Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 2

[p. 387]

Voorrechten van het vlaemsch by de oude vlamingen en by de vlamingen der XIX^e eeuw.

Wy hebben gezien, bladz. 292 van dit deel, hoe de schepenen van Gent in 1407 plechtiglyk geboden dat men aen gheenen walschen mandemente obedyeren en zoude, dat is te zeggen, dat het volk van Vlaenderen niet gehouden was te gehoorzamen aen hofbevelen, welke in de fransche tael waren uitgevaerdigd. Dit streed immers tegen het aloude gebruik van den landzaet; want men had nooit te voren willen gedoogen dat het fransch voor de wettelyke of officiele tael zou kunnen doorgaen. Telkens dat de koning van Frankryk, of zyn leenman de graef van Vlaenderen, door fransche of waelsche ambtenaren in het bestuer te plaetsen, inbreuk wilde doen op de rechten der moedertael, werd er over dit punt hevig gekibbeld; doch de vlamingen gaven niet toe, maer hielden er op aen dat hun natuerlyk voorrecht bevestigd en bekrachtigd wierd.

Het eerste geschil daerover had plaets toen Philips de Stoute, koning van Frankryk, in 1286 commissarissen naer Gent afzond, om op de aenklacht van den raed der vyfendertig tegen den graef van Vlaenderen recht te schaffen. De koning begeerde dat men de fransche tael zou gebruiken; doch by een arrest van het jaer 1290 kwam men overeen, en werd bepaeld, dat alle burgerlyke rechtsgedingen in het vlaemsch zouden gebeuren: Inter comitem Flandriae ex una parte et burgenses Gandenses

[p. 388]

ex altera, auditis hinc inde propositis, pronunciatum fuit per judicium quod...... Item recordata fuit curia quod alias dictum fuerat, per arrestum, quod quando litigabitur in curia comitis Flandriae, inter dictos burgenses et alias privatas personas, ibi litigabatur more solito secundum Ydioma loci¹. Zelfs de paus, Alexander IV, werd met de zaek bemoeid, en moest, in een bulle van hem aen de gentenaren, erkennen, dat het voor de ingezetenen een ondragelyken last was door eene vreemde tael overheerscht te worden: Ea propter, schreef Zyn Heiligheid, dilecti in domino filii vestris justis postulationibus clementius annuentes, auctoritate apostolica inhibemus, ne contra vestram antiquam consuetudinem per inimicorum pericula et alienae linguae homines pro causis ecclesiasticis undecunque ortae fuerint, quod diu coram decano vestro obedire et simpliciter judicio stare nolueritis, ad longinqua ire judicia aliquatenus cogamini².

Ook onder Lodewyk van Male toonde men zulken grooten afkeer voor de fransche rechtspleging en tael, dat de vlamingen van de gerechtskamer binnen Ryssel, waer alle zaken in die tael behandeld werden, geen gebruik wilden maken, en dus liever hadden hunne processen te verliezen, dan voor een fransch hof te appelleren, weshalve graef Jan zonder Vrees beloven moest zyn hof in de vlaemsche tael alleen te houden en de Rysselsche kamer te sluiten³.

Toen de Gentenaren, ten jare 1385, van wege den koning verzocht werden hunne gezanten naer Doornik te zenden, ten einde aldaer met hunnen graef over den

1 Witte-boeck, ter stadsarchieven van Gent, blad 106, verso.

2 Warnkoenig, Flandrische Staats-und Rechtsgeschichte, II, bl. 84.

3 Myne Mengelingen, bl. 309, en Belgisch Museum, I, bl. 94, 98, II, bl. 35, 36, 39.

[p. 389]

vrede te handelen, deed het fransche hof al wat mogelyk was om de Vlamingen te believen, in zooverre dat 's konings geleibrief voor 150 gentenaren in de vlaemsche tael werd uitgevaerdigd. Wel zeer groot moet toen het ontzag geweest zyn door den franschman voor den gentenaer opgevat; want het is een zonderling verschynsel de paryssche cancellerie vlaemsch te zien schryven.

