Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 3

[p. t.o. 443]

[p. 443]

Vertalingen van het kerkgezang: Stabat Mater Dolorosa.

De Moeder Gods is in de middeleeuwen voor schilders, beeldhouwers en dichters het meestgeliefkoosde voorwerp van kunstbeoefening geweest: Zy was voor hen, en voor onze zoo gemoedelyk-christene voorvaders in het algemeen, de geheimzinnige rooze der poezy (rosa mystica), het ideael der maegdelyke schoonheid, de koningin der hemelen, het hoogste toonbeeld van moederlyke liefde, de voorsprekerin van het menschelyk geslacht by haren Zoon, onzen eenigen Middelaer!

Ik bezit een groot getal oude liedjes ter eere van Onze Lieve Vrouwe opgesteld. De meeste zyn vol verheffing en gevoel; doch geen van deze overtreft de verdienste van het latynsche gezang Stabat Mater dolorosa, hetwelk men gewoon is aen Jacobus de Benedictus (Jacopono da Todi) toe te schryven¹. ‘Die vrome monnik, zegt Wieland,² heeft tydens de diepste duisternis der middeleeuwen dit lied in de eenvoud zyner ziel, by den drang van zyn gevoel, met innig mededoogen, weemoed

1 Wegens dit latynsche gedicht en deszelfs opsteller heeft de heer N.C. Kist een belangryk artikel geschreven, geplaetst in het Archief voor kerkelyke geschiedenis, inzonderheid van Nederland, III, bl. 491.

2 Teutschen Merkur, 1781, febr. bladz. 98 en 99.

[p. 444]

en boetvaerdigheid uitgestameld, geenszins om, door zyne platte rymen, aenspraek te maken op de lauream Apollinarem: neen; maer zyne strophen zyn louter uitboezemingen van eenen eenvoudigen kloosterling, die, in godsdienstige verrukking, het kruis van zynen goddelyken verlosser omarmt, en in de smarten der heiligste moeder begeert deel te nemen. By het hooren van dit stuk ziet men, als het ware, den dichter, op eenen goeden vrydag in zyne kleine donkere cel voor een crucifix geknield, zyn gebed storten, en by de strophe:

Fac me plagis vulnerari,
Cruce hac inebriari
Ob amorem Filii,

hem werkelyk, in de dronkenschap der liefde, blakend van godsdienstig gevoel, zyne tuchtroede aengrypen, en zich bloedig geeselen, om met zynen gekruisten zaligmaker en dezens moeder te lyden.’

Om te toonen hoe ryk onze vlaemsche letterkunde aen allerlei slach van vertalingen in versen is, wil ik hier eenige vlaemsche berymingen van dat stuk mededeelen, gevolgd door een drietal hollandsche overzettingen. Met verwondering zag ik, dat dit fraye gedicht niet voorkomt in het boekje getiteld Himni, quorum usus est in ecclesiastico dei cultu, una cum aliquot praeclaris canticis, prosis et orationibus, positi in latino idiomate atque etiam Teutonico, utroque textu sibi mutuo respondente: in gratiam et extimulationem piarum mentium in Deum, diligenti opera et studio fratris Caroli Wynkii, Yprensis, Sacroe Theologioe Baccalaurei, ordinis Proedicatorum. Gandavi apud Gislenum Manilium, 1573, in-12^o1.

1 Op grond van dezen titel heb ik Karel Wynck onder de Belgische dichters een plaets gegeven (Verhandeling I, bl. 284;) doch hy is de vertaler der Hymni niet; want hy zegt in zyn voorberigt tot den lesere: ‘Om oock de deuchdelijcke herten te meer te verweckene tot lesen van de voornoemde lofsanghen der heyligher kercke hebbe ic te wercke ghestelt eenen expeerten Rhetorysien van Poperinghe, ende hebbe hem die doen stellen in lievelijcke Rhetorijcke.’ Uit een gedicht achter dit voorberigt blykt dat de vertaler was Ghileyn de Coninck van Poperinghe.

[p. 445]

Het ontbreekt ook aen geene vrye navolgingen (of zeg ik liever imitatien) van het Stabat Mater, en een der beste is de Clachte van Maria beneven het cruys in de Goddelycke lofsanghen van Justus de Harduyn,¹ vooral wanneer men er eenige kleine verbeteringen aen toebrengt. Men oordeele!

Gy, boven allen schoone,
Hoe mag 't geschien
Dat gy dus hangt ten toone
Voor alle liên?

Dat gy dus hangt genageld
Vlak in den wind,
Beregend en behageld,
Mijn liefste kind?

Gy die 't hebt al geschapen?
Wat vreemd bestier!
Hebt gy geen plek om slapen
Geen plek, dan hier?

Waer mag uw bed dan wesen
Soo fraey bebloemd,
Door uwe bruyd voor desen
Soo staeg geroemd?

Voor wie deed sy 't dan maken
Dat ledekant,
't Welk sestig man bewaken
Met 't scherp in hand?

1 Bladzyde 128, en ook opgenomen in den Gheestelijcken nachtegael, Antwerpen by Jan Cnobbaert, 1634, bl. 51, en in andere liedboekjes.

[p. 446]

 

O, 'k voel my 't hart ontzwenken

 

Op dit gesicht!

 

Wie sou zulks van U denken,

 

O eeuwig licht?

 

 

 

Wee my, bedrukte moeder!

 

Wee my, wat raed,

 

Als 't nu, o mijn behoeder,

 

Met U soo gaet?

 

 

 

Zyt gy dan dood, myn sone?

 

Is 't dan gedaen?

 

Zijt ge (aen mijn hulp gewone)

 

Dus vroeg ontgaen?

 

 

 

Ach Simeon, vol weerden,

 

Ach, ach, wat smert!

 

Nu gaen uw seven sweerden

 

My dweersch door 't hert!

 

 

 

O cruys, sijt neêrgebogen!

 

Op dat ik dus

 

Hem, die mijn borst gezogen,

 

Voor 't laetste kuss'!

 

 

 

Opdat ik in mijn armen,

 

O zalig hout!

 

Voor 't laetste mag verwarmen

 

Dit lichaem koud.

 

 

 

Kom, Jesus, wilt my leyden:

 

Ik volg U naer;

 

'K en wil van u niet scheyden,

 

Lief wederpaer!

 

 

 

Met U te mogen sterven

 

Waer mijn geluk;

 

Maer U te moeten derven

 

Mijn grootste druk!

