs 392}

 

Ende lieghen bescheedelike;

 

Nochtan werden si selden rike.

 

 

395

Seidic de waerheit talder tijt

 

Soe vondic meneghen weder strijt,

 

Dies moetic dicke om legghen;

 

Men mach te vele de waerheit segghen;

 

Ende seidic al dat ic weet,

400

Soe wiste de vremde al mijn leet.

 

 

 

Niemen sijn vriende en weet

 

Alse sijn dinc ten beste steet;

 

Maer de vriende worden becant

 

Alst hem ten quaetsten gheet in hant:

405

Gheet mi wel soe hebbic vriende,

 

Maer lettel alst mi steet onsiende.⁴⁰⁶

 

 

 

Lisemuschs seit al oppenbaer:⁴⁰⁷

 

Al waert dat sonde geen sonde en waer

 

Ende God gheen sonde en wrake,

410

Ende niement quaet van sonden en sprake;

 

Nochtan soude men scuwen sonde,

 

Want si comt ute soe quaden gronde.

 

 

 

Alse mi die quade wel ontfaen,

 

Soe hebbic emmer iet mesdaen;

Vs 392 De oic, die ook.

406 Alst mi steet onsiende, als 't my slecht staet. Onsiende, zichtbaer slecht.

407 Lisemuschs, Lisimus? Ik ken geen schryver van dien naem.

[p. 199]

415

Hets beter der quader haet,

 

Dan haer vrienscap, wel verstaet;

 

Men sal metten goeden wandelen,

 

Ende met den quaden geen dinc handelen.

 

 

 

Waren alle der lieden zinnen ghelijc,

420

Sone ware niemen aerm no rijc;

 

Ende wie dat riket ane sijn goet,^{Vs 421}

 

Hi wert aerm in sinen moet;

 

Alse een aerm mensche wert rijc

 

Sone es niemen soe onverdrachelijc.

 

 

425

Hoe sere dat wi sijn an sorghen,

 

Wi gheren emmer eenen morghen,⁴²⁶

 

Om den morghen roepen [wi] sere,

 

Ende als wine hebben sijn wi here;⁴²⁸

 

Maer die hebben mochte dat hi begheert,

430

Het ware [hem] M. morghen weert.⁴³⁰

 

 

 

Drie dinghen sijn, dat wet wel,

 

Die ons sijn altoes te fel,

 

Die vlieghende vloie ende sduvels nijt:

 

Dese ligghen op ons talder tijt;

435

Dits een nijt die niet en beghevet,

 

Van selker macht alse elc hevet.⁴³⁶

 

 

 

Dat ic den duvel entie doot,

 

Ontsien moet, des hebbic noot;

 

Die ic nochtan noit en sach,

440

Nochtan vruchtic haren slach;⁴⁴⁰

 

Van hem beiden moetic anxt ontfaen,

 

Nochtan en weetic niet hoe [si] sijn ghedaen.⁴⁴²

 

 

 

Vondic enen yseren moet

 

Die jeghen loghene waer goet,

Vs 421 Riket, rykt, ryk wordt.

426 Gheren, begeeren, verlangen.

428 Wine, wy hem.

430 M. In het HS. staet mi, wat geen zin heeft. Freidank stelt tussent morgen weert.

436 Van selker macht, voor zulke magt.

440 Vruchtic, vreeze ik.

442 Hoe sisyn ghedaen, hoe zy er uitzien, hoe hunne gedaente is.

[p. 200]

445

Ende enen scilt jeghen scelden,

 

Dese woudic herde diere ghelden,

 

Ende een berch jeghen verraet,

 

Ic soudse hueren, dat verstaet.

 

 

 

Dier herten dicke leide ghesciet^{Vs 449}

450

Die de liede node eten siet;

 

Hoe machtem dan wers ghescien⁴⁵¹

 

Dan hise met hem moeste eten sien?

 

Ic weet wel dat selden ghenutten can

 

Bi eighene broede een noedech man.⁴⁵⁴

 

 

455

Reine herten ende reinen moet

 

Sijn in allen tiden goet,

 

Ende gherecht te sine in ghewinne

 

Dats gherechte Gods minne;

 

Want die ontrouwe wert soe coene

460

Datter hem niement en scaemt te doene.

 

 

 

Een extere sprac, des es niet lanc:

 

‘Ver duve, leert mi uwen sanc.’⁴⁶²

 

Die duve seide: ‘ic lere u wel gaen

 

Woudi u huppelen laten staen.’

465

‘Jaic,’ seide dextere, maer en halp niet

 

Soe wat haer die duve hiet.

 

 

 

Wie dat trouwe ende wet begheert

 

Es te lettel steden weert;

 

Die sine mesdaet werken woude

470

Niemen hi berispen en soude;

 

Die sijn sonden merken wille

 

Hi laet wel de mine stille.

 

 

 

Clavarius es een voghel, God weet,⁴⁷³

 

Wies cracht vore des menschen geet;

Vs 449 Aen zulk hart geschiedt dikwyls leed.

