Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 3

[p. 126]

Over de Bilderdyksche afwykingen van het gewoon schryfgebruyk in Holland.

Sedert dat den hoogleeraer Siegenbeek zyne Verhandeling over de nederduytsche spelling heeft uytgegeven, en dat Weiland naer aenleyding en op grond dier verhandeling zyne Spraekkunst verveerdigd heeft, mag men zeggen dat er by de Hollanders gelykvormigheyd in het spraekkunstige en eenparigheyd in de spelling heerscht. Dit belet echter niet dat over bykomende punten en byzonderheden er nog wel eens verschillig gedacht wordt, en dat is onvermydelyk: die volstrekte overeenstemming van allen in alles ware eene soort van volmaektheyd die men onder de menschen niet vinden kan. Overigens zie ik in die geringe ongelykheyd zoo zeer geen kwaed gelegen; als men het maer eens is over het algemeene taelen spellingstelsel.

Maer nu spreekt het van zelf, zoo er iemand in Noordnederland was, van wien men opstand tegen het aengenomen systeem te verwachten had, dan moest het Bilderdyk zyn, een man van hooge bekwaemheyd, een dichter gelyk Holland er waerschynlyk geen' meer hebben zal, maer zonderling en eygenzinnig als de weêrga. Ook is hy 't inderdaed, en, voor zoo verre ik weet, hy alleen, die zich tegen de Siegenbeeksche spelling sterk verzet heeft, doch alleen in byzonderheden, welke de algeheelheyd van het stelsel onaengeroerd laten; want voor het overige schryft hy gelyk den grooten hoop. Tot zoo verre

[p. 127]

was alles wel; zekerlyk voegde het niemand beter dan Bilderdyk zyne landgenooten te regt te wyzen, indien zy in het een of ander vergryp omtrent tael of spelling gevallen waren; en hy was geenszins verpligt den hoogleeraer Siegenbeek voor zyn' meester of leydsman te erkennen: maer behalve dat hy tegen zyn' wederstrever geene onbeleefdheden en scommata, naer 't voorbeeld van Scaliger en Scioppius, had dienen te gebruyken, heeft hy, naer myn inzien, in alles toch geen gelyk, en blyft er in zyne afwykingen wel iets van dat grillige, dat den man, voornamelyk in zynen ouderdom, eygen was. Ook zien wy niet dat de Hollanders, ondanks het groote gezag van hunnen puykdichter, hem in al wat zyne spelling raekt zyn bygevallen, maer het oude non te dicentis, enz. in acht nemen, en zich houden aen den kant waer zy meenen de waerheyd te erkennen.

Daer die byzonderheden, waerin Bilderdyk van de andere verschilt, niet behooren tot hetgene wy Belgen, het zy nu wel of kwalyk, hollandsch noemen, kan het voor ons niet onverschillig zyn welke der twistende partyen gelyk hebbe: en daerom mogen wy ook beyder redenen onderzoeken, beoordeelen, tegen elkander opwegen, en voor datgene besluyten, wat ons best gegrond schynt.

Een der voornaemste punten, waeromtrent Bilderdyk van Siegenbeek afwykt, geldt het gebruyk der g in onderscheyding van ch. Den regel door den laetsten voorgedragen¹ bestaet hierin, dat men de g gebruykt in alle woorden, welke die letter in het meervoud hebben, of ze om hunnen duydelyken oorsprong vereyschen; doch, waer geene der gemelde redenen tot de plaetsing der g voorhanden is, dat men, tot meerdere voldoening aen de

1 Verhandeling, bl. 167, uytgave van 1810.

[p. 128]

uytspraek, bestendig de ch, by de stuyting op een harden medeklinker, of aen het eynde van een lettergreep, gebruyke. Zoo geeft Siegenbeek op, en overeenkomstig dit gezegde schryft men algemeen oog, magt, ik mogt, de vlugt, enz.; maer in tegendeel zich, lucht, achten, gedachte, ik kocht, enz.

Bilderdyk nu gaet van een ander beginsel uyt, en zegt in zyne Spraekleer, bladz. 49, het volgende: ‘Een tweede grondregel is, dat waar letters van niet het zelfde spraaktuig in de uitspraak (d.i. in eene sylbe) vereenigd worden, de harder letter van 't eene ook de harder letter van dat andere spraaktuig by zich vordert. Gevolg van de innige verbinding der spraaktuigen met elkander, waardoor de meerdere spanning van 't eene ook eene meerdere spanning in 't andere verwekt. Hierdoor verandert in de samenstelling van konzonanten achter een zelfde vokaal (de t by voorb.) de g tot een ch, en mag wordt tot macht.’ Daer houdt het Bilderdyk voor, en hy schryft om dezelfde reden klacht, jacht, recht, ik mocht, enz.

De vraeg is nu, wat is verkieslyk?

De oplossing van dit vraegstuk is myns bedunkens ondergeschikt aen de oplossihg van een ander meer algemeen, dat men aldus kan voorstellen: Welk der twee grondslagen, waer naer men zich in de spelling rigt, de uytspraek of de afleyding, heeft in den huydigen staet der tael, en opzigtelyk het gebruyk der verwantschapte harde en zachte medeklinkers, de overhand? Ik versta hier door afleyding, niet alleen het uytzigt naer den oorsprong of de herkomst der nederduytsche woorden; maer tevens de afleyding van het een uyt het ander: dat is, de reden om in een gegeven geval een woord zóó te schryven, om dat het in een ander geval zóó moet geschreven worden. De zaek aldus begrepen zynde, meen ik te moeten antwoorden, dat in den staet, waer het al-

[p. 129]

gemeen gebruyk en het gezag der schryvers de tael gebragt bebben, de uytspraek door de afleyding overheerscht wordt, althans in het onderhavig punt der verwantschapte harde en zachte medeklinkers.

Oudtyds was 't er geheel anders meê gelegen, gelyk ik in het voorgaende vertoog meen bewezen te hebben¹. De uytspraek was, als ik het zoo heeten mag, een dwang-regel, waervoor alle andere in de spelling moesten onderdoen.

Wat aen 't eynde van een woord hard was in de uytspraek (en dat is allen medeklinker noodwendig²), dat moest door een harden medeklinker in 't schrift verbeeld worden; al kreeg ook het woord daerdoor een andere plooy, en al zag het er geheel verschillig uyt, wanneer door verbuyging of afleyding de consonant zich verzachtte. Overeenkomstig dit beginsel, schreven zy daet, geleert, dach, mach, menech, en zoo tot in het oneyndige. Het scheelde hun niet dat dach, tot dagen, daet tot daden, menech tot menege overging, dat mach van mogen kwam, of dat zy van geleert geleerder moesten maken; zy bekreunden zich niet om die letterverwisselingen, als maer het schrift datgene verbeeldde, wat in de uytspraek gehoord werd.

Onderscheyd van beteekenis werd even zoo min in aenmerking genomen. Doch gold voor verùm en canis molossus, lach voor risus, rideo en jacebam, noch voor adhuc en neque, wicht voor pondus en infans. De uytspraek vereyschte 't zoo: similium similis ratio, zeyden zy, en wat het woord bepaeldelyk zeggen wilde, dat bleef voor den lezer zyn rekening.