Komen wy nu tot onze oude vertalingen van het Stabat Mater terug. Zie hier dezelve, volgens tydsorde:

[p. 447]

I¹.

Maria stont met groten rauwe,
Seere bewent met goeder trauwe,^{Vs 2}
Biden cruce daer Jesus an hinc,
Met drouver herten moest soene scouwen,⁴
Haer lieve kind, dorsteken, doorhouwen,
Tzwert des rouwen haer herte dorghinc.

1 De hiernevens ingevoegde plaet is vervaerdigd naer eene miniatuer van het overheerlyke gebedenboek der XV^e eeuw, berustende in de Universiteits Bibliotheek van Gent, beschreven door den heer A. Voisin in zyne Recherches historiques et bibliographiques sur la Bihliothèque de Gand, dienende tot inleiding op den Catalogue méthodique dier bibliotheek (Jurisprudence) bl. XLVI, n^o 7.
Om den lezer in de gelegenheid te stellen de bovenstaende vertalingen met den oorspronkelyken tekst te vergelyken, zoo laten wy dezen hier volgen, gelyk dien by de Roomsche kerk gezongen wordt:

Stabat Mater dolorosa, Juxta crucem lacrymosa, Dum pendebat Filius,
Cujus animam gementem, Contristantem et dolentem, Pertransivit gladius.
O quàm tristis et afflicta Fuit illa benedicta Mater Unigeniti!
Quae moerebat et dolebat, Et tremebat cùm videbat Nati paenas inclyti!
Quis est homo qui non fleret, Christi Matrem si videret In tanto supplicio?
Qui posset non contristari Piam Matrem contemplari, Dolentem cum Filio?
Pro peccatis suae gentis, Vidit Jesum in tormentis, Et flagellis subditum;
Vidit suum dulcem Natum, Morientem desolatum, Dum emisit Spiritum.
Eia Mater, Fons amoris, Me sentire vim doloris Fac ut tecum lugeam.
Fac ut ardeat cor meum In amando Christum Deum, Ut sibi complaceam.
Sancta Mater, istud agas, Crucifixi fige plagas Cordi meo validè.
Tui nati vulnerati, Tam dignati pro me pati, Poenas mecum divide.
Fac me verè tecum flere, Crucifixi condolere, Donec ego vixero.
Juxta crucem tecum stare, Te libenter sociare In planctu desidero.
Virgo virginum praeclara, Mihi jam non sis amara: Fac me tecum plangere.
Fac ut portem Christi mortem, Passionis ejus sortem Et plagas recolere.
Fac me plagis vulnerari, Cruce hâc inebriari, Ob amorem Filii.
Inflammatus et accensus Per te, Virgo, sim defensus In die judicii.
Fac me cruce custodiri, Morte Christi praemuniri, Confoveri gratiâ,
Quandò corpus morietur, Fac ut animae donetur Paradisi gloria. Amen.

Vs 2 Bewend, ingewikkeld, van winden, implicare; waervan het substantivum bewant zooveel is als het lot waerin men gewikkeld is. Vergelyk Bilderdyk Nieuwe Verscheidenheden, I, bl. 139, en Hoffman Horae Belg. V, bl. 110 (De Jager heeft het woord vergeten te brengen in zyn Alphab. lyst op Bilderdyks werken). Volgens den latynschen tekst zou hier moeten staen beweent, doch dat gaet niet met goeder trauwe, ten ware men veronderstelde dat de schryver hier zeggen wil ik zeg het u met goeder trouwe, en zoo denk ik wel dat men het lezen moet.

4 Soene scouwen, zy hem beschouwen. Soe of zoe is zy.

[p. 448]

 

Hoe drouve ende hoe onblide

 

Was die moeder Gods ghebenedide,

 

Om haer kint, den waerden zone,

10

Doe zoe hem zach die pine liden,

 

Al dorsteken up eene zide,

 

Ghecroont met eene felre crone.

 

 

 

Wie es die niet wenen en mach

 

Met Marien, ende dit gheclach

15

Helpen draghen, ende dit torment,

 

Dat zoe scauwede zonder verdrach,^{Vs 16}

 

Als up ten goeden vrindach

 

Daer Jhezus leet zijn zware [ellent].¹⁸

 

 

 

Soe sachene vor smenschen zonden¹⁹

20

Haer lieve kint den fellen honden

 

Te leveren ter pine ant hout;²¹

 

Soe sachene daer zo zere wonden

 

Dor handen, dor voeten, ter herten gronde,

 

So dat zijn lechame wert al cout.

 

 

25

Hier omme, moeder alre minnen,²⁵

 

Doet ons verdrouven onze zinnen,

 

Dat wi bekennen dat grote wee,²⁷

 

Dat onze herte ontsteke van binnen,

 

Met Gods minne, dat wi bekinnen

30

Gods rike ende beghere nemmeer.³⁰

 

 

 

Nu, helighe moeder, doet als ghi...

 

Dat Jhesus minne met ons zi;

 

Dat onze herte ontsteke van binnen

 

Met Gods minne, dat wi bekinnen,

Vs 16 Sonder verdrach, waer geen verdrag tegen was; fransch: sans quartier.

18 Ellent. In den tekst staet leet, wat niet rymt. Ellende was by de ouden buitenlandigheid, verbanning, doch overdragtelyk ook wel de tegenwoordige beteekenis van ellende.

19 Soe sachene, zy zag hem.

21 Te leveren, geleverd.

25 Moeder alre minnen, moeder aller liefde, lat.: mater fons amoris.

27 Dat, opdat.

30 Beghere nemmeer, lees begheren emmeer, immer Gods ryk begeren. De afschryver heeft de n by het laetste woord gevoegd.

[p. 449]

35

Ende dat Jhesus minne met ons zij,^{Vs 33, 34 en 35}

 

Dat oerboerlijc es onzer zielen,

 

Ende doet ons wenen zo metti,³⁷

 

Dat Jhesus wonden planten in mi,

 

Ende zi mi gansen ende heelen,³⁹

 

 

40

Die hi om onzen wille leet,

 

An zijn cruce, naect ontcleet,

 

Daer hi staerf na smenschen gelike.⁴²

 

Dat hi ons gheve sulc beleet⁴³

 

Als onze ziele doet ghesceet⁴⁴

 

Van onzen lechame, zijn hemelrike.