451 Wers, wars, verkeerd, erger. Hoeveel meer ergernis moet hem dan geschieden wanneer hy, enz.

454 Een noedech man, een man die altyd nood (iets van noode) heeft.

462 Ver duve, vrouw duive.

473 Clavarius, een vogel wiens naem ik noch in de Naturenblome van Maerlant noch in het kapittel de Volatilibus by Bartholomeus den engelschman vinde opgenoemd. Waerschynlyk een dier verdichte vogels welke men in oude romans aentreft. Freidank noemt hem Karadrius.

[p. 201]

475

Maer waer hi enen sieken siet

 

Dien en deert hi emmer niet;

 

Wat sieken ghenesen niet en can

 

Dien en siet hi nemmer an.

 

 

 

Tusschen vader ende tkint

480

Men dicke ontrouwe vint;

 

Een broeder den andren bestrijt;

 

Deen maech den andren benijt:

 

Besiet de wereld al te samen,

 

Ghine siet hem niemen sonde scamen.

 

 

485

Al luttel loes en es maer spel,

 

Maer al te vele en voeghet niet wel;

 

Loesheit mach wel liggen stille,

 

Want valscheit doet al haren wille;

 

Gherechtecheit moet sijn verduldech:

490

Si sal verwinnen, God eest haer sculdech.

 

 

 

Die meneghe sprect hine weet wat:^{Vs 491}

 

Besaghe hi hem selven hi sweghe bat.

 

Ach, dat ic dat moet ontgelden,

 

Dat trouwe loenet alsoe selden!

495

Nochtan willic met trouwen dienen;

 

Ic hope het sal noch loenen iemen.⁴⁹⁶

 

 

 

Eest dat een wast sijn goet,

 

Waer hi comt men heeten vroet;⁴⁹⁸

 

Maer heeft [hi] ramp ende ongheval

500

Soe heet men sot overal:⁵⁰⁰

 

Aldus steet elken, es hi vroet,

 

Sere te werven om goet.

 

 

 

Tfi u, clappers, scaemt u der wraken,

 

Die ghi doet met achter spraken!

Vs 491 Menigeen spreekt, hy weet niet wat.

496 Iemen, iemand.

498 Men heeten vroet, men heet, men noemt hem wys.

500 Men, voor men n', men hem.

[p. 202]

505

Wetti waer mede de werelt omme gaet?

 

Doet mi goet ic doe u quaet;

 

Doet mi ere ic doe u lachter;

 

Set mi vore ic sette u achter.^{Vs 505-508}

 

 

 

Een man soude siere vrouwen⁵⁰⁹

510

Al der doeghden betrouwen;

 

Al waert van sine live⁵¹¹

 

Dat soudi segghen sinen wive,

 

Ja, op datse vaste sliepe,

 

Ende hi niet te lude en riepe.

 

 

515

Men sal meer scuwen ende vlien

 

Scande, dan de doot ontsien,

 

Het moet al sterven, groot ende clene;

 

De doot es elken mensche ghemene;

 

Een mensche, die stervet in sijn ere,

520

Hi mach gode dancken sere.

 

 

 

Mijn vader wan mi hier te voren,⁵²¹

 

Eer hi ghewonden was ofte gheboren,

 

Ende over waer, sijt seker das,

 

Mijn moeder droech mi eer si gheboren was,

525

Ende oec wasic, eer ict verdroech,

 

Die tfierendeel vander [werelt] versloech;

 

Oec wasic die selve man

 

Die mer ouder moeder maghdom nam.

 

 

 

De werelt es alsoe ghescepen:

530

Heeft hem iement iet mesgrepen,

 

Ende comt hi in der lieden mont,

 

Sone mach hi werden niet ghesont,

 

Al waert oec loghene, de ghebueren

 

En selen laten niet ghedueren;⁵³⁴

535

Si sijn soe nidech, God gheve hen toren,

 

Si clappen sonder sien ofte horen.

 

 

Vs 505-508 Als boven, v^s 59-62.

509 Een man behoort zyne vrouw.

511 Al betroft het ook zyn lyf (dat is, zyn leven).

521 Myn vader, enz. Zie Belgisch Museum, V, (of 1841) bl. 100 de aenteek. bl. 101, en de oplossing bl. 462.

534 En selen, voor en selenne, en zullen hem. - Toren, verdriet.

[p. 203]

 

Wanneer met enen man soe staet

 

Dat een sijn viant, diene haet,

 

Vore sinen here mach belieghen,

540

Up dat hi bughen can ende nighen

 

Soe es al sijn doen baraet;^{Vs 541}

 

Al dade hi wel het ware quaet:

 

Die dus loghene doen vlieghen,

 

Sijn die de heren meest bedrieghen.

 

 

545

Het drincken si hondert hen selven doot

 

Die niet en storven van dorste groot;

 

Want wie vele sonder dorst drinct,

 

Die doot hi te hemwert winct:

 

Dronckenheit es selden goet,

550

Want si den wisen dolen doet,

 

Ende si es roeverse der zinnen,

 

Ende bode der doot, wildijt bekinnen.