En zy bepaelden zich niet by de slotconsonant van een woord; maer, gelyk ik te voren ook toonde, den regel

1 Hier boven, bl. 48.

2 Buyten de liquidae l, m, n, r.

[p. 130]

der uytspraek tot rigtsnoer nemende, onderwierpen zy zich aen alles wat er uyt volgen moest, al waren 't dan ook vreemdigheden. Het oor zeyde hun dat een harden en een zachten medeklinker in eens, dat is zonder tusschenkomst van een vokael, niet uyt te brengen zyn; maer dat de tong, het zy haer lief of leed, den eenen medeklinker voor den anderen in de uytspraek verhardt, of verzacht, gelyk het gemakkelykst doenbaer is.

Waer dit nu ook op uyt zou leyden of niet, daer liet men zich niet aen gelegen: de uytspraek gaf de wet, en alles moest er voor zwichten. Oorspronkelyk schreef men doghede (virtus), van dogen, deugen; maer als men naderhand het woord tot één lettergreep wilde intrekken, hoe diende men het dan te maken? - Doogd of deugd schryven, sprong tegen 't hoofd: want die laetste d kon geen mond ter wereld laten hooren; - deugt derhalve?... ook niet: beproef eens de zachte g en de harde t vereenigd uyt te spreken, en gy zult bevinden dat de g onvermydelyk tot ch overgaet. Dat bevonden de ouden ook, en daerom schreven zy zonder te aerzelen deucht, en namen 't voor geen onregelmatigheyd, zoo zy in 't meervoud deugden zeyden.

De stat, de school, enz. dat schreef en zeyde men algemeen; doch wanneer men het lidwoord aen 't naemwoord wilde binden, voor de vlugheyd van de uytspraek (waer onze natie, even als de engelsche, altoos op gezet was), zou men dan dstat of dschool stellen? onmogelyk; het moest noodwendig tstat zyn en tschool, altyd om de zelfde reden. En dat nu daermêe het onderscheyd der geslachten gevaer liep van verloren te gaen (gelyk het wezenlyk het geval is geweest met school, door de Hollanders te onregt voor onzydig aengezien, en met meer andere naemwoorden), zulks deed niet af: als het schrift maer aen de uytspraek beantwoordde.

Tote den leser, tote der doot, dat ging door, zoo lang

[p. 131]

de scheva tot brug verstrekte om van t tot d over te glyden; maer werd die gedienstige slibbervokael onderdrukt, dan vochten de twee consonanten weêr op de tong, en de d moest de vlag stryken. De reden, welke zy inbrengen mogt, dat zy geen deel maekte van het halsstarrige voorzetsel, maer tot het lidwoord op zyn eygen behoorde, die reden werd van de hand gewezen; en als wilde men dat lidwoord voor eeuwig den mond stoppen, men lyfde het aen 't voorzetsel in, en schreef totten leser, totter doot. Te regt, want tot ter, tot ten, ware wantael geweest.

Men denke echter niet dat die onverbiddelyke t altyd het proces won, en dat in haer gezelschap alle overige medeklinkers haer eygen aerd moesten uytschudden. De d ja moest het zich immer laten welgevallen, alsmede de g, die op een omzien tot ch herschapen was; maer hoe het gemaekt met de l by voorbeeld? - in die vochtige en vloeyende letter was toch geen hardheyd in te krygen: neen, die moest men nemen gelyk zy was. Wanneer men dan het lam, het leven, het land, wou inkrimpen en 't arme lidwoord er onmeêdoogend aen ophangen, zoo was het de beurt der t om een anderen aerd aen te nemen, en zy werd tot d. Men schreef dlam, dleven, dland; zoo ook dbegintsel, dbrood, en wat dies meer is.

Het blykt dan genoegzaem dat de uytspraek eertyds de wet gaf, en alle andere spellinggronden overheerschte. Doch is zulks thans nog het geval? daer komt het nu op aen, en ik antwoord volmondig neen. Voor eerst, de slotconsonant, ofschoon dan ook zoo zeer als ooyt in de uytspraek noodwendig hard, volgt den regel der afleyding. Men schryft niet meer ooch, maer oog, om dat het woord in 't meervoud met g (oogen) geschreven moet worden. Om dezelfde reden schryft men ik stond, en niet stont; geleerd, en niet geleert, en zoo met ontelbare andere.

[p. 132]

Hier worden alleen uytgezonderd de medeklinkers v en z. Deze zyn, door het algemeen gebruyk, dat is, door het voorbeeld van al wie ooyt in 't nederduytsch geschreven heeft, als sluytletters verworpen, zynde te zacht gevonden om een woord of lettergreep te eyndigen, en onbekwaem zelfs om met eenigen anderen medeklinker versmolten te worden¹. Op v en z moet een vokael volgen; anders vervangt men ze immer door f en s, tot dat de verlenging van 't woord, door verbuyging of anderzins, eene e medebrengt, in welk geval dan ook de v en z weêr plaets nemen. Zoo is het met ik lees, las, geef, gaf, waer de f en s onontbeerlyk zyn, doch in geven, gaven, lezen, lazen tot de zachtere v en z weêr overgaen.

Ten tweede. Zoo weynig men rekenschap houdt, voor het sluyten der woorden, van de hardheyd of zachtheyd der boven aengevoerde medeklinkers in de uytspraek: even zoo min geeft men acht op den samenloop van eene harde met eene zachte. Men houdt zich aen den regel der afleyding, en ziet er niet op om eene g met eene t te vervoegen. Zoo schryft men hy ligt, gy moogt, hy draegt, het heugt, het droogt. Bilderdyk zelf, alhoewel dit regtstreeks met den door hem voorgestelden grondregel strydig is, doet het niet anders. Te vergeefs zegt men dat hier de g behouden wordt, om dat die woorden oudtyds geschreven werden met de korte e tusschen beyde, ligget, moget, draget, heuget, drooget: zulks doet hier niets ter zake. Hoe men het keere of wende, dit is onloochenbaer, dat de g en t, dat is eene zachte en eene harde consonant, hier vereenigd zyn, en dat derhalve de uytspraek in deze woorden verwaerloosd wordt.

Men zegt: de ouden schreven ligget, moget, enz. Veelal ja deden zy 't zoo: doch soms gebruykte men die woor-

1 Behalve met l en r, en nog maer voor de v alleen.

[p. 133]

den ook als monosyllaben, en dan voerde de uytspraek weêr aenstonds den scepter: het werd draecht, lecht, meucht, ghy secht, crycht, enz.¹ Ik zie dan geene doorslaende reden waerom men jacht, macht, vlucht, klacht, ten gevalle der uytspraek schryven zou, vermits zy toch van jagen, mogen, vliegen en klagen voortkomen, en dat men in gelyke gevallen zich aen de uytspraek niet gelegen laet.

My dunkt dat Bilderdyk hier niet gansch van willekeurigheyd vry te spreken is: en willekeur maekt geen regel. Even zoo weynig regelmatigheyd vind ik in het schryven van gebergte, menigte, graegte, gelyk iedereen doet, ook Bilderdyk niet uytgezonderd; de g is immers daer niet zachter dan in macht, vlucht of klacht. Het is waer, Bilderdyk, op de plaets van zyne Spraekleer welke ik boven heb bygebragt, verwerpt de g wanneer zy de t ontmoet in de uytspraek, dat is, zegt hy, in ééne sylbe; maer in gebergte, menigte, graegte, zyn die twee vyandige consonanten gescheyden door de natuerlyke splitsing der lettergrepen. Het zy zoo; doch waerom schryft hy dan gewichtig, plechtig, machtig, waer dezelfde splitsing gelykelyk alle geharrewar met de zoo ongevoegelyke t schynt uyt te sluyten.

