Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 2

[p. 427]

Het Bourgondsch in de Kempen.

De zonderlinge tael, welke men in twee gehuchten der gemeente Zele spreekt, is niet het eenige Bourgondsch, dat in ons vaderland gevonden wordt. Te Lommel, te Exel, te Kleinebreugel, te St-Hubrechtselle, en naer het schynt ook te Overpelt, te Neerpelt en te Hamont, in de Kempen, leeft een zekere klas van lieden, die onder elkanderen gebruik maken van eene tael, by hen ook het Bourgondsch genoemd, schoon die merkelyk verschilt van de spraek waervan wy in het eerste deel des Museums, bladzyde 447-453, eenige proeven hebben medegedeeld. De heer L. Bellefroid, geneesheer te Hasselt, heeft de goedheid gehad my, in een paer brieven, omtrent dit Kempensche Bourgondsch eenige berichten en proeven toe te zenden, waerover ik my verplicht achte zyn Ed. hier openlyk myne erkentenis te betuigen.

In de opgemelde gemeenten dan leeft een zeker slach van landloopers, Tuiten genoemd, een naem waervan de oorsprong onzeker is, als die men by Kiliaen, noch by geen van onze andere woordenboekschryvers vindt opgeteekend. Men vermoedt, dat de Tuiten eertyds op een tuit-horen zouden hebben geblazen, om hunne aenkomst te kondigen; doch deze afleiding van het verbum tuiten (anders ook toeten), komt my niet zeer gegrond voor, dewyl het niet waerschynlyk is dat zulke lieden het horenblazen zouden hebben afgeschaft, iets

[p. 428]

wat zoo byzonder geschikt was om het volk uit te lokken. Veeleer zou ik denken, dat hier het werkwoord tuiten, frequentativum tuitelen, behoorde in aenmerkingen te komen, in den zin van verschacheren, waervoor men ook wel zegt vertuitelen. Immers de Tuiten geneeren zich met ruilhandel, even als de joden. De meesten van hen zyn pakdragers, ketellappers, of verkensnyders (lubbers). Om gezette tyden van het jaer trekken zy naer Holland, Friesland, Hanover, ja zelfs tot in Denemarken en Zweden, ten einde er hunne waren te verkoopen, of er hunne nyverheid op eenige andere wyze uit te oefenen. Vele joden verstaen hun Bourgondsch, ja men beweert zelfs dat er in Holland boeken in hun tael gedrukt zyn.

De Tuiten leven onder elkander in een zeker soort van bondgenootschap of corporatie. Wanneer zy op reis gaen krygt elk van hen, voor het verrichten van zynen handel of bedryf, eene byzondere landstreek, hem door de gemeente aengewezen. De reiziger is dan gewoonelyk vergezeld van eenige jongens, die in zynen dienst staen, en die hy voedsel en kleeding verschaft, mids zy hem al het geld aenbrengen dat zy winnen; een gebruik hetwelk ook, gelyk met weet, by de Savoyards plaets vindt.

In afwachting van nadere berichten omtrent de levenswyze en afkomst van dit volk, levere ik hier, volgens de opgave van den heer Bellefroid, de parabel van den verloren zoon, in het Bourgondsch der Kempen:

Eenen olmste had twee knullens.

Waervan de snipste tot zynen olmste kwiste: olmste, ligt myne kwint; en den olmste ligte hem de kwint.

Eenige deemen daer na, den snipste, hebbende alles by den olmste geligt, spoorde na een vreemde pie, alwaer hy alle zyne poen en smets heeft verslent en opgepoeyt in loensigheid en tispelsporen met loense griezen.

[p. 429]

En na hy alles verslent had, worde het heeten tyd, en was nantes aen paen te komen.

Hy spoorde na een andre en ging zyne fuyk verforen by eene troppen van die pie, als poursenheymer.

