Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 2

[p. 267]

'S Graven raedkamer van Vlaenderen,
onder een geschiedkundig oogpunt beschouwd, by haer eerste tydperk, 1385-1409.

II.

Hier voren hebben wy ter loops eene zaek aengeroerd, die, ofschoon tot ons onderwerp niet lynregt schynende te behooren, echter met hetzelve eenigermate in verband mag worden gebragt, weshalve eene gepaste uitweiding op dit punt hier niet gansch overbodig zal voorkomen. Wy bedoelen de graeflyke bede, of de aenvraeg tot een subventie van geld, waeraen het den hertog grootelyks begon te mangelen, en tot welks verkryging hy ernstig scheen bekommerd; hoewel men gewoon was, in andere tyden dergelyke aenvragen gereedelyk intewilligen. Hy wist immers dat de misnoegde vlamingen, voor den opbrengst van penningen daertoe thans weinig waren genegen; dat zy ook wel voorafgaendelyk hem vertoogen zouden doen, die eene graflyke hoogheid meer tot vernedering dan tot eer konden verstrekken: want de grieven waren niet naer aller wensch hersteld. En het was overigens den prinse niet onbewust dat zyne raedkamer in Vlaenderen, aen wie hy ook andere zaken dan rechtsgedingen en leenroerigheden had aenbetrouwd, hem tot als nog die hulp niet kon toebrengen, welke hy later, en nog meer zyn opvolgers, van dezelve heeft bekomen.

[p. 268]

Van een' anderen kant weet men, dat Jan van Bourgondie, als prins van den bloede van Frankryk, en opvolger zyns vaders, momboir geweest zynde over den koning, uit dien hoofde, het regentschap der fransche kroon op den hertog van Orleans, heviglyk betwistte: want Karel VI, uit hoofde van zyne zwakke geestvermogens was veelal onbekwaem om het roer van den staet zonder krachtdadige medehulp te bestieren. Deze langdurige, dan openlyke dan bedekte oneenigheid tusschen Burgondie en Orleans, allengs heviger geworden zynde, zoo had onze vorst eindeling een heimelyk voornemen opgevat, tot welks uitvoer verdubbeling van geld en manschap hoogst noodig was. Kon hy het eerste bekomen, waervoor hy de schatkisten der vlaemsche gemeenten best geschikt vond, dan zouden de wapenknechten uit zyne bourgondische en andere heerschappyen hem haest ter hand zyn geweest: en dit was ook, zoo wy vermeenen, ééne der staetkundige redenen, die hertog Jan, op het einde des verleden paeschjaers (february 1406), uit Frankryk binnen zyn graefschap terug had gebragt.

Doch, vooraleer hy zich op reis stelde, had hy voorzichtiglyk, door zyne kommissarissen, een vredetraktaet, of liever een' wapenstilstand, met de engelschen, ten behoeve der vlamingen, gesloten, waermede hy dezen een weinig had bedaerd, doch, op dit punt, niet te vrede gesteld. Kort nadien te Gent zynde aengekomen, zoo als wy hiervoren verhaelden, was zyne byzondere zorg geweest de gentsche schepenen en raed in zyne belangen te brengen, hetwelk hem gelukt was, niet tegenstaende de beloften van ‘eendrachtichede ende bystandichede’ welke het gentsch magistraet reeds den anderen drie leden meermaels gedaen had.

Dit was evenwel niet voldoende genoeg om het verlangde doel te bereiken, en noch minder om de soort

[p. 269]

van regeringloosheid, waerin Vlaenderen, zoo door 's hertogs afwezigheid als door het klein vermogen zyner Raedkamer was gedompeld, te herstellen. Veelvuldige twisten en geschillen waren tusschen de voornaemste steden en kastelenyen opgerezen, en deze voorderden, om te worden nedergelegd, hoogstdeszelfs tegenwoordigheid en persoonelyke bewerking, en hieraen voldeed hy op eene plegtige wyze.

Eene landsvergadering werd te Gent beroepen, in de groote zael van 's Gravensteen, jegen den derden paeschdag 1407 (30 maerte), alwaer, zegt Olivier van Dixmude, ‘so was Mijnheere grootelijcx bestoffeert met zinen rade ende van edelen ende clergie... Ende daer ontboot hy die van Brugghe ende van den Vryen... Ende hadde daer die van Ghent ende die van Ypre ooc by hem ghedaen commen. Daer so dede mijnheere wijsen heerlicke een vonnesse upt gheschil van die van Brugghe ende van den Vryen¹... Ende mijnheere die was ooc zeere gram up de goede lieden van Ypre... - Ende die van Ghendt hadden de goeden lieden van Brugghe ende van Ypre aldus brocht in den zac...’ (l.c. 36.)