My dunkt, een der twee princiepen, de uytspraek of de afleyding, moet boven dryven. De Ouden hielden 't met het eerste, en zy waren consequent; doch, vermits dit nu niet meer na te volgen is, zonder de spelling, zoo als zy hedendaegs algemeen gevestigd is, om ver te werpen, komt het my best voor den leydvadem der derivatie getrouw te volgen, als minst gelegenheyd gevende tot verdwaling en ongelykheyd. En nademael de g zich

1 Vgl. de Horae Belgicae van Prof. Hoffmann, II^e deel, bl. 82, 107, 129, 131, 135.

[p. 134]

opdoet in wegen, plegen, jagen, mogen, behoude men liefst die letter in de woorden die er van daen komen.

Wilt men licht (levis) met eene ch schryven, ik heb er niets tegen. Dit woord door de g van licht (lumen) onderscheyden, is willekeur. Indien het, door eene verwisseling der f en ch, voor lift staet, en voortkomt van lichten, dat is liften (met levis en leven verwant), gelyk Bilderdyk het in zyn Perzius toont, zoo moet men om de afleyding de ch behouden.

Gedrogt en gedrocht is beyde te wettigen¹. Gezigt zou misschien beter met ch geschreven worden². Maer digt (densus) en regt in alle de beteekenissen leydt Siegenbeek af, het eerste van dygen, dyen, deeg; het tweede van rygen, reeg, geregen. Is nu die afleyding naeuwkeurig (en daer is geen twyfel over, als men Ten Kate opslaet³), dan zal men daer liefst de g gebruyken: zoo ook in pligt en geslagt (mactatus), volgens het gezegde van denzelfden Ten Kate⁴.

Voorts kan ik mede niet toestemmen aen de spelling van Bilderdyk in de woorden ontfangen en ontfonken. Men ziet, dat hy hier weder van hetzelfde beginsel is uytgegaen, als voor de g, en dat de v van vangen en vonken tot f verandert, ter oorzake van de harde t. Allerbest, wanneer men de spelling aen de uytspraek toetst: deze laet zeker niet dan de harde f hooren⁵; doch om gevolgelyk voort te gaen, zoude men dan ook dienen te schryven ontfallen, ontflieden, ontfeynzen, ontfouwen, en dat doet Bilderdyk niet of geen mensch ter wereld. Wilde men zich hier naer de consonant van 't verbum voegen,

1 Z. Ten Kate, II^e deel, bl. 162, col. 1, en bl. 621, col. 2.

2 Zie aldaer bl. 551.

3 II^e deel, bl. 152 en 330.

4 Aldaer bl. 312 en 382, col. 2.

5 Of zoo iets tusschen in, gelyk Huydecoper wilt. Zie 's mans Proeve, I, bl. 457.

[p. 135]

zoo moester er overal ond staen, en moest men schryven ondvangen, ondzeggen; maer dat doet men ook niet.

Ik besluyt derhalve, dat de wyziging der consonanten, de een naer de ander, nooyt algemeen kan onderhouden worden, en vinde dus geschiktst den regel der afleyding in acht te nemen, en aen het stelsel van Siegenbeek den voorkeur te geven.

Een tweede geschilpunt van aengelegenheyd, waerin Bilderdyk met sommige andere, van den door Siegenbeek voorgedragen regel, is afgeweken, geldt de spelling van lachen, lichaem, en zoo nog een tiental andere woorden van gelyken aerd.

Zoo werd het weleer van alle man geschreven; doch men heeft opgemerkt dat die woorden aldus gespeld, eygenlyk la-chen, li-chaem zouden te lezen zyn, naer de gewoonte van, by de verlenging der woorden met en, er, enz., den sluytenden medeklinker der voorgaende lettergreep tot de volgende sylbe te brengen, gelyk acht, ach-ten; buyg, buy-gen, enz.

Om derhalve den waren klank volkomen aen te duyden, en echter de moeyelyke ch niet tweemael vlak na elkander te gebruyken, is men te rade geworden om de eerste ch met de verwantschapte g te verwisselen, en lagchen, ligchaem, enz. te schryven.

Hiertegen zyn nogtans bedenkingen in te brengen.

Indien het bovengemelde omtrent de splitsing der lettergrepen vast gaet, dan is het ja beter eene g te gebruyken dan tweemael de ch. Maer men kan het ook anders inzien, en zeggen dat de tweeledige letter ch (zynde de k en de h ineengesmolten en tot eene adspiratie gemaekt) tot beyde de lettergrepen behoort, en daerom niet moet verdubbeld worden. Zoo begrypt het Bilderdyk, die

[p. 136]

daerover verdient nagelezen te worden, bl. 50 en volgende van zyne Spraakleer.

Deze theorie laet zich vry wel beseffen, als men op de volgende aenmerkingen acht geeft.

Wanneer twee onverbindbare consonanten in een woord komen, hoort men duydelyk hoe het woord te splitsen zy. Zoo is het in woor-den, wer-king, wy gebruyk-ten. Maer als het eene verdubbelde consonant is, dan geschiedt er in de uytspraek geene volkomen splitsing in de twee. Zoo wordt in winnen, willen en kommer de n, l en m geen tweemael gehoord, maer ééns. Het is even zoo in zetten, wassen, hebben: daer behoort eygenlyk maer ééne consonant tot het wezen van 't woord; de tweede is er slechts bygevoegd om van het worteldeel des woords tot den uytgang over te glyden, zonder dat den voorgaenden klinker ontaerde.

Dit geldt nu ook tot een zeker punt voor zulke medeklinkers die, alhoewel twee verschillende zynde, echter tot een smelten en, als 't ware, een tweeledigen medeklinker maken, als daer zyn ng en nk. Die in de uytspraek van dingen, wangen, danken, jonker, de twee consonanten splitst, en ze de een na de ander laet hooren, spreekt geen nederduytsch en is een vreemdeling. In het enkelvoud klank, wang, enz. is dit nog treffender: daer, hoort men, hangen de twee letters vast aen een, en zoo doen zy 't ook wanneer de woorden verlengd worden. In dit laetste geval zyn zy even zoo min te scheyden in de uytspraek; zy behooren geen van beyde uytsluytelyk tot de eerste of tweede lettergreep, maer dobberen te samen tusschen de eene en de andere, en verbinden die als men ze uytbrengt.