Tusschen de 30^e en 40^e regels van dit stuk heeft de afschryver eenige versen overgeslagen, en andere ten tweedenmale ingevoegd. Al de coupletten zouden zesregelig moeten wezen. Het gebruik der letter z is zeer merkwaerdig in dit stuk. Nopens den ouderdom, en het handschrift waerin hetzelve voorkomt berigt my de eerwaerde heer J.V. uit Brugge, hetgene volgt:

‘Dat onze boekzalen nog vele taelkundige schatten, die nooit in het licht gegeven zyn, behelzen, wordt dagelyks bewezen door het ontdekken van nieuwe stukken. Onder de oude handschriften bevinden zich menigvuldige gebedenboeken, in het latyn geschreven, en met loof- of bloemwerk rykelyk versierd. Doch men treft er weinig in het vlaemsch aen.

Een der fraeiste van dit laetste slach berust ter bibliotheek van het bisschoppelyk seminarie, te Brugge. Wy zullen daervan een beknopt inhoudsoverzigt geven. Het boekje, in klein octavo-formaet, op perkament, is, sa-

Vs 33, 34 en 35 zyn dezelfde versen als 28, 29 en 32.

37 Metti, met dy, met u.

39 Gansen, genezen, weder gansch maken; gelyk heelen ook weder geheel maken is.

42 Na smenschen gelike, naer menschelyke wyze.

43 Beleet, beleid.

44 Ghesceet, afscheiding.

[p. 450]

mengesteld uit onderscheidene stukken, door eenen onbekenden dichter vervaerdigd. De manier van schryven en de zamenvlechting van het loofwerk, dat den kant van elke bladzyde versiert, schynen aen de laetste helft der XIV^e eeuw toe te behooren.

Het eerste stuk, waermede dit boekje aenvang neemt, zyn de Getyden van O.L.V., welke de dichter door deze regelen doet voorafgaen:

Dit zijn die ghetide van Onser Vrouwen,
Ghemaect na den groten rauwe
Die zoe¹ hadde upten dach,
Dat soe haer lieve kint passien zach.
Ende dit ghetide maecte die paues
Jan, die de XXII^ste was
Also gheheten, ende heift geset
XL jaer oflaets in dit selve gebet,
Die elken mensche zonderlinghe
Verdienen, die gone diet vulbringhe:
Maer, omme dat menich niet ne weet,
Die tlatijn niet en versteet,
Wat hi bidt ende wat hi doet,
Anders dan zine meninghe es goet,
Soe hebbict, bider Gods jonste,
In dietsche gemaect, zo ic best conste.

Deze vertaling kan niet ouder zyn dan het jaer 1334, in hetwelk paus Jan XXII overleedt.

Dan volgen achttien strofen van acht verzen, uitbreidende het latynsch gezang Salve flos florum, met eene uitbreiding van den psalm Miserere, in 320 dichtregelen.

Na zes bladzyden van berymde gebeden, komen vervolgens 10 strofen, ieder van twaelf regelen, handelende van ons Heren wonden. De heeren J.A. Clignett en

1 Zoe, zy, als boven.

[p. 451]

J. Steenwinkel, in hunne uitgaef van den Spiegel Historael (D.I. Bl. XLIX.) schryven die strofen aen Van Maerlant toe; doch my dunkt ten onregte, dewyl men daerin de zelfde schryfwyze ontmoet als in de andere stukken van ons handschrift.

Eene vertaling in rym van het Stabat Mater dolorosa sluit dit gebedenboekje. Ten einde de taelminnaers zouden kunnen oordeelen over de verdienste van den vertaler, deel ik u hier dit lofgezang mede: het bestaet uit zeven strofen, alle regelmatig, behalve de zesde, die drie verzen meer bevat dan de andere.’

II.

Beweent ende alle vul van rouwen^{Vs 1}
Stoet de moeder, doe doorhouwen²
Haer kint anden cruce hinc,
Welke ziele ende herte,⁴
Om sine over grote smerte,
Tsweert van rouwen dor ghinc.

Laes, hoe seerich was van sinne
Die saleghe coninghinne,
Moeder skints dat eenich es.
Ay, hare ontginc dat herte al gheheel,
Doe soe sach dat zware ordeel¹¹
Haers edels soens, sijts ghewes.

Wie eist hine moeste weenen,¹³
Die Christus moeder so verdwenen¹⁴
Saghe ende troests so bloet;¹⁵
Hoe mochte yement tseer ghelaten¹⁶
Dat so dreef, seer buten maten,
Om haers liefs kints groten noot?

Vs 1 Vul, vol.

2 Stoet, stond.

4 Welke. Dit woord staet in betrekking tot de moeder. Men moet dus verstaen Wier ziel, enz.

11 Ordeel, strafverwyzing, vonnis.

13 Hine moeste, of hy zou moeten.

14 Verdwenen, zwymend.

15 Troests so bloet, zoo ontbloot van troost, zoo wanhopend.

16 Tseer ghelaten, het mede-lyden daerlaten.

[p. 452]

 

Om tmesdoen van sinen lieden^{Vs 19}

20

Sach so Jhesum sonder mieden²⁰

 

Gheeselen, sijn vleesch oec gheteest.²¹

 

Soe sach oec, lacen, haer soete kint,²²

 

Dat voor haer an den cruce hinc,

 

Sterven, als hi gaf den gheest.

 

 

25

Ay moeder, der minnen fonteyne,

 

Doe mi beseffen dijnre weyne²⁶

 

Cracht, dat ic met u verhueghe;²⁷

 

Doe in Christus minne ontsteken

 

Therte mijn, sonder af breken,

30

Dat ic hem ghenouchen mueghe.

 

 

 

Heleghe moeder, wilt bestaen

 

Ende dtorment dore doen gaen

 

Van den ghecruusten mijn herte;

 

Wilt mi oec deelachtich maken

35

An dat u sone wilde smaken

 

Over mi, die zware smerte.

 

 

 

Doe mi waerlic met u weenen

 

Den ghecruusten; stel mijn meenen³⁸

 

Drouvende, tote in mijn hende,³⁹

40

Biden cruce oec met u staen.

 

Ay, doet mi dat int herte gaen

 

Dat ics mijn begeeren vinde.⁴²

 

 

 

Ay maghet alre maegden fijn,

 

Nu wilt mi goedertieren sijn,

45

Ende met u doen verbliden;⁴⁵

 

Doe mi ghedincken Christus doot:

 

Dat sine passie, sine noot

 

Mine herte al door sniden!