De hertog had niet alleen op deze plegtige vergadering de vier hooge wetten van Vlaenderen ontboden, maer tevens die van de smalle of mindere steden, en de gedeputeerden der kastelenyen; over welkers poorterlyke twisten en verdeeldheden almede rechterlyk moest gehandeld worden.

1 Dit geschil ‘was ontstaen tusschen de poorters van Brugge en de vrylaten, ter oorsaecke dat de laetste, volgens het privilegie van 1322, wederom begonst hadden de wollewevery te exerceren, niet tegenstaende de ordonnancie (van verbod) aen hun dies aengaende, ten jaere 1384, gegeven.’ (Custis, Jaerb. van Brugge, deel I, bladz. 483).

[p. 270]

De stad Audenaerde, die den tweeden rang¹ der mindere steden in het kwartier van Gent bekleedde, was aldaer vertegenwoordigd door den eersten en tweeden schepenen met den pensionaris. Zy waren van den stedelyken raed, ter dagvaerd, afgezonden op den 29 maerte, ‘ten ontbiedene van ons gheduchten heere, met sine beslotene lettren, omme te anhoeren dordinanche ende dapointement, dat ons vors. gheduchte heere, metgaders den heeren van sinen edelen bloede ende de heeren van sinen rade gheordinert hadden, tusschen dien van Brugghe ende dien van den Vryen, daer de ghedeputeerde van den ghemeenen lande doe ter tijt oec ontboden waren...’ (Stads rek. van A^o 1407).

Deze vergadering duerde verscheidene dagen en was door den hertog zelf voorgezeten. Na het eindigen derzelve vervolgde onze geduchte heer de algemeene bevrediging des lands, byzonderlyk binnen de steden van Brugge en van Ypre, alwaer hy in persoone met staetkundige middelen, gepaste strengheid, en graeflyke genade, de tweedragt, die aldaer was heerschende, poogde te stillen. En hy gebood overigens de geschillen der mindere steden en kastelenyen voor zyne Raedkamer ter beslissing over te brengen, alwaer, onder anderen Audenaerde en het land van Aelst, als partyen, met een zwaerwigtig poorterlyk proces te voorschyn kwamen². - ‘Ende aldus, zegt Olivier van Dixmude, zo vermeesterdet mijnheere alomme, ende men dede al zinen wille. Hy versochte te makene eene nieuwe munte, ende het was hem

1 De rang der steden van het gentsche kwartier in dergelyke en andere vergaderingen was als volgt: Gent, de hoofdplaets; 1^o Kortryk; 2^o Audenaerde; 3^o Aelst; 4^o Geeraerdsberge; 5^o Dendermonde; naer deze, de kastelenyen en verdere landjurisdictien.

2 Zie deswege eenige byzonderheden hier agter § III.

[p. 271]

gheassentiert¹. Daer na versocht hy over al tghemeene land eene subventie die groot was, ende was hem gheassentiert: want niement dorster jeghen segghen, maer tghemeene was alomme qualike ghepayt.’ (l.c. 39).

De hertog, nu gedurende een' geruimen tyd alles voorbereid hebbende om eene onvoorwaerdelyke toestemming van geldmiddelen te wege te brengen, ontbood op het einde der maend july 1407 de vier leden 's lands, op eene byzondere vergadering te Gent, alwaer hy, by zynen kanselier, deed vertoonen hoe de staetszaken in Frankryk, door de onderlinge vyandlykheden der prinsen van den bloede, wankelend waren; zoo dat zy welligt voor de welvaert en koophandel van Vlaenderen ten kwade mogten keeren, indien hy niet met kragtdadige middelen tegen eene magtige party op zyne hoede ware; derhalve verzocht hy eene subventie op het gemeene land, van honderd duizend gouden helmen, te 48 grooten het stuk², gesmaldeeld naer den gewoonen transport

1 De hertog verzocht niet eene nieuwe munte te maken, dit was immers een graeflyk voorrecht; maer hy begeerde de nieuwe munte te verhoogen in waerde, wat hem ingewilligd werd, en hierom moest in elke stad, door heere ende wet eene publicatie worden gedaen. Deze aengekondigde verhooging voorspelde verwarring en had slegten byval. Het gentsche volk vooral weigerde zich naer de nieuwe ordonnantie te schikken en werd door anderen gevolgd. In het begin van october 1407, korts na de publicatie, begon hierom te Gent eene beroerte, alwaer het ‘in harden quaden pointe stont..... - En aldus te Ghent ende eldre in groeten steden was weder geconsenteert bi der wette, dat de aude placken ende de nieuwe penninghen souden ghelijken prijs ende cours hebben....’ (Stads Rekeningen van Audenaerde). Deze verhooging der munt is slechts in het opvolgende jaer kunnen ingevoerd worden.