 

 

 

Menech mensche hout in den moet⁵⁵³

 

Dat hi an loghene clein mesdoet.

555

Die scilt mach onlanghe hulpen mi,⁵⁵⁵

 

Die van loghenen ghemaect zi;

 

Want menech mach mer herkinnen,

 

Die hen selven niet en kint binnen;⁵⁵⁸

 

Bekinde hem selven elc man

560

Hi soude te men lieghen dan.

 

 

 

Ic doe mi selven leets meer

 

Dan al de werelt, dats mi zeer;

 

Mochtic mijn selfs meester zijn

 

Soe haddic saen den wille mijn;

565

Mochtic mi selven af trecken

 

Van dinghen, die mi bevlecken,

 

Soe dat ic rede ofte ginge,

 

Mine volghede gheen quade dinghen.

 

 

Vs 541 Baraet, bedrog.

553 Hout in den moet, houdt in zyn gemoed het daervoor.

555 Onlanghe, niet lang.

558 Kint, kent.

[p. 204]

 

Mi heeft menech man gheloghen,

570

Ende waent dat hi mi heeft bedroghen

 

Dien ic wale soude bedrieghen,

 

Op dat ic hem woude lieghen.^{Vs 572}

 

Men mach de lieden wel bedrieghen

 

Daer men niet en spaert dat lieghen.

575

Die hem ane Gode houden moghen

 

Bliven altoos onbedroghen.

 

 

 

Alse mi een nonne biedt den mont,⁵⁷⁷

 

Ende op mi wipsteert een hont,

 

Ende op mi lacht een scoen vrouwe,

580

Ende mi een loes man sweert op trouwe,

 

Ende op mijn scoudere sleet een here,

 

Mi es te moede, min no mere,

 

Ghelijc als mi was te voren,

 

Noch ghewonnen noch verloren.

 

 

585

Alle tgoet dat ons gheven mach

 

Beide de werelt entie natuere,

 

Dat mach ons in een oege op slach

 

Nemen die doot ofte avonture.

 

Niemen en beroeme hem hoghe dade;

590

De mensche, ende oec sijn goet al,

 

Hanct ane den hemel met enen drade,

 

Ende men en weet wanneert vallen sal:

 

Elc huede hem vore desen val.

 

 

 

Het heet menech nu ten tide^{Vs 594}

595

Wesen een goet edel man,

 

Die noit in neghene zede

 

Edelheit ane hem en ghewan;

Vs 572 Op dat, indien.

577 Alse mi, enz. In Matthaei Veteris aevi Analecta, III, p. 654 (uitgave in-4^o) leest men:

Als op myn schouder clopt een hoer [lees heer],
En een baghyne my noot seer,
En my een loesman sweert by trouwe,
En my aenlacht een schoon joncfrouwe,
En my een non biet haren mont,
En my aenwispelsteert een hont,
So heb ick noch gewonnen noch verloren,
Maer blijf als ick was te voren.

Vs 594 Het heet menech, menigeen heet.

[p. 205]

 

Want al ware een man van gheslachte,

 

Van tonghen, ofte al soe goet,

600

Rijc van goede ende van machte,

 

[Ic wane] hem edelheit nie en bestoet,

 

Hi en si edel in den moet.

 

 

 

Ons ware beter enen hellinc

 

Met Gode ghewonnen ende verteert,

605

Dan wi hadden alle dinc,

 

Daer hare de werelt mede gheneert,

 

Dat ghewonnen ware met blamen

 

Van onsen tienden ouder vader,^{Vs 608}

 

Al waert dat wijt al te samen

610

Den aermen gaven al gader,

 

Dore Gode, onsen hemelschen vader.⁶¹¹

 

 

 

Die aelmoesene gheeft,

 

Hi doet hem selven meerder goet

 

Dan den aermen diere bi leeft:⁶¹⁴

615

Dus seggic oic dat hi doet

 

Hem selven vele meerder ere,

 

Die eert enen goeden man,

 

Dan hi eert den goeden here:

 

Elc ere goede lieden dan,

620

Waer hi mach, ende waer hi can.

 

 

 

Die ghenoecht dat hi heeft,

 

Hi heeft al sinen noet verwonnen,

 

Ende hi es die rijcste die leeft,

 

Naest Gode onder der sonnen;

625

Maer die vrec es, hi heeft pine:

 

Altoes gaet hem droefheit ane;

 

Al ware al ertrike oec sine,

 

Hi soude nochtan, na minen wane,

 

Willen die sonne ende oec de mane.

 

 

Vs 608 Tienden ouder vader, de tiende grootvader, opklimmenderwys.