Aldaer wenschte hy zyne melis te vullen met schellen van grondhangels, die de pourse sleynen, die nobis wilde linsen.

Doch tot zyn zelve komende, kwiste hy: hoe veel knoppers zyn er in de kas van myn olmste, die paen hebben, en ik moole van faem!

Ik zal opstaen, tot mynen olmste sporen, en kwisten: ik heb loens gedraeyt tegen den theuwen diennes en tegen u;

Ik ben niet theuw genoeg uwe knulle genoemd te worden; felleugt my gelyk den loenste uwer knoppers.

Hy stond dan op, en spoorde tot zynen olmste; terwyl hy spoorde, loerde hem zyne olmsten en wierd beweegt, en nog sporende, rulde hy hem om den hals, en murfde hem.

Den knulle kwiste tegen zynen olmste: Ik heb loens gedrayt tegen den theuwen diennes en tegen uwe fuyk; in ben te loens om uwe knul genoemd te worden.

Doch den olmste kwiste aen zyne knoppers: lenst hier ras den theuwste dossing, en lenst die hem; en steekt den knulle den ring aen de maens en doet de treden aen de schaetzen;

Lenst den hanste moris, en moolt hem; laet het ons botten en krep hebben;

Want mynen knul was mool, en hy is herzien; hy was rip, en is terug gespoord. Zy hadden dan krep.

Ondertusschen was den olmste knul op de pie aen het knoeijen; als hy nu terug rispelde, en na de kas spoorde, hoorde hy huppelen en kraîlen.

Hy, eene van de knoppers gekwist hebbende, felligde hem wat dit te kwisten was.

[p. 430]

Den knopper kwiste: uwen subber is de kas, den olmste heeft den hanste moris gemoold, om dat zyne knulle theuw is terug gespoord.

Hy nam het loens op, en wilde niet in de kas sporen; den olmste rispelde uit en flitste hem.

Maer hy kwiste tegen den olmste: ik ben zoo theuw in uwe foor geweest, en heb u nooit loens gedrayt, en uwe fuyk heeft nooit eene mette gemoold, om met myne theuwe fuyk krep te hebben.

Zoo haest deze uwe snipste knulle, die alle zyne poen met loense griezen en knippen verslend had, terug gespoord is, hebt gy uwe hanste moris mool gestipt.

Den olmste kwiste hem: gy zyt altyd myne theuwe knulle, en ik zal uwe fuyk alles theuw draijen;

Wy moesten krep hebben, om dat uwen subber mool was, terug gespoord, rip geweest, en terug gerispelt is.

Uit deze proeve ziet men, dat het Bourgondsch der Kempen geheel en al verschilt van hetgeen men te Zele spreekt. Knul voor zoon; versplent voor verkwist; poen voor geld, en misschien pie voor land (pays): zie daer de eenigste woorden, door welke het een met het andere in verband staet. De spraek van Zele heeft ook iets eigenaerdigers en is ryker in hare woorden: zy is meer tael; de Kempensche meer argot. Zie hier nog eenige woorden van dit laetste: canis, hond; zwoels, pan; fellen, bakken; gaei, vrouw (zoo veel als gade); meurf, mond; goed; bot, het eten; kwist nobis, zeg niets; trepper, paerd; kapis, priester; troppekapis, pastor; snoedse kapis, een domine; zeup, ja; fitseklere, brandewyn.

Kiliaen schynt de beide spraken niet gekend te hebben: anders had hy er vast eenige melding van gemaekt op het woord Rood-walsch, hetgeen hy afleidt van rood (crine ruber, improbus, fallax, dolosus), en dat hy op

[p. 431]

de volgende wyze verklaert: Lingua fictitia mendicorum, nebulonum, erronum et impostorum.

Zoodra wy nader zullen onderricht zyn omtrent de beide spraken, en het volk dat daervan gebruikt maekt, stellen wy ons voor op dit onderwerp terug te komen.

J.F. WILLEMS.