2 Zaman, Exposition des trois estats de Flandres, pag. 110.

[p. 272]

van Vlaenderen¹. Op deze bede namen de afgeveerdigden der vier leden een' uitstel van eenige dagen, zoo als de gewoonte was, om hierover elk aen den grooten raed hunner gemeente verslag te geven en vervolgens met derzelver toestemming of matiging weder te keeren².

De vrees voor een' oorlog in het naburig Frankryk, de hoop op een' beteren toestand der binnenlandsche zaken, het vooruitzicht van een bestendigen vrede met de engelschen, by wien de Vlamingen altoos in zoo groote handelsbetrekkingen hadden gestaen, en vooral de staetkundige maetregelen die de hertog had bewerkstelligd, dit alles bragt oneindig toe, dat de gevraegde geldsom

1 Men noemde voortyds, in Vlaenderen, transport, een jaerlyksche overslag van lasten op het geheele land, welke door den graeflyken tresorier werd ontvangen, en gesmaldeeld op alle de steden, kastelenyen, ambachten, enz. met eene fractie van elke honderd pond parisis. Den oorsprong van deze belasting vindt men by onze geschiedschryvers opgegeven, en namelyk by Zaman (l.c.)

2 Wy maken hier de bemerking dat op deze vergadering slechts de vier leden waren ontboden, en niet de geestelykheid en ridderschap. Dit verstaet zich aldus: wanneer er destyds handeling van zaken was, die de groote belangen des lands betroffen, 't zy opzichtlyk gemeene privilegien en verdeeldheden van hooge schependommen, 't zy over staetkundige geschillen van het inwendige, of met vremde vorsten enz., deed de prins met beslotene brieven, gewoonelyk de drie standen van het maetschappelyk lichaem (les trois états) dagvaerden, om, op een' bepaelden tyd by hem in zynen raed te verschynen. Alzoo gebeurde het in de landsvergadering van 30 maerte, hier boven verhaeld, alwaer de clergie, de edelen en de vier leden samen aldan met de mindere bevoorrechte communen, elk door zyne afgeveerdigden, werden vertegenwoordigd. Dit zelfde gold niet voor de enkele aenvraeg eener subventie, van welke de twee eerste standen vry waren. In later tyd zyn hierin veranderingen gekomen, waerover wy verzenden tot Zaman's meergemelde werk, en ook tot de Histoire des états-généraux van wylen den heer Raepsaet.

[p. 273]

zonder matiging zou worden ingewilligd: maer, zegt de rondborstige Olivier, ‘tghemeene was alomme qualike ghepayt.’

Intusschen waren deze afgeveerdigden naeuwlyks uit de hoofdstad vertrokken, of de hertog gebood zynen ontvanger en tresorier van Vlaenderen eene gereede geldleening te vragen aen alle de steden en kastelenyen van Vlaenderen, in vermindering van de verzochte subventie. Deze onverwagte aenvraeg veroorzaekte overal eene onaengename beweging. De groote raden der smalle steden, bestaende uit de heeren der wet met de gewoone raedslieden, de notabele poorters, de dekens en officieren der neeringen, vergaderden onverwyld, om op deze geldleening te beraedslagen: trouwens weigeren dorst men niet, en eene spoedige opbrengst werd by velen voor onmogelyk geacht.

Ten gevolge eener dergelyke beraedslaging, werden twee heeren uit de wethouderschap van Audenaerde op den 6^en augusti naer Gent afgezonden, ‘omme met scepenen van der kuere advis ende raet te hebbene op zeker versouc, dat ons gheduchts heeren tresorier ende ontfangher van Vlaendren, bi virtute van lettren van gheloeve, ghedaen hadde an de stede van Audenaerde, omme eene preste van twee hondert noblen (720 . par.) die af te slane van der eersten subvencien, die tvorseide lant onsen vors. gheduchten heere consenteren zoude. Waer op scepenen van Ghent verandwordden, dat de leden van den ghemeenen lande hadden dach te Ghent swoensdachs naerscommende (10 augusti), omme onsen vorseiden ghed. heere andworde te ghevene op zijn versouc van der subvencien; dwelke die van Audenaerde ende alle andre steden, onder hemlieden gheset, weten souden. Ende begherden sy dan yet, sy ne souden hemlieden in gheenen ghebreke sijn.’ (Stads Rek. van Auden.)