 

 

Vs 19 Pro peccatis suoe gentis.

20 Sonder mieden, als boven sonder verdrag. Mieden is afkoopen.

21 Gheteest, geteisterd.

22 Lacen, helaes.

26 Dijnre weyne cracht, de kracht van uw geween.

27 Verhueghe, verheuge. Juist het omgekeerde van den tekst ut tecum lugeam.

38 Mijn meenen, myn zin (mens).

39 Hende, ende, uiteinde.

42 Dat ik alzoo myn verlangen kryge.

45 Verbliden. Wederom het tegenovergestelde van den tekst fac me tecum plangere.

[p. 453]

 

Doe dat mijn herte si ghewont

50

Met sinen wonden, talre stont:

 

Laes, men noint zware sach!^{Vs 51}

 

Wilt mi ontsteken ende gloeden

 

An sijn torment, ende verhoeden,

 

Alsi comt, de doemsdach.⁵⁴

 

 

55

Met Christus cruce, oec met siere doot

 

Bescremt mi van tsviants noot⁵⁶

 

Hier neder in eerderike.

 

Als hi sterft, mijn lichame,

 

Impetreert mier zielen ane

60

De bliscap van hemelrike!

 

 

 

AMEN.

Uit een HS der XV^e eeuw, op papier, in-folio, berustende in de Bourgondische bibliotheek te Brussel (Inventaire n^is 837-845), folio 157, verso. De vertaling is regel op regel gevolgd, en, op een paer rymen na, veel getrouwer dan die van het Brugsche HS.

Vs 51 Helaes men zag nooit zwaerder!

54 Doemsdach, oordeelsdag.

56 Bescremt, beschermt.

III.

[Hier zou een derde oude vertaling uit de XV^e eeuw moeten volgen, welke men aentreft in een gebedenboekje op perkament, te Ryssel, en bevattende twaelf strophen, elk van zes regels; doch de kopy, my daervan beloofd, heb ik tot dus verre niet ontvangen. Mone spreekt van deze vertaling, gelyk ook van de vorige, in zyn Uebersicht der niederl. Volksliteratur, bl. 153 en 154. Zy begint met deze regels:

Die moeder die stont vol van rouwen
Weenende onder den cruce met rouwen.

[p. 454]

en eindigt met den volgenden:

Ten paradise der glorien. Amen.

De heer en M^r L. Ph. C. Van den Bergh, te Utrecht, heeft in Frankryk eene berymde vertaling van het Stabat Mater gevonden. Waerschynlyk is dit hetzelfde stuk.]

IV.

Het stondt een moeder reene
Neffens dat cruyssen hout,
Seer druckelijck in weene,
In liefde niet verkout:
Met pijne menichfout
Sach sy haer soon eerbaer
Hanghen, als puer reyn gout
In 't vier des lijdens swaer.

Wiens medelijdend' herte^{Vs 9}
'T sweerdt druckelijck doorsneedt.
Ach, hoe was doen in smerte,
Bedruckt, benaut, besweet,
Godts moeder, als groot leedt
Haer soon ghebenedijdt
Wierdt aenghedaen seer wreedt!
Voor haer noyt droever tijdt.

Wie isser doch in wesen
Die niet bedroeft sou zijn,
Dat hy saghe ten desen
Christi moeder divijn
In sulk een sware pijn?
Wie sou beschreyen niet
Die saegh op elck termijn²³
Haer lijden en verdriet?

Vs 9 Wiens. Dit woord slaet op een moeder reene van V^s 1.

23 Op elck termyn, 't elken stonde - een rederykerslap.

[p. 455]

25

Om de schuldt en misdaden

 

Van al sijn volck onvroet,

 

Sach sy met druck beladen

 

Van hoofde tot den voet

 

Jesum, doorwondt, bebloet:

30

Sy sach in 's drucks foreest^{Vs 30}

 

Sterven haer sone soet,

 

Als hy gaf sijnen gheest.

 

 

 

O fonteyne der liefde,

 

Moeder getrouwe, jont

35

Dat ick, als die gheriefde,³⁵

 

Mach in des herten gront

 

Smaken de kracht terstont

 

Van sijn lijden ende gru;³⁸

 

Dat ick alsoo doorwondt

40

Mach weenen hier met u.

 

 

 

Doet doch mijn herte branden

 

Tot Godt nacht ende dach;

 

Bindt met der liefden banden

 

Int hert' al sijn verdrach,⁴⁴

45

Dat ick behaghen mach

 

Hem, soo doorwondt voor my.

 

Sijn pijnen met beklach

 

In my bedeelt doch ghy!^{47, 48}

 

 

 

Beweecht mijn herte binnen,

50

Soo langh ick leve kranck,

 

Om met u te versinnen.⁵¹

 

Des kruyssen lijden stranck.

 

't Is doch al mijn verlanck

 

Met een druckich vermaen

Vs 30 Drucks foreest. Wederom een rederykerszet. De franschen zouden stellen dans le domaine du malheur.

35 Als die gheriefde, als iemand die verkrygt wat hy verlangt.

38 Gru, gruwel, gruwelyk leed; of wel voor: ende dat ic gruwe.

44 Verdrach, hier voor plagas gesteld, het lyden dat de Heiland moest verdragen.

47, 48 Deel my toch, gy, zyne pynen mede.

51 Versinnen, bedenken.

[p. 456]

55

Met u nemen den ganck,

 

Om neffens 't kruys te staen.

 

 

 

Maechdt der maeghden verheven,

 

Doet my hier Christi doot,

 

Sijn passie, bitter leven,

60

Draghen in 't herte bloot;

 

't Zy in vreucht oft in noot,

 

Door een liefde onbevleckt

 

Ghedencken al d'aenstoot

 

Van Godt, mensche perfect.

 

 

65

Maeckt my door u doch vierich,

 

Moeder en maechdt bekent;

 

Bevrijt my van 't dangierich

 

Vier, en d' eeuwich torment;

 

Door Christi kruysse wendt

70

Van my 't sondich ghetreur;

 

Jont in mijn lesten endt

 

Des blijdschaps soeten gheur.