De originele charter berust by het stedelyk archief van Gent, en luidt als volgt:

Charles, bi der gracie van Gode, coninc van Frankerike, doen te wetene allen lieden, dat, als onlanx verleden de habitante van der stede van Ghent hebben ghesent hare zekere bode te onswaert, tonsen harde lieven ende zeere gheminden oom den hertoghe van Bourgoengen, grave van Vlaendren, ende tonser harder liever ende zere gheminder moeyen de hertoghinne ende graefnede, zine gheselnede, haerlieder natuerleke vrouwen, up hope van goede accorde ende tretiete¹ van payse, ende omme te commene in goeder onderdanicheden van ons, van onsen vors. oom ende moeyen; waromme Wy, willende hemleden doen gracie ende ontfaermichede, hebben hemlieden ghegheven, bi onsen andren lettren huuthanghende, zeker bestant ende ghedooch van orloghe, toten eerste daghe van Laumaend eerstcommende, ende ghestellet zeker dachvaert in onse stede van Dornike, omme te tretierne ende vort te ghane upte zaken vors.; Ende tien hende dat zy te zekerleker zenden moghen, ter vors. dachvaert, zulke ende so ghevougheleke lieden, als hemlieden goed zal dinken, omme tvors. stic: Wy hebben ghegheven ende by deser presenten lettren den vors. lieden, die zy daer zullen willen zenden, ende die van haerleder weghe daer commen zullen, toten ghetale van hondert ende vichtich² persone, of der

1 Tretiete, het oude fransch tretiet, nu traité.

2 Vichtich, vyftig.

[p. 390]

onder, alse wel te parde als te voet, ende alse wel van der vors. stede als van eldre, haren hulpers ende medeplegers van den vors. lande van Vlaendren, goed, loyael, vast ende zeker gheleede, omme te commene, te ghane, te wesene, te sejourneerne in onse vors. stede, ende hemlieden weder te keerne in de vors. stede van Ghent, tallen tijden en telkerwerf als hemlieden ghelieven zal, de vors. tijt ghedurende, metgaders haren parden, malen, cleederen, goud, zelver, juweele, lettren, ende alranden andren goede, paisivelric ende zonder belet; so dat Wy ombieden ende verbieden scerppeleke allen capiteinen, lieden van wapenen, baillius, provoosten, meyeren, scepenen, bewarers van goeden steden, casteelen, fortrechen, brucghen, passagen, juridictien ende destroiten, ende allen andren personen, wie zy zijn, onsen onderzaten, vrienden, goedsjonnende ende ghealyerden, dat zy den vors. personen, wesende toten vors. ghetale, of der onder, te gadre, of versceeden, ende alse menich waerf als hemlieden goed zal dinken, in commene, blivene, sejourneerne ende wederkeerne, als voorseit es, ne mesdoen, arresteren, beletten, noch doen mesdoen, ne arresteren, ne beletten, de vors. tijt ghedurende, om marke of teekin van orloghe, noch anderssins, in eeneger manieren; maer hemlieden leveren ende administreren, of doen leveren ende administreren, zeker gheleede, lijftucht, ende andre noodsakeleke dinghen, up dat sijs te doene hebben, redenleke, te haerlieder costen.
Ghegheven te Parijs den vierentwintichsten dach van november, int jaer ons heren M CCC vierwaerftwintich ende vive, ende van onser regnatie tseste.
Bi den coninc, ter relacien van den rade.
(geteekend) Dangeul.

Met fragmenten van den koninglyken zegel in wit wasch, hangende aen een enkelen steert van parkement.

[p. 391]

Uit den inhoud van dit stuk ziet men, dat hetzelve ook gangbaer was in dat gedeelte van 's konings land, waer de fransche tael alleen gesproken werd. Zou men daer uit niet mogen opmaken dat de fransche ambtenaren, op de grensen van Vlaenderen, toen niet zoo geheel onbekend met het nederduitsch waren, als men anders wel zou denken?

De verzekering, dat men ten allen tyde de vlamingen in hun eigen tael zou bestieren, is op de volgende wyze vernieuwd in het groot privilegie van Maria van Bourgondie, van het jaer 1478: ‘Item dat men allen saken, onsen voorseyden lande van Vlaenderen aengaende, handelen ende proponeren sal in de tale van den selven lande, ende insgelijcx tgunt dat men proposeren sal van sprincen of sprincessen weghe, tsy in openinghen, versouken oft antwoorden, oec doen sal in de selve tale, ende alle letteren, het sy sententien, appointementen, privilegien, provisien van justitien oft andre, die men gheven sal van sprincen oft sprincessen weghe, gheven ende expedieren sal int vlaemsche¹.’