[p. 274]

s'Woensdags op den 10^en derzelfde maend, kwamen de gedeputeerden der vier leden voor den hertog, en gaven hem een toestemmend antwoord over zyne bede van 100,000 helmen. Doch ten aenzien der voorloopige geldleeninge, schynt het, dat dezelve alsdan zeer ootmoedelyk is geweigerd. ‘Ende als dit ghedaen was, zegt Olivier van Dixmude (bl. 39) so voer mijnheere te Vranckrijcke waert, ende liet mervrauwe te Gent omme tlant te berechtene’ (te bestieren). En dit was noodig, want 's Graven Raedkamer moest nog menigwerf door de vorstelyke tegenwoordigheid worden ondersteund.

Middelerwyl bleef 's hertogs schatkist luttel voorzien. Het smaldeelen en inzamelen der penningen van de toegestane subventie had een' traegzamen gang. De gewone belasting van den transport; de tolgelden; de heerlyke boeten; de jaerlyksche penningen van den afkoop der accynsen, die de prins ontving van zyne bevoorrechte steden, enz.; dit alles was voor het oogenblik niet toereikend. Eenige bedekte exactien waren mislukt, en hadden, te Gent en te Brugge, een begin van oproer doen ontstaen. De inkomsten der graeflyke domeinen versmolten zich mede in de kosten zyner hofhouding en zyner bezoldigde wapenknegten in Frankryk. En, by al deze wederwaerdigheden, smeedde hy heimelyk een groot ontwerp, dat niet zonder gereed geld, en vermoedelyk niet zonder zware gevolgen met zich te sleepen, kon uitgevoerd worden.

In dien onaengenamen toestand kwam de hulp van mevrouw van Bourgondie zeer voordeelig te stade. Zy ontbood gedeputeerden uit de wetten van alle de steden en kastelenyen, wien zy, in persoon elk afzonderlyk de aenvraeg deed tot eene geldleening, om gewigtige en dringende redenen, welke zy niet openbaerde, en wier strekking zy wellicht zelve niet grondig kende. Twee der zeven schepenen van Audenaerde werden den 27 sep-

[p. 275]

tember naer Gent afgezonden, ‘bi ordinanchen van scepenen ende raet van der stede, ten ontbiedene van onser gheduchter vrouwen, mire vrouwen van Bourgondien, die begherde in den name van onsen gheduchten heere, ende omme zekere groete noetsinne¹, an de stede van Audenaerde geleent te hebbene de somme van viij^c croenen (1600 par.), op ende in minderinghe van haren taxe van der subvencien, die ons vors. gheduchten heere gheconsentert was. Waer op de vorseide ghedeputerde haer vertrec namen thuus, omme de goede lieden te ghevene te kennen de begherte van onser vors. gheduchter vrouwen, ende ten derden daghe te commene verandworden....’ (Stads Rek. van Audenaerde).

Zoodra deze twee goede lieden van de wet te Audenaerde waren terug gekeerd, werd in aller yl de groote raed, ter halle, byeen geroepen, om op dit verzoek te beraedslagen. 'S anderdaegs zond men boden te peerde aen de wetten der naburige smalle steden, ten einde derzelver meening te vernemen en gezaemderhand het antwoord aen de hertogin over te brengen. Deze maetregel van verstandhouding intusschen vertraegde het besluit dat moest worden genomen; weshalve de Audenaerdsche deputatie, op 30 september, weder naer Gent keerde, ‘omme an onser gheduchter vrouwen te versouckene den dach, die hare ghestelt was, te continuerne tote den vijfsten dach in octobre, als dandre steden van Vlaendren oec verandworden souden op ghelijc versouc van preste. Twelc also gheconsenteert was... (Ibid.)’.

Ten gestelden dage bevonden zich de afgeveerdigden van alle de vlaemsche steden by mevrouw van Bour-

1 Nootsinne, dit woord vindt men niet by Kiliaen (Ed. van 1620). Groote noetsinne beteekent hier: eene zaek van groot aenbelang.