611 Dore Gode, om God.

614 Diere, die er.

[p. 206]

630

Die scalken knechten licht gheloeft,

 

Entie verraders niet en kint,

 

Entie werct na sijn selfs hoeft,

 

Ende die den smeekere mint,^{Vs 633}

 

Ende die mesdadeghen niet en doet ghenade,

635

Alse men hem mach doen ghevede,⁶³⁵

 

Ende vroeden lieden niet gheet te rade,

 

Ende licht ontseit een godsmans bede,⁶³⁷

 

Sijn rike en mach niet sijn ghestede.⁶³⁸

 

 

 

Ic wil mi des vermeten wel,

640

Waren wi dat wi wesen souden,

 

Alse ons God maecte ende niet el,⁶⁴¹

 

Wi souden hebben dat wi wouden;

 

Want ons seit Aristoteles:

 

Dat alle dinc van recht begheren,

645

Dat in hem meest goet es,^644-645

 

Ende al aercheit van hem weren:

 

Die wilt mach hem in dogheden gheneren.

 

 

 

Die hem verlaet op joncheit,

 

Op scoenheit, ochte op ghesonde,⁶⁴⁹

650

Ochte op lives crachtecheit,

 

Ic woude dat hi wel merken conde

 

Hoe die bloemen, ende tgroene gras,

 

Des morghens groit eer ment af sleit,

 

Ende zavons voert in den tas:

655

Dits ons allen even ghereet,⁶⁵⁵

 

Als die doot comt, diet al versleet.

 

 

 

Die rijcheit hevet, ende diese hout,

 

Hi moet sorghen al sijn leven,

 

Ende als hi sterf, ende hi vercoudt,

660

Moet hise met groten rouwe begheven;

Vs 633 Smeekere, vleijers.

635 Doen ghevede, vyandlykheid doen. Wy zeggen nu veete.

637 Een Godsmans bede, lees: goedsmans bede; hetgeen een braef man verzoekt.

638 Ghestede, gestade, duerzaem.

641 El, anders.

644-645 Dat ieder geregtigd is datgene (dinc) te begeeren wat hem het meest goed doen kan.

649 Ghesonde, gezondheid.

655 Ghereet, bereid, paratus.

[p. 207]

 

Maer die rijcheit niet en heeft,

 

Ende hem daghelijcs gheneert,

 

Hi es die rijcste man die leeft;

 

Want hi tsine met Gode verteert,

665

Dat hem zorghe noch ancxt en deert.

 

 

 

Die wille wachten voor den wijn,^{Vs 666}

 

Al dunct hi ons smaken wale,

 

Boven mate soe eest venijn,

 

Ende gheeft den mensche dicwile quale:

670

Hi brect ende droecht de natuere,

 

Ende nemt der herten haren sin,

 

Manslacht, luxurie, in meneger ure,

 

Werringhe, scande ende clein ghewin:

 

Dit brinct drunkenscap al in.

 

 

675

Dobbelsteen ende vrouwen minne,

 

Ende drunkenscap, diese antiert,

 

Si bringhen hem al aercheit inne,

 

Ende blijft dicwile gheonneert.

 

Traecheit ter doghet soe heefti in

680

Die leecht onder der minnen roede,⁶⁸⁰

 

Ende dronckenscap benemt den sin,

 

Ende dobbelsteene gheven armoede:

 

Die wille hi sijs op sine hoede.⁶⁸³

 

 

 

Die haer herte ter werelt gheven,

685

Al moghense blidelike leven

 

Een stuc, en mach niet langhe dueren;⁶⁸⁶

 

Soe menechsins sijn davontueren

 

Die ghevallen alle daghe;

 

Oec eest ene ghemeine plaghe

690

Dat men emmer sterven moet.

 

Waer toe es dan dese werelt goet?

 

 

 

Als ij Reinaerden werden ghecoren

 

Te scependomme, ende hebben ghesworen

Vs 666 Wachten, wachte hem (zich).

680 Leecht, ligt.

683 Hi sijs, hy zy des.

686 Een stuk tyds, het en mag niet lang duren.

[p. 208]

 

Trecht te houden van ere stede,^{Vs 694}

695

Ende dan ghevalt enen onvrede

 

Tusschen harer beider maghen,

 

Ende elc den sinen wilt overdraghen:

 

Die dan mochte horen die okette,⁶⁹⁸

 

Die si daer voert bringhen bi wette,

700

Diere den sin toe woude keren⁷⁰⁰

 

Mochter reinaerdie ane leren.

 

 

 

Die God wijsheit ghevet ende sin

 

Hi gheeft hem de meeste gave

 

Die de werelt mach hebben in,

705

Heerscap, rijcheit oft have;

 

Want Jan Soetrec ons bescrijft:⁷⁰⁶

 

Dat altoes die wise man

 

Here boven den sterren blijft:

 

Hets recht dat sijs hem dancken dan

710

Dien God sen ende wijsheit an.⁷¹⁰

 

 

 

Vier dinghen sijn op ertrike

 

Die leven herde wonderlike:

 

Dat Salmander, dat spise negheene

 

En nut, sonder dat vier allene,

715

Ende dat water de harinc,

 

De stoor de locht, geen ander dinc,⁷¹⁶

 

Ende bi der erden leeft de mol,

 

Die hi nuttet in sijn hol:

 

Dus soe leven dese iiij

720

Na ene wonderlijc maniere.

 

 

 

Springhen, singhen es al der joeght;

 

Die oude sal peisen om de doeght.