Getrokken uit Het paradys der gheestelyker vreuchden, verciert met uytghelesen gheestelyke liedekens, Antwerpen by J. Trognesius, 1617, in-12^o, bl. 37. Het staet ook in Het prieel der gheestelicker melodye, inhoudende vele schoone leysenen, [vierde druk]. Antwerpen., by H. Verdussen, 1620, klein 8^o. bl. 105, en in den druk van 1630, by den zelfden Verdussen, bl. 105; - In de Geestelijcke Harmonie van veelderley ende uytghelesene soo oude als nieuwe Catholijke kerckelijcke lofsanghen, leysenen ende liedekens. Emmerick, 1637, in-8^o, bl. 78, en in verscheidene andere liedekensboeken.

V.

Jesus moeder stond vol smerte
Neffens 't cruys met weenend herte,

[p. 457]

 

Als haer sone daer aen hing:

 

Wiëns siel bedroeft met suchten,

5

Ooc berooft van 's blijschaps vruchten,

 

Een scherpsnijdend sweert doorging.

 

 

 

Hoe bedroeft van alle sijde

 

Was doen die gebenedijde,

 

Moeder van haer eenigh kind,

10

Welcke beefd', als sy sagh strijden

 

Haeren soon, met soo veel lijden,

 

Dat ter dood hem dreef geswind.

 

 

 

Wie en soude niet zijn banghe,

 

Die gods moeder saegh soo langhe

15

Staen in een soo groot getreur?

 

Wie sou sich van druc onthauwen,

 

Die Gods moeder wild' aenschauwen

 

Met haer sone, deur en deur?

 

 

 

Om des menschens boose trecken

20

Sagh sy Jesum fel uytrecken,

 

Van sijn joden aldermeest.

 

Haer lief kindt aensagh sy sterven

 

G'heel verlaten van sijn erven,^{Vs 23}

 

Als hy uytgaf sijnen gheest.

 

 

25

Moeder der bermhertigheden,

 

Laet my al de swaerigheden

 

Met u voelen, die ghy lijdt.

 

Maect doch dat een offerande

 

Zy mijn hert, en stadigh brande

30

In u soons liefd' allen tijdt.

 

 

 

Maect, o moeder, dat doorsnijden

 

Christi wonden, en sijn lijden

 

Pijnelic het herte mijn.

 

Al de weên voor my gheleden

35

Van u lief kind in sijn leden,

 

Maect dat sy half mijne zijn.

 

 

Vs 23 Geheel verlaten van de zynen, van al wat hem eigen was. Erven staet hier om het rym.

[p. 458]

 

Met u laet my traenen ghieten,

 

Des ghecruystens leedt ghenieten,

 

Soo langh als ic leven magh.

40

Neffens 't cruyce gheerne blijven

 

Met u wil ic, en bedrijven

 

Alle droefheyt, elcken dagh.

 

 

 

Maegt der maegden, d' hoogste alleene,

 

Stuer zyt my niet, maect ic weene

45

Met u, naer mijn beste cracht.

 

Den dood Jesu doet my draegen,

 

Al sijn smerten ooc beclaegen

 

Met mijn sinnen, dagh en nacht.

 

 

 

Doet my geesselen met sweepen:

50

Laet my ooc het cruyce sleepen

 

Om de minne van u kind.

 

In des liefdens brand ontsteken

 

Maect, o Maegd, voor mijn gebreken

 

God my recht in 't oordeel vind.

 

 

55

Doet het cruyce my bewaeren,

 

Christi dood van alle vaeren^{Vs 56}

 

Ooc beschermen, deur ghenaê.

 

Als het lijf sal moeten sterven

 

Maect de siele mach beerven

60

't Hemelrijc, en daer toe gae.⁶⁰

Getrokken uit De baene des Hemels ende der Deugden; vol schoone ghebedekens, liedekens, vermaeninghen ende meditatien: naer maete, dicht, ghetal, ende ophef ghestelt door Anselmus Boetius De Boodt, licentiaet in beyde de rechten ende medecine. Te Brugghe by N. Breyghel, 1628, in-8^o bl. 276. Deze De Boodt was in zynen tyd een der beroemdste natuerkundigen, en lyfarts van keizer Rodolf den II, na wiens dood (1612) hy in zyn vaderland terug keerde. Des dichters levensberigt vindt men in F.V. Goethals Lectures,

Vs 56 Vaeren, gevaren.

60 En daer toe gae, en zy daer naer toe ga.

[p. 459]

tome IV, p. 98. By het bearbeiden van zyne vertaling, in welke de inversien niet gespaerd zyn, had hy vermoedelyk de Hortulus animae, gedrukt te Nuremberg in 1503, of eene andere Hoogduitsche uitgave van kerkzangen voor zich, die hy aen het hof van genoemden keizer had leeren kennen; want de oude Hoogduitsche vertaling van het Stabat Mater begint met de zelfde rymen als de zyne:

Die Mutter stund vol Leid und Schmerzen
Bei dem Kreuz mit schwerem Herzen,
Da ir liebes Kind ane hieng,
Deren seufzende traurige Sele
Ganz vol kummers und grosser Quele
Der Mitleidens Schwert durchgieng¹.

1 Vergelyk Hoffman von Fallersleben's Geschichte des Deutschen Kirchenliedes, Breslau, 1832, in-8^o, bl. 181.

VI.

By 't kruys betraend de moeder stond,
Bedrukt tot in des herten grond,
Als haren soon daer was ghehanghen,
Wiens siel het sweerd van bitterheyd,
Soo Simeon haer had voorseyd,
Doorsneden heeft, met rauw bevanghen.

Hoe was sy door den druck verflauwd,
Door droefheyd in haer hert benauwd
Dees' moeder, van Gods soon verkoren,
Als sy de pynen overgroot
En een soo schandelijcke doodt
Van Jesus sagh, soo hooghgheboren.

Wat mensch sou wesen soo verherdt,
Als hy Gods moeder siet vol smert,
Die niet sou hebben medelyden?
Wat mensch sou wesen soo versteend,
Als hy Gods moeder siet beweend,
Die sich sou konnen dan verblyden?

[p. 460]

 

Voor syns volcks sonden grof en groot

20

Sy Jesum sagh droef totter doodt,

 

En onderworpen duyzend plaegen;

 

Sy sagh hem sterven bloot en naeckt,

 

Als hy verlaeten, heel mismaeckt

 

Heeft synen gheest God opghedraeghen.

 

 

25

O Moeder van de liefde soet!

 

Uw droefheyd my ghevoelen doet!

 

Wilt my ook van uw smert gherieven;

 

Doet branden siel', en hert, en sin,

 

Opdat ick Christum gants bemin,

30

En boven al hem magh believen.