Dit is reeds door Ten Kate opgemerkt¹ omtrent de

1 Aenleiding, I^e deel, bl. 122 en volg.

[p. 137]

tweeledige consonanten ng en nk: en de Ouden hadden 't wederom al vroeg ook ingezien. Wy toonden boven hoe onverzettelyk zy waren in hun systeem van geen zachte met harde consonanten te paren, zonder tusschenkomst eener korte vokael, die het spraektuyg hielpe om van de eene tot de andere over te gaen. Dit niet tegenstaende vindt men in de voorvaderlyke schriften dwingt, hangt, enz.¹, alwaer de zachte g in dezelfde lettergreep met de harde t vereenigd is: iets dat geheel en al strydig ware met hun spellingstelsel, en dat zy zeker niet zouden gedoogd hebben, indien zy de twee medeklinkers ng voor twee onderscheydene letters, beyde in uytspraek als in schrift, hadden aengezien. Maer zy beschouwden ze voor een enkelen, alhoewel vermengden, klank, en gebruykten er daerom alleen twee onderscheydene boekstaven voor, omdat zy niets beters in de nederduytsche letter-reeks vonden. Zy toetsten, naer gewoonte, de spelling aen de uytspraek, en deze was er volstrekt niet meê verlegen om ngt vereenigd uyt te brengen. Van dat oogenblik af was de zaek beslist, en zy zagen er geen zwarigheyd in om die woorden aldus te schryven.

Nu, wat gezeyd is omtrent de ng en nk, dat geldt ten volle voor de tweeledige ch. Zy behoort ook, als zynde niets anders dan eene versterkte adspiratie, tot de twee lettergrepen op dezelfde wyze, en hoeft dus niet verdubbeld te worden of door g voorgegaen.

Ik besluyt dan dat het beter is te schryven met Bilderdyk lachen, lichaem, tichel, Mechelen, enz., gelyk men het in de vroegere eeuwen altoos gedaen heeft².

Wat het onderwys in de lagere scholen aengaet, waer

1 Vgl. de Horae Belgicae, II^e deel, bl. 117, 129, 140, 141.

2 Vgl. de Bydragen voorkomende in De Jager's Taalkundig Magazyn, I^e deel, bl, 109 en volg., en II^e deel, bl. 79 en volg.

[p. 138]

de theorie in praktyk moet gebragt worden; daer zou het paradoxale voorstel van een dubbelen medeklinker die, te midden van een woord, als 't ware in de lucht hangt, en gezeyd wordt tot geen van beyde lettergrepen te behooren, by de jeugd bezwaerlyk ingang vinden. Doch men kan de moeyelykheyd op zyde treden, met omtrent de ng, nk en ch op zyn engelsch te handelen: ik wil zeggen, dat men op de lees-machine de zaek zoo kan voorstellen, als behoorde die dubbel-letter tot de voorgaende lettergreep, gelyk Ten Kate ter boven aengehaelde plaets te verstaen geeft.

Thans komen wy tot een geschilpunt, waerover allerhevigst geoorlogd is tusschen Siegenbeek en Bilderdyk, en dat dus wel van de grootste aengelegenheyd zyn moet. Den laetsten wederspreekt niet alleen het gevoelen van den hoogleeraer; maer valt er tegen uyt als een bleekershond, en beweert, in de opbruysing zyner gramschap, dat het vergryp van zyn tegenstander tot die rampspoedige dwalingen behoort, welke men heeft zien opdagen ‘sedert dat de algemeene geest van dwarsheid, domheid en redenlooze willekeur allengskens over ons land (Holland) begon uitgestort te worden, om staat, zeden, godsdienst, verstand en kennis by ons om te keeren en uit te roeien¹.’

Gy ziet derhalve dat het hier om geene kleynigheyd te doen is, en dat Kerk en Staet er het hoogste belang by hebben dat de waerheyd hier gered worde en zegeviere. Men zou het zeggen: en echter wordt hier over niets anders gehandeld dan eenvoudig over een voegwoord. Siegenbeek schryft nogtans; Bilderdyk daerentegen wilt nogthands geschreven hebben, en zet er zich voor te vuer en te zweerd.

1 Taal en dichtkundige Verscheidenheden, Deel III, bl. 73.

[p. 139]

Is 't anders niet? zegt gy; en is daer zoo veel over geharreward, over zulk een geytenhaer! - Een oogenblik, lezer; daer mogt eens wat meer in zitten dan gy denkt; al ware het dan maer eene revolutie of quasi onder de tael-geleerden. Trouwens de menschen hebben al om minder gevochten, en gy ziet hoe hoog het Bilderdyk opneemt. Laten wy dan maer eens het geschilpunt wat ernstiger onderzoeken: het is toch der moeyte waerd. Ter zake dan.

Waer komt het woord nogtans van daen? Siegenbeek houdt staen in zyne Verhandeling, bl. 221 der derde uytgave, dat het hedendaegsche nogtans het nochtan der Ouden is; doch daer wilt Bilderdyk niet van weten. Het is het niet, noch kan het zyn, zegt hy, en beweert dat het op te lossen zy in nog thands, gelyk hy dan ook verzekert dat men 't schryven moet.

Wie van twee heeft gelyk? zie daer de vraeg: en ik aerzel niet te antwoorden dat Siegenbeek alleen by de waerheyd is, beyde voor den oorsprong van 't woord en voor zyn spelling.

Van het bindwoord nochtan, daer zyn de oude schriften vol van; doch wat is dit eygenlyk en in zich zelve? Den Leydschen hoogleeraer leydt het af van nog, oudtyds noch, en denkt dat de tweede lettergreep tan (nu tans) een blooten uytgang is. Dit laetste nu kan ik den verdienstelyken taelkenner niet toestemmen; maer houde voor zeker dat het nochtan der Ouden niets anders is dan eene koppeling van nog en dan, gelyk Bilderdyk het verklaert¹.

Deze wyze van woordverbinding kan niet vreemd schynen, wanneer men indachtig is wat ik boven heb aengevoerd over den afkeer der Ouden om een woord te sluyten met een zachten medeklinker. Nog zou men te vergeefs in de

1 Ter aengehaelde plaets, en deel IV, bl. 171.

[p. 140]

schriften der dertiende en veertiende eeuw zoeken; zy stelden altoos noch in alle beteekenissen. Derhalve was er alweêr geen ander middel, wanneer zy van de twee woorden één zouden maken, dan het de d van dan te doen misgelden en haer tot t te verharden. Hadden zy kunnen voorzien dat daer zoo veel krakeel zou uyt ontstaen zyn, zy hadden misschien wat water in hunnen wyn gedaen, en het bywoord dan gelyk het draeyde en zwaeyde naest het eerste geschoven. Maer zy hadden er geen erg in.

Men zou echter zeggen dat Melis Stoke er iets van voorzien heeft; want by hem leest men¹:

De (die) nochdan dat gheteemden (gedoogden),

alwaer nochdan zonder eenigen twyfel voor nochtan staet. Huydecoper voegt er in zyn aenteekening by, dat het woord aldus gespeld in het handschrift A (hetwelk hy meest gevolgd heeft) maer ééns voorkomt, doch dat ééne voorbeeld doet veel af. Men schreef overigens ook no dan², waer no hetzelfde is als noch.

Daerenboven zyn er ook andere woorden waerin de verbinding op gelyke wyze en om dezelfde reden geschiedde. De Ouden zeyden doe (daer of dan), waervoor wy thans gemeenlyk toen gebruyken:

Doe wert daer vluchtich menich man,
Doe mense sloech op dat hoeft
Van achter...³

Met no, en zelfs ook soms met noch, doch in twee woorden, bleef het doe:

No daer te voren, no sident, no doe.