Deze wetsbepaling heeft stand gehouden tot dat het land aen de Fransche Republiek is vereenigd geworden. Ja, onze laetste Oostenryksche souvereinen, tot Frans de tweede toe, in het jaer 1793, bezworen opvolgelyk dit artikel der blyde-inkomst: ‘Item (art. 8) dat alle brieven, opene ende geslotene, die men voortane in onsen raede van onsen weghen verleenen ende uytseynden sal, het waer voor ons, oft ten versuecke van der partyen, expedieren ende uytseynden sal in sulcke taele als men spreeckt ter plaetsen, daer die ghesonden sullen werden².’ En dit artikel is in onze landsconstitutie

1 Diericx, Mémoires sur la ville de Gand, II, pag. 712.

2 Anselmi Codex belgicus, II, bl. 86; Recueil des représentations, 1787, vol. I, pag. 60.

[p. 392]

gekomen om te beletten dat de fransche prinsen van het huis van Bourgondie niet te veel franschen of walen aen het bestuer zouden brengen. Het was een zeer voorzichtig maetregel; want franschen of walen, die onze tael niet machtig zyn, zyn ook niet geschikt om over de behoeften, zeden en gebruiken der Vlamingen te beslissen. Zoo oordeelden onze voorouders. Laten wy nu eens zien hoe wy hunne voetstappen volgen.

Wy hebben onze nationaliteit hernomen; wy moeten onze nationaliteit bevestigen; wy moeten onze nationale rechten verdedigen! Zoo roept men ten allen kanten, en echter, de zelfde menschen, die zoo hoog schreeuwen dat zy de nationaliteit hunner voorouders hebben hernomen, willen de nationale tael hunner voorouders niet hernemen. De nationale rechten, welke de oude vlamingen gedurende zoo veel eeuwen verdedigden, worden thans door vele vlamingen niet alleen verwaerloosd, maer zelfs onder de voeten getrapt. Wat was er natuerlyker, dan dat men, by het herkrygen der zelfstandigheid als volk, ook den wyzen maetregel weêr invoerde, die bepaelde, dat men de ingezetenen besturen zoude in al sulcke tale als men spreekt ter plaetse, dat is, in het vlaemsch by de vlamingen, en in het waelsch of fransch by de walen? Geen onzer representanten schynt er immer aen gedacht te hebben om, by het staetsbestuer, tot het bekomen van dit oude voorrecht, aen te dringen. Artikel 23 der Grondwet laet nogthans toe vast te stellen, dat men by de openbare overheden en by de rechtbanken zal handelen in de tael, die men spreekt ter plaetse waer de ryksambtenaer of de rechter gezeten is.

Intusschen leven wy in een volslagen taelanarchie. Het Gouvernement, by wiens hoofdbeambten men weinig vlaemschsprekers aentreft, laet elken burger de vryheid zich van zulke tael te bedienen als hy verkiest. By de

[p. 393]

conceptwet voor het hooger onderwys had hetzelve een artikel ter kamer voorgedragen, waerby aen het vlaemsch de zelfde rechten werden toegekend als aen het fransch. Kort voor de openbare zitting, in welke men over die wet moest stemmen, kwamen de vlaemsche representanten A, B, C, D en E by elkander, bespraken onderling dat zy dit artikel zouden verdedigen, dat men nu toch eens iets voor het vlaemsch moest doen, tot gelykstelling van hetzelve met het fransch, waervan de studenten verplicht zouden zyn de lessen te volgen. Men kwam overeen dat A het eerste zou spreken, en dat dan B, C, D en E zouden volgen.

Toen het er echter op aen kwam te spreken, en een lid der kamer voorsloeg om de vlaemsche lessen niet verplichtend te maken, bleek het dat A t'huis gebleven was. B, C, D en E bekeken elkanderen met groote oogen, als of zy zeggen wilden: Nu is het tyd om te beginnen; doch B bleef wachten op A, en knorde om dat deze niet opkwam. C wachtte op B; D op C; en E zweeg stil dewyl B, C en D hunnen mond niet openden, en zoo werd het vlaemsch, als een verschoveling, facultatif verklaerd. Er zyn nogthans leden by de kamer, die, voor twintig jaren, tot het herstellen der landtael met my ieverig werkzaem zyn geweest.