 

 

 

O heylghe Moeder, my dit jont,

 

Dat wesen magh myn hert doorwondt

 

Met des ghekruysten Jesus plaeghen!

 

De helft my van syn pynen gheeft,

35

Die hy voor my gheleden heeft,

 

Dat ick met hem oock magh verdraeghen.

 

 

 

Gheeft my, dat ick den traenenvloed

 

Met u magh storten in oodmoed

 

Uyt derenis, soo langh ick leve:

40

Om neffens 't kruys met u te staen,

 

En nimmermeer van daer te gaen,

 

Ghewillighlyck ick my begheve.

 

 

 

O Maeghd der Maeghden, weerd gheert,

 

't Ghesicht van my niet af en keert,

45

Maer laet my uws soons wonden proeven,

 

Dat ick de dood van mynen heer

 

Hier en verghete nimmermeer,

 

Maer magh in 't hert syn lyden groeven.

 

 

 

Maeckt dat ick aen dit kruys ghegord

50

Gants door de wonden droncken word',

 

Uyt liefd' van uwen soon verheven;

 

Op dat ick met syn vier verwermdt

 

Door u, maeghd, wesen magh beschermdt,

 

Wanneer hy sal syn oordeel gheven.

 

 

[p. 461]

55

Maeckt dat 't kruys my bewaer van 't quaed,

 

En Christus dood my kom' te staed',

 

Dat ick syn gracie noyt magh derven.

 

Zoo haest myn lichaem overlyd

 

Maeckt dat myn siel alsdan verblyd

60

Des hemels glorie magh beerven.

Uit de Rymende uytlegginghe naer den letterlycken, verholen ende sedelycken sin van de psalmen ende van de lofsanghen, enz. overgeset en gedicht door den eerw. heer ende meester Peeter De Vleeschoudere, pastoor van Ter Alphene. Brussel, by Jan Mommaert, 1660, in-4^o, bl. 239.

VII.

Jesus nat bekrete moeder
Stont by 't kruis, daer ons behoeder,
Haer beminde zoon, aen hing;
En haer docht, terwijl ze steende,
Hem betreurde, en drukkigh weende,
Dat een zwaert door 't harte ging.

Och! hoe drukkigh, hoe vol rouwe
Was die zegenrijkste vrouwe,
Moeder van Godts eenigh kint?
Die, met een weemoedigh harte,
Bevende aenzagh al de smerte
Van haer vrucht, by God bemint.

Och! wie zou in 't hart niet snijden,^{Vs 13}
Zoo hy, in dat deerlijk lijden,
Kristus lieve Moeder zagh?
Och! wie zou zich niet bedroeven,
Zach hy 't hart beklemt van schroeven,
Om den Zoon, die 'r onder lach?

Zy zagh Jesus pijn en stramen
Lijden van ons al te zamen,

Vs 13 Waerschynlyk te lezen: Och! wien zou 't in 't hart, enz.

[p. 462]

 

En hem sterven met geschal;

 

Toen die waerde en uitverkozen

 

Treurigh, als een troostelozen

 

Zijnen geest aen Godt beval.

 

 

25

Bron van moederlijke minne,

 

Stortme mé 't gevoelen inne

 

Van medoogen en geklagh:

 

Doe mijn koude hart verlangen

 

Om mijn Heilant aen te hangen,

30

Dat ik hem behagen magh.

 

 

 

Heilge Moeder, allerkuischte,

 

Druk de wonden des gekruiste

 

Krachtelijk in mijn gemocdt:

 

Laet ik ook met u bezuren

35

Uw gewonden Zoons quetzuren,

 

Die my vrijkocht met zijn bloet.

 

 

 

Dat ik yvrigh u geleie

 

En 't gekruiste lam beschreie,

 

Al de dagen die ik leef.

40

'k Wensch uw kruis te helpen dragen,

 

En by 't kruis met u te klagen,

 

Schoon een ander u begeef.

 

 

 

Puik der maegdelijke looten,

 

Wil mijn bede niet verstooten:

45

Laet my aen uw zijde staen,

 

Kristus doot mijn ziel genezen:

 

Laet ik die deelachtigh wezen:

 

Laet ze in 't hart geschildert staen.

 

 

 

Laet zijn hartquetzuer my raken,

50

En zijn bloet my dronken maken

 

In de liefde van Gods Zoon.

 

Reine Maeght, gy doet me blaken:

 

Uw gebedt zal voor my waken,

 

En my vryen voor Godts troon.

 

 

[p. 463]

55

Laet het kruis mijn ziel bedekken,

 

Kristus doot mijn schilt verstrekken,

 

En my koestren met genâ.

 

Als dit lichaem komt te sterven,

 

Laet mijn ziel met blijdschap erven

60

't Hemelsch Paradijs hier na.

Vertaling van Vondel (Gezangen II^e boek); doch Vondel niet volkomen waerdig. In de eerste coupletten kan men grove fouten aenwyzen: zy krielen van pleonasmen, B.V. terwijl ze steende, hem betreurde, en drukkigh weende!

VIII.

O wat wee en wat droefheden!
Wat een zweird van bitterheden
Ging er door Marias hert,
Als zy haeren Zoon zag hangen
Aen het kruys! Zy was bevangen
Met een zee van druk en smert.

Ach! hoe droevig moest niet wezen
Deze moeder uytgelezen,
Om Gods zoon, haer eenig kind?
Hoe moest zy van schrik niet beven,
Ziende nu aen 't kruys verheven,
Die van haer zoo werd bemint?

't Hert zou harder zijn als steenen
't Welk aenzien zou, zonder weenen
Onder 't kruys Maria staen,
Als zy nevens Jesus zyde
Zag, en t' saemen met hem lydde
Al wat hem wierd aengedaen.

Voor zijn volk en voor onz' zonden
Zag zy Jesus vol van wonden

[p. 464]

 

Van den hoofde tot den voet:

 

Tusschen Joden, die hem haetten,

 

Zag z' hem sterven, gantsch verlaeten,

 

En vergieten al zijn bloed.

 

 

25

Moeder van de zuyvre liefde,

 

'k Wenschte dat het beliefde

 

Dat ik met u schrey in ween,

 

Dat ik Jesus liefde smaeke,

 

In zijn liefde brand' en blaeke,

30

Hem beminne maer alleen.

 

 

 

Moeder vol van druk en smerten,

 

Ik verzoek u uytter herten,

 

Dat gy zoo veel voor my doet,

 

Dat ik altyd Christus wonden,

35

Zoo doorsteken om mijn zonden,

 

Draegen mag in myn gemoed.