En:

Noch doe ne wiste de joncfrouwe niet
Haers vaders toren en sijn verdriet⁴.

1 Rymkronyk, II^e deel, bl. 432.

2 Z. Huydecoper ter aengehaelde plaets, in de aent.

3 Stoke, III^e deel, bl. 137.

4 Huydecoper op Stoke, I^e deel, bl. 140.

[p. 141]

Maer werden de twee woorden tot één vervoegd, zoo moest noodwendig de d in t verwandelen, en het werd nochtoe:

Hen (het en) was rudder no garsoen
Nochtoe ontspronghen (ontwaekt) in de sale.

En:

Nochtoe ontspranc Walewein niet¹

Nochtan is dan wel degelyk een samenstel van nog en dan. Maer is ons nogtans nu ook wezenlyk het nochtan der Ouden? Bilderdyk wilt of zal er niet van hooren: en echter is zulks onloochenbaer; ja, wat nog vreemder schynen zal, den grooten man geeft er zelf bewyzen voor op.

Nochtan, zegt hy, was by de Ouden ‘niet meer of anders dan bovendien, ook, nog, daartoe, wijders, en dergelyke, en dus van alle adversative kracht ontbloot.’² Hy beroept zich op Huydecoper³, en haelt zelf de volgende voorbeelden aen:

Si baden dat hem haers ontfaermde,
En hise met clederen verwaermde,
Want si waren so naekt nochtan
Dat si cume doecken adden an⁴.

‘Zy baden om kleederen: want zy waren ook (daertoe, boven 't geen reeds van hen gemeld is) zoo naakt, dat zy naauwlijks lappen aan 't lijf hadden.’ Dus verklaert het Bilderdyk, en voegt er by⁵: ‘Die hier een adversativum zoekt, moet zeker (om eens eene uitdrukking van Huydecoper te gebruiken) de hersens wel averechts in het hoofd dragen.’

1 Huydecoper, aldaer.

2 Versch. III, bl. 73.

3 Z. hem op Melis Stoke, I^e deel, bl. 78 en 483; en II^e deel, bl. 538.

4 Maerlant, Spieghel historiael, fol. 178 r.

5 Bladz. 74.

[p. 142]

Ook:

Hi dedene (deed hem) gheselen en blouwen
En ontliven mede nochtan¹

‘Geesselen en slaan (of mishandelen) deed hy hem, en nog daartoe ombrengen.’

‘Wederom, van graaf Boudewijn van Vlaanderen, wiens leger by 't aantrekken der Sarracenen verliep, zoo

Datter hem bleven cume tier stont
Tors viij-waerven xx man,
En v- hondert voetgangers nochtan².

‘Dat is: dat hem naauwlijks overbleven acht maal twintig man te paard, en vijf honderd voetknechten bovendien.’

Nu, in alle deze voorbeelden wilt Bilderdyk in het woord nochtan geen zweem van adversative beteekenis erkennen, en Siegenbeek geeft hem dat toe; maer den hoogleeraer brengt, in zyn Iets over het onderhavige vraegstuk³, op zyne beurt een geheelen huts van plaetsen uyt de Ouden by, alwaer nochtan even zoo baerblykelyk eene adversative conjonctie is als ons huydig nogtans in eenigen zin, waer dit gebruykt pleegt te worden. Men oordeele door de volgende:

In een dichtstuk van Maerlant, getiteld van de Zeven Tiden, waervan het afschrift op de boekery van Leyden voorhanden is, wordt in eene spraekwending tot Christus gezeyd:

Dijn scone lijf wart seer geslaghen,
Nochtan en hoerde di nieman claghen.

In Zente Anselmus. Dit is onser Vrouwen claghe, Wordt Maria tot Jesus dus sprekende ingevoerd:

Al droech ik di, du waers mijn here,
Du deeds mi nochtan emmer eere.

1 Sp. Hist. fol. 191, r^o.

2 Ibid., fol. 256, r^o.

3 Bladz. 6 en volgende van zyne Taalkundige Bedenkingen, enz. Haarlem, 1827.

[p. 143]

En nog in hetzelfde gedicht:

Mijn hert ontsinct mi, ic swighe stille,
Nochtan, lieve kijnt, mocht ic zaen
Claghen 't vernoy, dat di is ghedaen.

Een ander dichtsluk, van ons Heren kijnsheide, vangt met deze regels aen:

Al was Joseph Marien man,
Hine hadde noyt scout van haer nochtan.

Nog leest men in hetzelfde dichtstuk:

Hierna zouden kijndere leren
Ende zouden vader ende moeder eren.
God die was geweldich here,
Nochtan dede hi zine moeder ere.

Daer worden ook voorbeelden aengevoerd uyt Melis Stoke. Men leest er II^e deel, bl. 55:

Doe de vrouwe dat verstoet,
Wart si droeve in haren moet,
Nochtan en dorst si niet spreken,
Want si kende sine treken.

En III^e deel, bl. 17, waer van meyneedigen gezeyd wordt:

Al vinden si sulken de hem ghelovet;
Nochtan dinct mi dat hi dovet,
En altoes is buten kere,
De hem ghelovet emmermere.

Bilderdyk nu, las dat Iets van Siegenbeek, en was er, naer 't schynt, meê verlegen; maer het bleef daerom niet onbeantwoord.

In het IV^e deel zyner Verscheidenheden, bladz. 170 en volgende, komt hy op de zaek terug, en verhandelt het ding met zoo veel vernuft als gy wilt, maer zoo wat

[p. 144]

naer het voorbeeld van den dorpschoolmeester, van wien hy in zyn Buitenleven zingt:

Hy disputeert met moed, en zonder los te laten,
En schoon hy 't ook verliest, hy weet er door te praten.

Hy verwerpt een der voorbeelden door Siegenbeek opgedischt, zeggende dat den hoogleeraer de plaets niet verstaen heeft; doch hy bewyst dit niet, en zwygt over de twaelf andere voorbeelden: waeruyt men besluyten mag dat zy, naer 's mans inzien, wel begrepen zyn en eenige zwarigheyd medebrengen.

Het is om het even: zwarigheyd op of neêr, hy wilt toch niet toestemmen dat nochtan eenige adversative kracht heeft. Zie hier hoe den schranderen taelkenner er over heen redeneert: ‘Maar zoo nu nochtan hier of daar gebezigd werd waar de zin adversatief is, nog is het uit dien hoofde geen adversativum. Wy gebruiken even zoo (en dit dagelijks) de simpelste aller copulae, die volstrekt geene andere dan de kracht en beteekenis van verbinding heeft: ons En namelijk: Gy zijt vermoeid, En gy wilt niet rusten. Hy is verlegen, En hy toont een onbekommerd gelaat. Hy heeft blijkbaar, schuld, En hy ontkent, enz. En wie verwondert zich dan dat de simpele copula nog (adhuc) en dus ook de daaruit saamgestelde copula nochtan ook wel in een adversativen zin plaats vindt? Maar het is zijn gezond verstand wegwerpen, als men 't geen in den zakelijken zin, in de zaak-zelve, ligt, en dus uit zich zelfs voor ieder die lezen kan, klaar en blijkbaar is, in een copula stelt¹.’