 

Hadden alle de lieden jongen moet,

 

Dat en soude niet wesen goet.

Vs 694 Van ere, van eenre.

698 Okette, akette, streken, insidiae. Men had ook Ackette in de bouwkunst. Zie den brief by Diericx, Mémoires sur la ville de Gand, II, bl. 105.

700 Diere, die er.

706 Jan Soetrec. Waerschynlyk een nederduitsch dichter.

710 An, gunde; van onnen, nu jonnen.

716 Stoor, lees stoorc of storc, de oijevaer; doch hier een fabelachtige oijevaer. By Freidank (ed. Grimm, 109, v^s 18) is 't de Cameleon.

[p. 209]

725

Mi dunct soe waer ic henen bin

 

Dat ic hebbe .M. mans sin,

 

Ende comic daer die liede sijn,

 

Soc benic dulder dan een zwijn.

 

Hijs domp die siere kinder broet^{Vs 729}

730

Den honden gheeft in hongers noet.

 

 

 

Die tsier herberghe gherne ontfeet⁷³¹

 

Die ghene, daer hi doghet in weet,

 

Ende blideleec deilt des hi heeft,

 

Hets al te dancke dat hi gheeft;

735

Want hens te prisen gheen gherechten,⁷³⁵

 

Dan goede onste ende blide ansichten.⁷³⁶

 

Sijn die gaste hovesch ende goet,

 

Hets al te dancke wat men hem doet;

 

Sijn si onhovesch, ende si hem storen,

740

Soe meer ghegeven soe meer verloren;

 

Want men niet te besteden en pleghet

 

Wers dan dat men den quaden ghevet.⁷⁴²

 

 

 

Elc sie vore hem, dat radic wel;

 

Want ware hem davontuere fel,

745

Ende hem tgheluc niet en dient,

 

Hine sal behouden ghenen vrient;

 

Maer die wilt proeven sijn vrienden al

 

Hi leerse kinnen int ongeval;

 

Want int gheluc vint men menegen vrient

750

Die inder noet niet en dient.

 

Nu laet ons emmer den ghenen ontsien

 

Daer niet sonder en mach ghescien.⁷⁵²

 

Waren wi dat wi wesen souden

 

Wi souden hebben dat wi wouden.

 

 

755

Al es een man wel metten here,

 

Hi sal hem hoeden voer Reinaert kere,⁷⁵⁶

Vs 729 Siere, zyner.

731 Tsier, te zyner.

735 Hens, het en is, daer en is.

736 Onste, gunst.

742 Wers, verkeerdelyker, erger.

752 Zonder wien niets mag geschieden.

756 Voer Reinaert kere, voor Reinaert's draeiwegen.

[p. 210]

 

Want het meer reinaert, twaren,^{Vs 757}

 

Dan men noit sach oppenbaren;

 

Daer bi, ghi edele lansheren,

760

En laet gheen recht voer u verkeren:

 

Alse men claghe vore u doet,

 

Verstaet selve, ende sijts vroet:⁷⁶²

 

Dic valt die meest heeft mesdaen

 

Dat si claghen jerst bestaen,⁷⁶⁴

765

Ende haren vrienden maken cont

 

Meer dan der waerheit gront.

 

 

 

Heimelijcheit die u ghesciet,

 

Die en seldi versegghen niet

 

Niement, dien ghi soe vrient sijt;

770

Want als ghijs hem hebdt ghelijdt⁷⁷⁰

 

Soe heeft hi u dan ghevaen,

 

Ende dan moetti hem sijn onderdaen,

 

Ende blijf sijn eyghen voert an

 

Die te voren was een vri man;

775

Want het mochte grote vrienscap

 

Wel verkeren in viantscap,

 

Ende dan, na dat verkeren,

 

Soe mocht hi u onteren,

 

Ende u heimelijcheit vermelden,

780

Dat soudi dan jammerlike ontghelden.⁷⁸⁰

 

 

 

Die tijt lijdt, ende henen veert,⁷⁸¹

 

Ende oec alle dinc verteert,

 

Ende slit hoedanich het si,⁷⁸³

 

Oec heeft soe versleten mi,⁷⁸⁴

785

Dat met mi naect der vespertijt;

 

Al mijn yoie ende mijn jolijt⁷⁸⁶

 

Leeght in die scotel ende in den nap;

 

Van minnen en hebbic maer den clap,

Vs 757 Twaren, waerlyk.

762 Sijts vroet, wees der zake kundig.

764 Wat zy eerst komen aenklagen.

770 Ghelydt, ontdekt door belydenis.

780 Soudi, zoudt gy.

781 Lijdt, trekt door, vervliegt.

783 Slit, slyt.

784 Soe, zy. Oudtyds was tyd vrouwelyk; waervan nog met der tyd, enz.

786 Yoie, fr. joie. - Jolyt, vreugd.

[p. 211]

 

Anders en doegicker niet toe;

790

Nochtan benic blide ende vroe^{Vs 790}

 

Als icker iet af spreken hore;

 

Dat gheet mi soe wel in doere,

 

Dat icker af verblide te male;

 

Want niet meer dan die tale

795

En hebbics van dat men doet;

 

Nochtan hebbic den wille goet.