 

 

 

O bedroefste van de vrouwen,

 

Doet my u gezelschap houwen

 

Onder 't kruys, en over- al:

40

Doet my hebben met u beyden,

 

Zoon en Moeder, medelyden,

 

Zoe lang als ik leven zal.

 

 

 

'k Wensche met u hier te lyden;

 

Daerom deelt my t' allen tyden

45

Van uw pyn en droefheyd mé:

 

Mogt ik maer in Christus wonden

 

Zijn verborgen en verslonden;

 

'k Waer in raste; 'k waer in vreê.

 

 

 

Mogt ik Christus kruys maer draegen,

50

Daer in nemen mijn behaegen,

 

Worden dronk' van smert en pijn.

 

Dan zou Jesus my ontfermen,

 

En gy, Maget, my beschermen,

 

Als ik zal in 't oordeel zijn.

 

 

[p. 465]

55

Dan zal Christus dood en lijden

 

My in diën dag verblijden,

 

En my geven nieuwe jeugd:

 

Dan zal 't lichaem naer zijn sterven

 

T' samen met de ziel beërven

60

's Hemels eyndelooze vreugd.

Volgens de gewoone vlaemsche kerkboeken. De vertaler is my onbekend. Met eenige verbeteringen zou dit stuk veel winnen. V^s 5 Zy was bevangen met een zee van druk en smert, en in V^s 51 worden dronk' voor worden dronken, kunnen er waerlyk niet door.

IX.

Treur, myn ziel, met s' Heilands Moeder:
Ween by 't kruis, daar uw behoeder,
Godes en Maria 's zoon,
Voor uw zonden hangt ten toon.

Hoor de Maagd angstvallig zuchten.
Ach! de ziel schynt haar te ontvlugten
Om de pyn die Jesus lydt.
Zie, hoe 't zwaard haar ziel doorsnydt.

Wil haar jammerklagten hooren
Om haar eenigengeboren.
Zie, hoe d'eedle Moedermaagd
Zoo veel leeds geduldig draagt.

Wie gevoelt zyn smart niet groeijen,
Ach! wie laat geen tranen vloeijen,
Die des Heilands Moeder ziet,
Zoo vol doodelyk verdriet?

Wie kan zich van rouw bevryden,
Ziende 's moeders medelyden
Met haer godlyk eenig kind,
Hoogst geschat, en teerst bemind.

[p. 466]

 

Ach! wat angst en smertlykheden

 

Heeft Maria's hart geleden,

 

Toen haar waarde Zoon en God

 

Van zyn beulen werd bespot!

 

 

25

Voor der stervelingen zonden

 

Zag zy Jesus vol van wonden,

 

Fel gegeesseld, stout gehoond,

 

En met doornen wreed gekroond.

 

 

 

Al haar zielangst mag niet baten;

30

Thans schynt Jesus gansch verlaten;

 

Zie hier 't zwaarste zieltempeest;

 

Ach! myn Heiland geeft den geest!

 

 

 

Maagd en Moeder vol genade,

 

Liefdebronaêr, zonder gade!

35

Prent uw smart in myn gemoed;

 

Zoo storte ik een tranenvloed.

 

 

 

Doe my 't zoet der deugden smaken

 

Doe me in hemelliefde blaken,

 

Zoo behage ik 't godlyk Lam,

40

Dat myn zonden op zich nam.

 

 

 

Wil my deze gunst betoonen;

 

Doe me in Jesus wonden woonen!

 

Laat zyn kruisdood, zoo vol pyn,

 

't Voorwerp myner liefde zyn.

 

 

45

Maak me uw deelgenoot in 't stryden!

 

Sterk myn ziel door Jesus lyden!

 

Doe my denken aan den hoon

 

En de wonden van uw' Zoon:

 

 

 

Doe myn medelyden groeijen

50

Daar ik 't offerbloed zie vloeijen.

 

Dat uw doodelyke smart

 

Steeds geprent blyve in myn hart.

 

 

 

'k Wensch by 't kruis met u te weenen;

 

Jesus zal my troost verleenen,

[p. 467]

55

Als ik U in rouw verzell',

 

En myn hope op Jesus stell'.

 

 

 

Bloem der maagden en ons voorbeeld!

 

Ach, myn wensch zy niet veroordeeld:

 

Maak dat my de gunst gebeur',

60

Dat ik myne schuld betreur'.

 

 

 

Doe my Jesus dood en wonden

 

Steeds aanbidden en doorgronden.

 

Jesus reinig' me in zyn bloed,

 

En bedauw myn dor gemoed.

 

 

65

Ach, doorwondde my de liefde

 

Die myns Heilands boezem griefde!

 

Ach, kuschte ik myn kruis en smart

 

Met een rein en nedrig hart!

 

 

 

In die liefde dus ontsteken

70

Zal uw hulp my niet ontbreken,

 

Heilige, allergrootste Maagd,

 

Als God my ten oordeel daagt.

 

 

 

't Heilig kruis zal my dan sparen,

 

Jesus zelf myn ziel bewaren,

75

Zyn genade en hoogst gezag

 

My beschermen in dien dag.

 

 

 

Als myn ziel dan is verscheiden,

 

Wil haar hemelwaart geleiden,

 

Daar ze, in 't juichend zielental,

80

's Heilands kruisdood loven zal.

Bladzyde 7 der Dichtlievende uitspanningen over zedelyke stoffen door A.G. Te Antwerpen voor Th. Crajenschot, 1778, klein-8^o. Het boekje heeft een goedkeuring, gegeven te Antwerpen door den kanonik en boekkeurder A. De Vries, den 1^en july 1778. Deze vrye navolging is zeker de beste van al de vlaemsche vertalingen; doch is het wel een vlaemsche? Men mag er sterk aen

[p. 468]

twyfelen. Crajenschot had een boekwinkel te Amsterdam en te Antwerpen. Misschien was de dichter een Brabander, die te Amsterdam woonde.

X.

Naast het kruis, met schreijende oogen
Stont de Moeder diep bewogen,
Daar de Zoon doornageld hing,
En haar in 't verzuchtend harte,
Overstelpt van wee en smarte,
Een doorborend slagzwaard ging.