Hoe wel en hoe geestig, niet waer? Doch met dit alles schynt my die gansche redenering niet dan een louter sophisma. Alles wat hy hier tegen Siegenbeek in-

1 Bladz. 176.

[p. 145]

brengt, geldt gelykelyk tegen zyn eygen nogthands, waer noch min noch meer tegenstelling in zit dan in nochtan. Het woord op zyn Bilderdyksch geschreven lost zich op in nog nu, en dat der Ouden in noch dan: wat verschil ligt daerin? Ik voor my zie er geen het minste.

Bilderdyk erkent dat nochtan in een adversativen zin gebruykelyk is, en hier of daer by de Ouden aldus gebruykt. Wilde hy rondborstig zyn, hy zou moeten zeggen, niet hier of daer, maer zeer dikwerf; want hy kon en moest de acht nieuwe voorbeelden, welke door Siegenbeek in zyne Bedenkingen (bl. 52) geopperd worden, kennen. Doch wat beduyden die voorbeelden waer het simpelste aller bindwoorden, het eenvoudige en, in een adversativen zin voorkomt; wat beduyden zy tegen de kracht en beteekenis van het oude nochtan? Is dan de ellipsis van eene conjonctie in onze tael vreemder dan in het fransch, dan in 't latyn of in eenige andere tael? Wie ziet niet by den eersten oogopslag, dat de adversative kracht, welke in de door Bilderdyk bygebragte voorbeelden met en in den zin koomt, daer juyst in gevoeld wordt, omdat men er nogtans, echter, niet te min, of zoo iets by verstaet, en er zoo gemakkelyk by verstaet dat men 't niet noodig vindt uyt te drukken?

Daerenboven wat noemt men adversative bindwoorden? Die namelyk welke in een adversativen zin gemeenlyk gebruykt worden, en daer de tegenstelling uytdrukken. En dat zy nu veelal door eene copulative conjunctie kunnen vervangen worden, zulks doet niets ter zake; en dat verandert ze even zoo min als de voornaemwoorden wie, welk, ophouden, van relativen te zyn, omdat men ze door een demonstratief en een copula kan vervangen, en in de plaets van te zeggen myn broeder, wien gy kent, zal niet liegen, den zin

[p. 146]

aldus voorstellen: myn broeder, en gy kent hem, zal niet liegen¹.

Dat echter, zoo veel zynde als achter, waer het van daen komt, niet meer of minder beteekent dan naderhand of daerna, en dus inderdaed een adverbium temporis is, gelyk Bilderdyk na Huydecoper toont², dat laet zich hooren; doch daer volgt geenszins uyt dat het woord te onregt gerangschikt wordt onder de tegenstelling aenwyzende voegwoorden; en hy zelf plaetst het naest evenwel en niet te min in zyne Spraakleer³. Hy noemt daer die voegwoorden wel antiadversative, doch het komt ten eenen uyt.

Het gaet dan vast, zelfs met toestemming van Bilderdyk, dat het oude nochtan, zoo wel als het hedendaegsche nogtans, in een adversativen zin gebruykt wordt. Die beyde woorden gelyken derhalve elkander in beteekenis, en dat beweert juyst Siegenbeek. Heeft dezen dan geen regt om te zeggen dat ons nogtans het nochtan der Ouden vervangt, en dat zyne spelling van dat woord goed is? Men zou het zeggen; doch dat wilt er by Bilderdyk niet in. Het is het niet, noch kan het zyn, zegt hy, en werpt zich dan weêr op de etymologie van Siegenbeeks woord.

Wy zagen boven op wat grond de Ouden de ch en de t bezigden in nog-dan tot een getrokken. In zoo verre hapert dan de afleyding van het hedendaegsch nogtans volstrekt niet; maer hoe zou er die s achteraen gekomen zyn, vraegt Bilderdyk, en beschouwt dat als onmogelyk.

Op die zwarigheyd antwoordt den Leydschen hoogleeraer in zyne Bedenkingen⁴, en bekent dat hy er geen voldoende oplossing kan van geven. Doch hy bewyst

1 Bild, Verscheidenheden, III^e deel, bl. 83.

2 Aldaer, bl. 76.

3 Blad. 254.

4 Bl. 55.

[p. 147]

door talryke voorbeelden (en dat is hier genoeg) dat hetzelfde woord, met dezelfde beteekenis, bestendig eerst nochtan geschreven, naderhand, en wel van in de vyftiende eeuw af, hier en daer met de bygenomen s voorkomt, en al gaende weg zich aen die letter verwend heeft: zoodanig dat het by vervolg van tyd uytsluytelyk nochtans geworden is, en zoo gebleven tot diep in de voorledene eeuw.

Dat voorgeven wordt bevestigd¹ door plaetsen, 1^o uyt het Passionael, somer- en winterstuck, beyde, zoo als deskundigen weten, van groot belang voor de beoefening onzer oude tael. Het werk hoort t' huys tot de 15^e eeuw; men leest in het Somerstuck, fol. 8: ‘En Ambrosius seide haer, al ben ik onwerdich aldus grooten priesterscap, dy en betaemt nochtan niet in genen priester dine hande te slaen.’ - En in het Winterstuck, fol. 24, waer van sinte Elisabeth gezegd wordt: ‘Ende al en conste si niet lesen, nochtans so ontdede (opende) si dicke (dikwerf) voor hare eenen souter (psalmboek) in die kerke, om datmen wanen soude dat si daer in lase, omdat haer niemant letten en soude.’

Gelyke weyfeling ontmoet den hoogleeraer in de oudste proza-vertaling van den Bybel, te Delft in 1477 gedrukt, alwaer I Paralip. c. xj, te lezen staet: ‘Dit heeft ghedaen Banain een soon Joiade, die was onder den drie stercken die alre vernoemste: ende onder den dertighen die eerste. Nochtans en quam hi niet totten drie eersten.’ Daerentegen Job, c. II, staet: ‘Sich (zie) hi is in dijn hant: nochtan houdt sine ziele.’

Men hong dan onbeslist tusschen de twee schryfwyzen; maer sedert de 16^e eeuw had de s de overhand, en schreef men algemeen nochtans. Het zou vervelend wor-

1 Bl. 9.

[p. 148]

den om hier nog meer plaetsen aen te halen; men vindt er in overvloed by Siegenbeek, bladz. 10 en volgende zyner Bedenkingen, alwaer hy begint met de Spelen van Sinne, in 1539 te Gent gedrukt, en eyndigt met de schryvers van eergisteren, Stijl, Kluit en Wagenaar. Daer wordt ja voor de aerdigheyd een en ander voorbeeld opgehaeld uyt de vroeger schriften van Bilderdyk zelf, waer dat, later door hem zoo verfoeyde, nochtans flink geschreven staet.

Wat wilt men meer? De s is er, en zy moge hu uyt de lucht gevallen, of uyt de onderwereld opgekomen zyn, zy hangt aen het oude nochtan, en zonder los te laten gedurende dry eeuwen.