 

Haddic die macht ghelijc den wille

 

Ic wane ic selden laghe stille.

 

 

 

Die ene stat wilt regeren

800

Selen dese xi poente anteren:

 

Eendrachtech sijn met trouwen,

 

Ghemeine orbore anscouwen,

 

Haer vriheit niet laten breken,

 

Dicke ane ghemeine orbore spreken,

805

De stat bevelen den vroeden,

 

Tghemene ghelt nauwe hoeden

 

Ende keren ter meester baten,

 

Te vriende houden de omme saten,

 

Trecht houden ghelike

810

Alsoe wel den armen als den rike,

 

Vaste houden haer statuten,

 

Die quade altoes werpen ute,

 

Ghetrouwe sijn haren here:

 

Dits der ouder wiser lere;

815

Ende waer een ghebrect van desen

 

Daer soe steet die stat in vresen.

 

 

 

Soe wat ghi hebt van erdschen goeden,

 

Dat lidende es met groten spoeden,⁸¹⁸

 

Hebbet niet te lief te zere:

820

Het lijdt met enen corten kere;

 

En hebbet oec niet alsoe mare,⁸²¹

 

Alse oft u bevolen ware

Vs 790 Vroe, vro, vrolyk.

818 Lidende es, vergankelyk is; van lyden, gaen, vergaen, weggaen.

821 Hebbet oec niet alsoe mare, acht het niet zoodanig. Mare hebben is achten.

[p. 212]

 

Van enen vremden, maer doet woort,

 

Nuttet selve ende ghevet voort,

825

Dat men mach verstaen daer bi

 

Dat het doch u eighen si;

 

Want menech es knecht van sinen goeden,

 

Bi wanhope van vrecken moede;

 

Des sijn knecht heeft gemac ende ere.

830

Nu proeft, welc here es dan de here?

 

Tgoet es sijn na rechter aert

 

Diere tallen tiden wel af vaert;

 

Hieromme laet ons blide sijn;

 

Want die meneghen spaert den wijn,^{Vs 834}

 

Ende en der sijn goet niet vertaren,⁸³⁵

836

Daer sine viande wel af varen.

Vs 834 Die meneghen, menigeen.

835 Der, derft, durft.

Dit sijn notabelen.

Een scoen wesen, sonder overmoet,^{Vs 1}
Lettel spreken ende dat selve goet,
Te tide nemen ende gheven,
Wel redelike leven,
Onrecht vromelike weder staen,
Gherne metten goeden gaen,
Gherechticheit verre henen senden,
Vremde dinc niet onderwenden,
Te tide wel connen verdraghen,
Ende in redene bistaen den maghen:
Die dese x poente wel houden can,
Met rechte heet hi een wijs man.

Te tide verdraghen, te tide wreken,
Te tide swighen, te tide spreken,
Die dit kan die mach men eren,
Te hove gaen ende keren.

Prelate sonder Gods ontsien,
Papen die haer kerken vlien,

Vs 1 Een scoen wesen. Veel van deze en de vorige Notabelen staen ook op de voorste en achterste bladen van myn HS. op perkament der Naturenblome van Maerlant in schrift der XIV^e eeuw. Zie daerover Mone's Anzeiger 1836, kol. 427. Daer ik voornemens ben dezelve in hun geheel te laten afdrukken, zoo onthoude ik my hier van eene opgave der talryke varianten.

[p. 213]

 

Een moenc die dicke uut rijt,

20

Een out man, die ter quaetheit tijt,^{Vs 20}

 

Princen wreet ende onghenadich,

 

Ene scone joncfrou onghestadich,

 

Riddere die sijn lant vercoept,

 

Een jonc wijf die tilec te mannen loept,²⁴

25

Meiders die lieghen leren,²⁵

 

Scepennen diet recht verkeren,

 

Scolier die tilec mint,

 

Een arm man die wel wijn kint,

 

Dits ene compaengie, wildijs lien,²⁹

30

Die men selden siet bedien.

 

 

 

Gherechtich lansheren ende goet,

 

Rechtere mechtich ende vroet,

 

Papen die peis connen maken,

 

Vrouwen sempel ende hovesch van spraken,

35

Scepenne die gheen recht en verkeren,

 

Doude die den jonghen leren,

 

Die jonghe die den ouden verstaet,

 

Ghemeinte sonder quaden raet:

 

Dese achte comen te goeder baten

40

Den lande, ende oec den omme saten.

Handschrift der XIV^e eeuw van wylen den heer Van Hulthem, thans ter koninklyke Bibliotheek, te Brussel (Bibliotheca Hulthemiana, VI, N^o 192), waeruit ik ook eene andere verzameling van Rymspreuken heb getrokken, gedrukt Belg. Museum, I, bl. 99-136. Ik merkte toen reeds aen dat velen van deze spreuken gelykluidend waren met sommigen van den duitschen Freidank (volgens Willem Grimm vermoedelyk een pseudonym van den beroemden Walther von der Vogelweide, dichter van de dertiende eeuw¹). Zie hier eene vergelyking der beide teksten, die echter nog voor vermeerdering vatbaer is. Ik verwyze, ten aenzien van Freidank's Bescheidenheit, naer de uitgave van Willem Grimm, Göttingen, in der Dieterichschen Buchhandlung, 1834.