In de provincien gaet het niet beter. De lagere ambtenaren, om het gouvernement te believen, toonen zich thans zoo waelsch als zy vroeger zich hollandsch voordeden. Menigen boer, die hun zyn geld brengt, steken zy een fransche quittantie in de hand, en de man gaet naer huis, zonder verzekerd te wezen of hy niet tweemael zal hebben te betalen. Elders doet men hem fransche akten teekenen waervan hy geen woord verstaet. Op de noordelyke grenzen ontmoet hy waelsche douaniers, die hem met kar en peerd in de boet slaen, dewyl zyne passe-

[p. 394]

avants, of welke andere in het fransch gestelde stukken al, niet in orde zyn. Ik herinner my te Eecloo een groot getal proces-verbalen van douaniers geregistreerd te hebben, waerin doorgaens stond: et nous avons interpellé le dit sieur N. qui nous a repondu: sacre n..de d..., mortd... enz. Geen wonder, de contrevenant, zulke fransche interpellatien niet verstaende, maer zyn kar of wagen aengehouden ziende, kon niet wel anders antwoorden dan met fransche vloeken. Gelukkig voor hem, zoo hy nog daerby niet in het fransch geëxecuteerd wordt!

Niet min kluchtig ziet het er in de groote steden uit, B.V. te Gent. De Gentsche notarissen stellen hunne akten doorgaens in de vlaemsche tael (van de vyfentwintig hoogstens één in het fransch); de gentsche advokaten daerentegen pleiten byna nooit anders dan in het fransch. Zoolang de dingzael gesloten blyft spreken de rechtsgeleerden met hunne clienten, met de deurwaarders, de getuigen, uitsluitelyk vlaemsch; doch, gaen de deuren open, het is als of men door eenen tooverslag naer Luik of Namen overgevoerd ware: de alienae linguoe homines, die in de rechtbank zitten, vereenigen zich alsdan met de advokaten, om alles in een tael af te handelen, welke aen partyen en getuigen van minderen stand volstrekt vreemd is. Even als onder het fransch bestuer zit daer een beëedigd vertaler, by wiens monde de vlaming tot zyne rechters kan spreken! Laetst werd er een man voor de criminele rechtbank van Gent gebracht. Na dat men zyne zaek voor en tegen bepleit had, vroeg hem de president: of hy nog iets by zyn verdediging te voegen had? - Mynheer de president, antwoordde de man, ik heb geen woord verstaen van al wat er gezeid is; hoe kan ik dan weten of er nog iets by te voegen zy? Men lachte, et monsieur le président passa outre. De man werd gecondemneerd. Het komt er met een' vlaming zoo naeuw

[p. 395]

niet op aen: hy behoeft niet te weten of zyn advokaet hem goed oft slecht verdedigt. Had een franschman of een wael zich in zulk geval bevonden, alle de gazetten van het land zouden een maend lang over het onbetaemlyke van zulk een behandeling geschreeuwd hebben.

Het zou te lang zyn al de onhebbelykheden op te noemen, welke uit het opgedrongen gebruik der fransche tael voortvloeien. Nog slechts een enkel feit wil ik by de vorigen aenhalen, en schoon het niet tot Vlaenderen behoort, het vindt er evenwel zyne toepassing.

Toen ik, kort na de omwenteling van 1830, Antwerpen moest verlaten, om dat ik het Nederduitsch wat al te veel had voorgestaen, werd aldaer een fransch advokaet tot rechter aengesteld, die onder het vorig bestuer het ongeluk had gehad geen vlaemsch te kunnen. Het gebeurde dat hy als rechter zat in een zaek, welke geheel en al in die tael werd behandeld. Na gegeven vonnis appelleert de onderliggende party, en beweert, dat de heer rechter Al...... over het rechtsgeschil niet heeft kunnen oordeelen, vermids het notoir was dat hy geen vlaemsch verstond, iets wat al de inwoonders van Antwerpen konden getuigen, die den man sedert dertig jaren hadden gekend. Het hooge gerechtshof kon echter tot vernietiging van het vonnis niet besluiten, dewyl het niet als volstrekt onmogelyk moest worden beschouwd, dat Al...... verstaen had wat er gebeurd was. Ik ken dien heer sedert meer dan vyfentwintig jaren: nooit sprak hy of kende hy onze tael; doch het kan zyn dat hem het vlaemsch al dien tyd in het lyf heeft gezeten, zonder dat het zich ooit veropenbaerd hebbe.

J.F. WILLEMS.