Hoe bedrukt, hoe neêrgeslagen,
Moest die zegenrijke klagen,
Om Gods eenig kind, haar Zoon:
Ach! hoe streed zij, ach! hoe kreet zij,
En wat boezempijnen leed zij;
't Roemrijkst kind aan 't kruis ten toon!

Wie kan tranen wederhouwen,
Christus Moeder aan te schouwen,
Door zoo grievend leed verscheurd?
Wie kan, zonder diep erbarmen,
Christus Moeder hooren kermen
Daar zij met haar Zoon dus treurt!

Voor de zonden van de zijnen
Zag zij Jesus reeds in pijnen,
Door de felle geesselstraf;
't Dierbaar kind zag zij hier lijden,
Gansch verlaten doodlijk strijden,
Eer de geest hem nog begaf.

Geef, ô Moeder! bron van liefde!
Dat ik 't leed, dat u doorgriefde,
Met u voel', en met u klaag',
't Liefdevuur mijn hart verwinne,
En ik Godmensch Christus minne,
Dat ik ook aan Hem behaag.

[p. 469]

 

Reine Moeder, wil mij geven

 

Wonden, diep in 't hart gedreven,

 

Als dees kruisling was ten doel;

 

Ik de wonden, die hem wondden,

 

Dus gebonden, om mijn zonden,

 

Met hem deel' en ook gevoel'.

 

 

 

Mogt ik klagen, al mijn dagen

 

Waarlijk al die smerten dragen,

 

Tot mij 't sterfuur overviel!

 

Mij bij 't kruis met u verëenen!

 

Met u sterven, met u weenen!

 

't Is de wensch van mijne ziel.

 

 

 

Maagd, der maagden roem en zegen!

 

Wees, ai! wees mijn zucht niet tegen;

 

Gun mij dat ik met u klaag':

 

Doe mij strijden, doe mij lijden

 

Christus striemen langs de zijden,

 

Dat ik steeds daar van gewaag'.

 

 

 

Doe mij door die slagen wonden,

 

Dronken van dit kruis bevonden,

 

Dat de liefde uws Zoons vermag;

 

'k Ben ontvlamd, in liefde ontsteken;

 

Zelfs moet gij mij vrij doen spreken

 

In den jongsten oordeelsdag.

 

 

 

Doe mij door het kruis bewaren;

 

Christus kruisdood moet mij sparen,

 

Steeds door uw genaê verheugd.

 

Als mijn ligchaam zal versterven,

 

Doe mijn ziel dan vreugd beërven!

 

Paradijsche glorievreugd!

Door P. Van Braam, en opgenomen in de Mnemosyne van M^r H.W. Tydeman en V.G. Van Kampen, III, bl. 275. Deze vertaling is verre weg de getrouwste aen den tekst, ook door het metrum en de rymslagen.

[p. 470]

XI.

Met de tranen op de wangen
In het knellendst boezemprangen
By het kruis, dat Jesus droeg,
Stond de Moeder neêrgebogen,
Met in rouw verstarrende oogen,
Die zy nokkend op Hem sloeg.

O! hoe was u 't hart benepen;
Van wat zielsangst aangegrepen;
Hoe doorpriemd met stoot op stoot;
Gy, gezegendste aller vrouwen!
Dus Gods eenige aan te schouwen!
Dus, den wellust van uw schoot!

Wie weêrhoudt zich hier van weenen
Die dees moederborst hoort stenen,
Daar dit wee haar open rijt!
Wie zou 't denkbeeld niet verschrikken,
Jezus Moeder aan te blikken,
Daar zy met en in Hem lijdt!

Jezus, ach! voor onze zonden
Aan den folterpaal gebonden,
En met striemen overdekt!
Jezus, aan het vloekhout hangend,
Naar een droppel vochts verlangend,
Met zijn lekend bloed bevlekt!

Jezus, ach, voor ons verwaten!
Tot de dood van God verlaten!
Schuldloos! om ons aller schuld!
Jezus, leven van haar leven,
Ziet zy in benaauwdheên sneven,
Door geen stervling ooit geduld!

Mocht, ô Moeder, mocht mijn harte
Innig deelen in uw smarte;

[p. 471]

 

Met u snikken om dien Zoon!

 

Mocht het in Zijn liefde blaken!

 

Mocht ik tot Zijn kruis genaken,

 

Met een innig rouwbetoon!

 

 

 

Gy, gekruiste! Zie Gy neder!

 

Gy, voor wie U mint, zoo teder!

 

Prent uw wonden in mijn ziel.

 

Moge 't bloed, waarvan zy vloeien,

 

Dierbre Heiland, my besproeien,

 

Die aanbiddend voor U kniel!

 

 

 

Laat my 't denkbeeld van Uw lijden,

 

In dit aardsche worstelstrijden

 

Steeds verzellen, waar ik ga!

 

Laat ik op Uw wonden staren,

 

En haar indruk wel bewaren,

 

Als het pand der heilgenâ!

 

 

 

Buige ik moedig voor de slagen,

 

Wat my de Almacht geef te dragen!

 

Ach, uw liefde maekt ze zoet.

 

Gy, die voor ons hebt volstreden,

 

Zijt me op 't voetpad voorgetreden;

 

't Is geteekend met uw bloed!

 

 

 

Haast verschijnt Gy in de wolken

 

Voor het oog der wareldvolken,

 

Op den rechterstoel der aard!

 

Gy, Gy kent wie U verbeiden!

 

Gy, gy, zult hem onderscheiden,

 

Die Uw liefde heeft bewaard!

Vrye navolging van Bilderdyk, en zoo als Bilderdyk-alleen wist na te volgen! Het stuk is geplaetst in de opgemelde Mnemosyne III, bl. 380, en in 's Mans Nieuwe Dichtschakeering I, bl. 99. Wat jammer, dat hy den latynschen dichter niet getrouw gebleven is! Deze richt zyn geheel gezang tot de Heilige Maegd; maer dit was voor den protestant te erg: het

[p. 472]

fac me vere tecum flere scheen hem al te Roomsch! Hy vertaelde zooveel dat heidensch was; waerom zou hy toch ook het roomsche niet hebben mogen overbrengen? Dit herinnert my aen zekere stadsordonnantie van Amsterdam, gebiedende dat men den saters- of ossenkop, welke aen den boog eener brug gezien werd, zoude uitbreken, dewyl de schippers zich moesten buigen telkens dat zy onder die brug doorvoeren, en de menschen dan wel zouden denken dat zy eenen heiligen vereerden.

J.F. WILLEMS.