Vs 20 Tijt, gaet.

24 Tilec, vroeg.

25 Meiders, meijers.

29 lien, belyden.

1 Laetst nog is die geleerde daer op teruggekomen in een artikel over Freidank's Grabmal geplaetst in Haupt's Zeitschrift zur deutsches Alterthum, I, bl. 30-33.

[p. 214]

Vlaemsche tekst.

 

V^s 7.

 

Wie dat levet na spaus gebode

 

Es der sonden quijte voer Gode.

 

 

 

49.

 

Hoe verre een vrient den anderen si,

 

Daer sal doch trouwe wesen bi.

 

 

 

95.

 

Soe waer een wolf herde zi

 

Daer en sijn die scape niet vri;

 

Ende daer den wolf bestrijt de ram,

 

Ic weet wel wie tierst wert lam.

 

 

 

107.

 

Soe wie dat mi quijt met eeden

 

Hi quijt mi met behendecheden;

 

Stake elc eet als enen doren

 

Hen worde cume soe vele ghesworen.

 

 

 

113.

 

Wie bi daghe niet waren en mach

 

Vare bi nachte, ende late den dach.

 

 

 

125.

 

Met dommen domp, met wijsen wijs;

 

Want het is nu der werelt prijs.

 

 

 

133.

 

Niemen hevet, sonder arbeit,

 

Wijsdom, ere, noch rijcheit.

 

 

 

135.

 

Dat Salomon den wisen leerde

 

Marcolf dic dit wederkeerde.

 

 

 

153.

 

Drunckenheit es selden soe vri,

 

Daer en es sonde, scande, scade bi.

 

 

 

157.

 

De dieve sal men te rechte hanghen,

 

Ende die muse met vallen vanghen.

 

 

 

169.

 

Eens ossen scinkel hadde liever een hont

 

Dan van roeden goude een pont.

Bl. 151.

Swer lebet in des bâbstes gebote
Derst sünden ledic hir ze gote.

96.

Swie vremede ein vriunt dem andern si,
Dâ sol doch triuwe wesen bi.

137.

Swâ der wolf ze hirte wirt,
Da mite sint diu schâf verirt.
Swâ der boc den wolf bestât,
Dâ weiz ich wol werz bezzer hât.

122.

Swer sich mit eide vristet,
Der hât mich ûberlistet.
Staeche ieclich eit als ein dorn,
Sô würde ir niht sô vil gesworn.

120.

Swer niht baz gevaren mac
Der vert die naht, unt lât den tac.

85.

Mit tumben tump, mit wîsen wîs,
Daz was ie der werlde prîs.

41.

Swer wistuom, êre, grôz rîcheit
Mêrt, der mêrt sîn arebeit.

81.

Salmôn witze lêrte
Marolt daz verkerte.

94.

Trunkenheit ist selten vrî,
Da ensî sünde schande scade bî.

47.

Miuse sol man vâhen,
Diebe sol man hâhen.

138.

Ein rindes schenkel naeme ein hunt
Vür rôtes goldes tüsent pfunt.

[p. 215]

 

Hoe wel een hont ghetemt si

 

Eens honts sede es hem emmer bi:

 

Al ginge die hont talder stont

 

Ter kerken, nochtan bleeft een hont.

 

 

 

V^s 181.

 

Wie gherne vint gherne steelt,

 

Wie gherne verliest, gerne speelt.

 

 

 

201.

 

Alsoe langhe als ict can gheliden

 

Willic jeghen de doot striden.

 

 

 

215.

 

Coenheit, edelheit, hovescheit, joecht,

 

Wijsheit, rijcheit, ere ende doeght,

 

Die en wilt de doot niet sparen.

 

 

 

219.

 

Alse de sieke den ghesunden laeft

 

Ende de doode den levenden graeft,

 

Soe seldi weten, sonder strijt,

 

Dat hier naect een ander tijt.

 

 

 

227.

 

Wijn reine, versch ende goet

 

Verbliden alder lieden moet;

 

Cranke wine, droeve ende cout

 

Die maect saen de lieden out.

 

 

 

241.

 

Aelmoessene bidt vore den man

 

Die selve ghebidden niet en can.

 

 

 

255.

 

Dat roemsche rike steet niegherinc na

 

Dan hoe de werelt in werringhe sta,

 

Sine roken op de scape twent,

 

Op dat men hen die wolle sent.

 

 

 

259.

 

Alse sonden in thof van Roeme comen

 

Daer werdense den lieden benomen,

 

Ende hoe dat si die behouden

 

Dies soe moet gheluc wouden.

 

 

 

265.

 

Die oec niemen en can bedrieghen

 

Hi en soude niemen lieghen.