Daer is geen tegenzeggen aen. Maer hoe kan toch die arme letter Bilderdyk zoo in de oogen steken! ‘Nochtan, zegt hy¹, is nog gekoppeld met dan. Maer heeft dit dan dan ooit de s aangenomen, en zeggen zy die nochtans willen, dans? Dans mag ik 't lijden, dans wil ik 't gaarne zien, dat zy 't ook in 't compositum doen, en ik zal dien dans naar de nieuwgestelde modepijpen, met een hartelijk handgeklap vergezellen.’ Waerom niet? Is het ding dan zoo ysselyk vreemd en monsterachtig? Of men juyst dans zegt, weet ik zoo zeer niet, doch twyfel er aen. Maer iets is zeker, dat men te Gent b.v. en elders nog van den morgen tot den avond toens hoort uytspreken, in steê van toen. Nu wat is toen anders dan dan; beyde zyn in hunnen aerd adverbia, en volgens Bilderdyk² kunnen, de adverbia de s aennemen.

Men vindt die zelfde letter gebruykt in andere woorden, als tegens en jegens, waer zy al even min noodzakelyk is als in nochtans.

Uyt al het voorgaende meen ik te mogen opmaken dat

1 Versch. IV^e deel, bl. 181.

2 Ibid.

[p. 149]

het nogtans van Siegenbeek onberispelyk is. Maer is dan het woord, gelyk Bilderdyk het spelt, nogthands, geheel en al ondeugend en af te keuren? Toch niet. Ach neen, ik zou er geen zwarigheyd in zien om het zoo te schryven. Het eene, dat van Bilderdyk namelyk, is nog nu, en het andere is nog dan; derhalve hebben beyde dezelfde kracht en genoegzaem dezelfde adversative beteekenis. En had Bilderdyk er zich meê te vrede gehouden, Siegenbeek zou hem zulks niet euvel genomen hebben. Doch daer ligt de vraeg niet. De vraeg is of Siegenbeek wel schryft; en, zoo ja, wie van twee best schryft.

Dat den Leydschen hoogleeraer op goede gronden voortgaet in het spellen van nogtans, meen ik genoegzaem betoogd te hebben. Ik voeg er by dat zyne spelling den voorkeur verdient, omdat zy niet alleen etymologicè naeuwkeurig is, maer tevens door de oudheyd ondersteund wordt, en door meest alle schryvers, tot nagenoeg aen onzen leeftyd toe, gevolgd is. In tegendeel, het voegwoord geschreven gelyk Bilderdyk het doet, ofschoon dan ook deugdelyk en van even zoo goeden dienst, is nieuwerwetsch en heeft geen den minsten grond in de oudheyd. Dit wil ik nog kortelyk voldingen.

Om zyne spelling van het bindwoord te wettigen, als kwame nogthands voort van de ineensmelting der woorden nog te hands, beroept hy zich¹ op het oude nochtant, dat hy gebruykt vindt in de Pelegrimmagie der menschelijke nature, een werk opgesteld in het jaer 1438, van omtrent welken tyd ook het handschrift is, waer hy fol. 3 v.^o leest: ‘Al was si sonderlinghe scone, so wasse (was zy) nochtant houesche, ende so (zy) groete my teerste.’

Bilderdyk voegt er by dat hy 't woord in dien zelfden vorm het geheele boek door vindt, zoo wel als in den

1 Versch. III, bl. 75.

[p. 150]

Spieghel der Sonderen, een HS. van 1415. Maer behalve dat hy zelf erkent dat dit nochtant eerst kort voor of omtrent het midden der 15^e eeuw of opkwam of in gebruyk raekte, zou hy dienen te toonen dat het waerlyk eene verkorting is van noch te ant, wederom verkort van noch te hant, en dat doet hy niet. ‘Ik weet wel, zegt Siegenbeek¹, dat men vroeger en later de h, in het spreken en schrijven, bij ons dikwerf wegliet; maar om zeker te zijn dat dit ook hier het geval was, zou ik uit dezelfde schriften voorbeelden van tant, altant, voor te hant, al te hant, verlangen. Zoo lang ik deze mis, houde ik het liever daarvoor, dat nochtant niets anders is dan nochtan, met achtervoeging der t tot versterking der uitspraak, even als men reeds vroeger iemant en niemant, voor ieman en nieman, begon te schrijven.’

Het is inderdaed voor niets anders aen te zien. De t van nochtant schynt niet te zyn dan het gevolg van een provinciael-dialect, daer heden nog sporen van zyn. Men vindt ja nog streken waer nochtant, en zelfs het nog meer afwykend oftant, in den mond van 't volk gehoord worden

Bilderdyk heeft dus niet geslaegd om zyn nogthands aen het oudere nochtant vast te knoopen; zyn nogthands, of gelyk andere schryven nogthans, is niet ouder dan 1770². Sedert dan is het opgekomen, en derhalve is het splinternieuw in vergelyking van het zoo veel eeuwen tellende nochtan, waer nogtans regtstreeks van afkomt.

Ik besluyt dan 1^o, het oude nochtan heeft niets gemeen met thans of thands; want - 2^o, het is klaerblykelyk niets anders dan de koppeling van nog en dan, met de gewoone letterverharding volgens 't oude spellingstelsel;

1 Bedenkingen, bl. 53.

2 Zie aldaer, bl. 9 en 54.

[p. 151]

het is eenvoudig het alledaegsche dennoch der Hoogduytschers, maer 't achterste voor. - 3^o Het oude nochtan had de tweevoudige beteekenis van daerenboven en van niet te min. (Wien over dit alles nog eenigen twyfel mogt overblyven, die raedplege de Deutsche Grammatik van Jacob Grimm, III^de deel, bl. 168 en 250). - 4^o Nochtant en nochtans zyn niet dan het bedorven nochtan der Ouden. (Van dat gevoelen is ook professor Hoffmann, in het derde deel van zyne Horae Belgicae). - 5^o Die nochtans schryven, hebben 't regt voor; maer daer is geen reden om ons nog in dit woord alleen met ch te schryven. - 6^o Nogdan zou den zuyversten vorm van 't woord zyn; doch dat ware, in den tegenwoordigen staet der tael, nog de grootste nieuwigheyd van alle. - 7^o Eyndelyk, nogtans is allezins te wettigen, en derhalve heeft men geen reden om van spelwyze te veranderen.

Nu blyven er ons nog een paer andere geschilpunten te onderzoeken, waerover de gevoelens van Bilderdyk en Siegenbeek insgelyks uyt een loopen, doch welke van veel geringer aengelegenheyd zyn. Het eerste geldt de spelling van de woorden thans en althans, in welken vorm zy by Siegenbeek voorkomen, terwyl zy daerentegen thands en althands van Bilderdyk geschreven worden.

De vraeg is wederom, met wien zal men 't houden?

Dat thands, althands verkortingen zyn van te hands, al te hands, loopt ieder in 't oog: en derhalve is het uytgemaekt dat deze spelling ontegenzeggelyk goed en naeuwkeurig is. Doch dat zy daerom verkiesbaer zy boven die van Siegenbeek, als ware deze gebrekkelyk en verbasterd, dat schynt er my juyst niet uyt te volgen.

Waerom schryft men niet meer te hant, al te hant, of te hants, al te hants, gelyk in vroegere eeuwen¹? Het

1 Zie Melis Stoke, II^e deel, bl. 108, I^e deel, bl. 452. II^e deel, bl. 281.

[p. 152]

is, naer 't gevoelen van den Leydschen hoogleeraer¹, om dat men deze uytdrukkingen alleen in den zin van bywoorden gebruykende, ze weldra tot één woord begon te verkorten, in de verzekering dat dit bepaeld gebruyk de aenwyzing der onderscheydene bestanddeelen dier uytdrukkingen geenszins vorderde. Die verklaring is zeker geheel voldoende; want men ziet dat ook in andere talen, by voorbeeld in 't fransch en in 't latyn, adverbiale uytdrukkingen uyt naemwoorden en prepositien bestaende tot één woord ingekort zyn geworden.