Swie man vert den hunden mite
Si hânt doch iemer hundes site.
Gienge ein hunt tages tüsent stunt
Ze kirchen, er waer doch ein hunt.

Bl. 49.

Swer gerne vindet, gerne stilt:
Swer gerne vliuset, gerne spilt.

176.

Die wîle ich iemer mac geleben
Sô wil ich wider dem tôde streben.

176.

Edele, zuht, schoene, jugent,
Witze, rîcheit, êre unde tugent
Die wil der tôt niht staete lân.

133.

Als der sieche den gesunden labet,
Unt der tôte den lebenden begrabet,
So sult ir wizzen âne strît
Daz komen wil des fluoches zît.

132.

Lüter wîn, reine unde guot
Der junget alter liute muot:
Kranker wîn, trüebe unde kalt,
Der machet schiere jungen alt.

39.

Almuosen bitet vür den man
Der selbe niht gebiten kan.

153.

Roemesch hof engert niht mê
Wan daz diu werlt mit werren stê.
Er enruochet wer diu schâf beschirt,
Daz eht im diu wolle wirt.

148.

Sô kumt ouch elliu sünde dar,
Die nimt man dâ den liuten gar;
Swâ si die behalten
Des muoz gelücke walten.

169.

Den nieman kan betriegen
Dem solte ouch nieman liegen.

[p. 216]

 

V^s. 277.

 

Wie sant telde ende sterren schijn

 

Hi mochte wel onledich sijn.

 

 

 

331.

 

Orsse, speren, scilt, helm ende sweert

 

Hebben goede ridders weert.

 

 

 

347.

 

Alse dwater jeghen berghe gaet

 

Mach der zielen werden raet,

 

Ic meine soe dat vlieten moghe

 

Vander herten tote in doeghe;

 

Dat water en loept soe sachte niet

 

Men hoert tot in den hemel die vliet.

 

 

 

377.

 

Die giereghe ende die vrecke mede

 

Souden deilen ene maerct tere stede;

 

Die ghiereghe woude hebben dbeste deel;

 

Die vrecke weder seit gheheel;

 

Al noch soe eest onbescheeden

 

Die strijt tusschen hem beden.

 

 

 

429.

 

Die hebben mochte dat hi begheert

 

Het ware hem M. morghen weert.

 

 

 

473.

 

Clavarius es een voghel, God weet,

 

Wies cracht vore des menschen geet,

 

Maer waer hi enen sieken siet

 

Dien en deert hi emmer niet;

 

Wat sieken ghenesen niet en can

 

Dien en siet hi nemmer an.

Bl. 59.

Swer sant und ouch der sterren schïn
Wil zeln, der muoz unmüezec sîn.

93.

Ros, schilt, sper, hübe unde swert
Machent guoten ritter wert.

35.

Sô wazzer üf ze berge gât
Sô mac des sûnders werden rât:
Ich mein so'z vliuzet tougen
Vonne herzen üf zen ougen.
Diz wazzer hât vil lîsen vluz,
Unt hoert got durch der himele duz.

132 en 158.

Vilkarc unde Sâmekarc
Solten teilen drî marc:
Vilkarc woldez bezzer hân,
Sâmekarc woldes niht lân;
Der strît ist ungescheiden
Under den kargen beiden.

59.

Hete ein âbent des er gert,
Er waere tüsent morgen wert.

143.

Karadrius¹ ein vogel ist,
Des sinne gânt vür menschen list.
Swelhen siechen er gesiht
Dem enwirret schiere niht:
Swelch sieche niht genesen kan,
Den gesiht er niemer an.

Nu blyft nog de vraeg over: heeft de vlaemsche dichter den hoogduitschen gevolgd? Men zou het vermoeden uit de vergissing van den eersten, die (v^s 228) al der lieden stelt, waer de laetste alter liute (oude lieden) heeft, gelyk het ook zyn moet. Doch een enkel voorbeeld doet weinig ter beslissing af. Zoo de Nederlander een hoogduitsch boek voor zich had gehad, dan zou hy hoogstwaerschynlyk de volgorde en de rangschik-

1 Karadrius. Ik heb, hierboven op v^s 473, vergeten op te geven dat de oude Duitsche Physiologus in Hoffmann's Fundgruben, I, bl. 36, van dezen vogel gewag maekt.

[p. 217]

king der spreuken van Freidank in acht genomen hebben. My komt het voor dat de hoogduitsche zoo wel als de nederduitsche spreuken by geenen enkelen dichter t'huis behooren, maer langzamerhand byeen verzameld zyn, gelyk men ze door geheel de duitsche natie in omloop vond. Freidank (zooveel als vrydenker) is zichtbaer een verdichte naem, geplaetst aen het hoofd van een boek vol vrymoedige gedachten en spreuken, eveneens als er by ons een minneliederboekje bestaet, wiens opsteller zich den naem geeft van Livinus van der Minnen. Het verdient opmerking dat Reinaert zeer dikwyls in den vlaemschen tekst vermeld wordt, en dat Freidank volstrekt geen gewag maekt van dien naem.

J.F. WILLEMS.