De ineensmelting van ons nederduytsch woord is zoo volkomen, dat men zelfs niet noodig heeft geoordeeld het teeken 'te behouden en t'hands te schryven, gelyk het in Vondels tyden nog gepleegd werd.

En zoo zal dan ook met der tyd de d uyt het woord allengskens weggevallen zyn, waervoor geene andere reden te geven is dan de gemakkelykheyd van de uytspraek.

Indien men echter op die wyze ware te werk gegaen met dit woord alleen, ik zoude raden om de d te herstellen; maer hetzelfde grypt plaets in andere onverbuygelyke woorden, waer de d mede oorspronkelyk eygen aen is, en waer men ze echter niet meer in zou krygen, zonder het thans algemeen bestaende gebruyk (quem penes arbitrium est) overhoop te werpen. In doorgaens, by voorbeeld, in volgens, wetens, willens, enz., zou de d dienen ingeschoven te worden, indien men by die woorden den regel van afleyding getrouw wilde in acht nemen; doch zy is uyt sommige al sedert eeuwen weggelaten, en nu niet meer te herstellen. Weshalve ik dan, naer de evenredigheyd oordeelende, van gevoelen ben, dat zy in thans gelykelyk kan gemist worden.

1 Verhandeling, bl. 220.

[p. 153]

Ik word in dat gevoelen nog bevestigd door meer dan ééne reden.Vooreerst het bevindt zich dat den gemeenden medeklinker, om der uytspraek wille, reeds van over lang uyt het woord geraekt is. Van Hasselt, in zyne uytgave van Kiliaen, brengt eene plaets van een ouden schryver by, waer hy leest: ‘Mijns richters die hier te hans tegenwoordich comen sal.’ Ten tweede, men ziet de d overal ontbreken in het oude en nu geheel in onbruyk geraekte stap-hands (statim)¹. By Melis Stoke, waer het woord meermaels voorkomt, vindt men regelmatig stap-hans geschreven²; en in eene Sotternie door professor Hoffmann uytgegeven in het zesde deel zyner Horae Belgicae, leest men getrouw stappans³, waerin het oorspronkelyk woord nog al meer naer de uytspraek verwrongen is. Dat nogtans dit zonderlinge woord met te hants verzwagerd is, en de d (of t) er dus eygenaerdig aen toebehoort, behalve dat zulks het gevoelen is der boven aengehaelde geleerden, blykt het nog uyt eene plaets van Melis Stoke zelf. In het II^de deel, bladz. 281, leest men:

Doet (toen het) was gheseghet en ghedaen,
Hiet hi te hants eten gaen;

waeromtrent Huydecoper aenmerkt dat hy in stede van te hants in alle de andere handschriften welke hy geraedpleegd heeft, te dezer plaetse staphans leest.

Men ziet dan dat het uytlaten der d in thands, althands, geene nieuwigheyd is, en dat men ook hierin Siegenbeek onbeschroomd volgen mag. Voor het overig zie ik geene reden waerom men beyde schryfwyzen van deze

1 Zie Kiliaen, en Meyers Woordenschat. Vgl. Jacob Grimm's Grammatik, III^e deel, bl. 134.

2 Z. III^e deel, bl. 32, 120, 237.

3 Bl. 113, 114, 118, 119.

[p. 154]

woorden niet zoude aennemen, en ieder laten schryven gelyk hy 't verkieslyk vindt.

Eyndelyk, het laetste geschilpunt raekt het schryven van 't bywoord samen, gelyk Bilderdyk spelt; terwyl het by Siegenbeek met eene z aengeraden wordt¹.

Men ziet gereedelyk wat den Leydschen hoogleeraer tot deze laetste spelwyze bewogen heeft: omdat, namelyk, de z onontbeerlyk is in de afgeleyde woorden verzamelen, gezamenlyk, enz.

Het getal dier derivata groeyt nog merkelyk aen, wanneer men erkent dat onze menigvuldige adjectiva eyndigende op zaem, en de substantiva op heyd die daervan gemaekt worden, met het bywoord saem, samen verwant zyn, gelyk het door Ten Kate beweerd wordt².

In alle zulke woorden nu, gebruyken de Hoogduytschers immer de s, en onze voorgangers bezigden daer die letter ook uytsluytelyk; doch toen klonk de s in ontelbare gevallen gelyk onze huydige z³, en dat doet zy nog by de Duytschers. Wanneer men nu by verloop van tyd den zachteren klank der s in het nederduytsch door de z heeft beginnen te verbeelden, zoo heeft natuerlyker wyze deze laetste letter de plaets der eerste vervangen in de van saem, samen afgeleyde woorden.

Het is echter op te merken dat in het bywoord zelf, als mede in de woorden die er meê verbonden zyn, en waer het voorop staet, als in samenvoegen, samenstel, enz. de oorspronkelyke s haer sissenden klank overal bewaerd heeft. Ik weet my deze byzonderheyd niet anders

1 Verhand. bl. 152.

2 Zie's mans Aenleiding, II^e deel, bl. 87 en 743. - Vgl. Grimm, II^e deel, bl. 573 en 664; III^e deel, bl. 201 en 215.

3 Zie boven bl. 51.

[p. 155]

te verklaren dan door het bestendig gebruyk der Ouden van den eenen medeklinker voor den anderen te verharden. Zy mogen de s in leersaem, heylsaem, enz. zoo zacht uytgesproken hebben als wy; het is niettemin zeker dat, wanneer zy te samen tot één woord inkrimpten en tsamen schreven, de s in de uytspraek zoo scherp moest worden als de grieksche sibilans. Daer van daen komt het, naer myn inzien, dat den sissenden klank der s in samen algemeen is geworden, en nu zoodanig in de tael geworteld is, dat hy nooyt meer veranderen zal.

Ik beken dan ook, hoe welgegrond de spelling van Siegenbeek ook zy, dat de z in zamen een wanstaltig voorkomen heeft, als regtstreeks strydig zynde met de eenparige uytspraek; weshalve ik zeer genegen ben om in dit woord de spelling van Bilderdyk te volgen. Ik hel daer des te meer toe over, omdat wy in andere soortgelyke woorden, om der algemeene uytspraek wille, de s gebruyken, alhoewel daer, van oorsprongswege, eene z zou te pas komen. Zoo doen wy 't met sap, suyker, sommige, somwylen, somtyds, in welke laetste woorden de sylbe som niet anders is dan een dialect-verschil van saem¹.

Hiermede sluyt ik dit vertoog. Daer zyn nog eenige andere byzonderheden, waerover Bilderdyk het met Siegenbeek niet eens is; doch ik meen de voornaemste te hebben aengeroerd, en de overige, als van mindere aengelegenheyd zynde, te mogen achter wege laten.

J. DAVID, Pr.

1 Zie Ten Kate, II^e Deel, bl. 87 en 743.