[p. 276]

gondie in s'Gravensteen, alwaer zy, omringd van hare raedslieden, aen elk wederom een byzonder gehoor gaf. Die van Audenaerde waren gelast ‘hare (aen haer) andworde te ghevene op haer versouc van den vorseiden preste van viij^c croonen. Ende was Hare gheconsenteert dat men Hare gherne leenen soude deene heelt van harer porcie ende taxe van der subvencien vorseit, die hemlieden ghebueren soude, ende ghetaxeert bi den ghene diet behoerde te taxerene; ende dander heelt binnen den andren jare ten paymente alsoet gheordinert was. Waer in onse vorseide gheduchte vrouwe ende ons heeren rade grootelijc ende wel ghepayt waren, want si ons groetelijc bedancte.... ute ghesijn iij daghen, enz.’ (Ibid).

Een dergelyk antwoord werd ook door het grootste deel van de andere gedeputeerden gegeven. Men stond eene leening toe van omtrent de helft des vermoedelyken aendeels in de generale subventie, hetwelk eene som uitmaekte van 40,000 gouden helmen¹ op de 100,000, die den hertog door de vier leden reeds waren toegestaen, en slechts, na verloop van eenigen tyd, konden ingezameld worden. - Op deze wyze betaelde de stad Audenaerde vyf honderd kroonen (1000 par.) in de plaets van acht honderd, die eerst waren gevraegd. De andere steden betaelden insgelyks elk na evenredigheid van haer vermogen; doch verscheidene derzelve waren genoodzaekt tot eene opligting van renten, om spoedig aen de vorstelyke begeerte te voldoen.

Terwyl men aldus in Vlaenderen alle middelen bewerkstelligde om de schatkist des hertogs van het noodige te voorzien, was deze in Frankryk, alwaer de rykszaken zynen krygs- en staetzuchtigen geest onophoudelyk bezig hielden. En, door de tusschenkomst van eenige

1 Zaman, l.c., pag. 110.

[p. 277]

der fransche prinsen van den bloede, had die vorst zich met Orleans, 's konings broeder, baerblykelyk verzoend, na eene wederzydsche vyandigheid van meer dan drie jaren¹.

Eensklaps, op het einde van november 1407, werd alom in alle de steden van Vlaenderen de tyding verspreid dat de hertog Lodewyk van Orleans, regent der kroone van Frankryk, verraderlyk was vermoord, in eene der straten van Parys, 's avonds op den feestdag van St-Clemens (23 november 1407).

Latere tydingen deden de achterdocht ontstaen, dat deze moord van wege mynheer van Bourgondie zou bewerkt en gepleegd zyn geweest; en welhaest aerzelde men niet meer, die boosaerdige lafheid onzen prins werkelyk toe te schryven. Zyn spoedige vlucht naer zyne erflanden had deswege allen twyfel weg genomen.

Gelyk dergelyke maren gewoonelyk met het byvoegen van gevaervolle omstandigheden verhaeld worden, zoo hadden deze niet weinig toegebragt om eene groote verslagenheid by de vryheidminnende Vlamingen te doen ontstaen, vooral in eenige versterkte steden, die met Frankryk in dagelyksche betrekking stonden. Weldra was men op wederstand bedacht tegen een' vermoedelyke wraekneming en gewapenden inval. De Engienen der vestingen werden naeuwkeurig onderzocht; het arsenael der donderbussen, voetbogen en andere krygstuigen geopend; de gebuerlyke kapiteinen ontvouwden de naemrollen der goede lieden van de wyk die, gestokt en geharnascht, veerdig moesten wezen; men verdubbelde de aweeten (guets); de wakers op de hooge ves-

1 Mezeray, De Barante.

[p. 278]

tingtorens lieten alle uer des nachts het geklank hunner trompetten hooren; byna dagelyks riep de klok van den halletoren bailliu, schepenen en raed by elkander, om tydingen in te wachten, en op middelen te beramen; terwyl sommige goede lieden van de neeringen zich lieten belasten met donderbuspoeder en voetboogsgeschut in voorraed te maken; want elk poorter, elk inwonende was krygsman ter verdediging zyner vaderlyke haerdstede.

Aldus hadden eenige vlaemsche sterkten zich op hoede gesteld, wanneer in de eerste dagen van december, de hertog, als een' vlugteling, uit Frankryk te Ryssel aenkwam. - Onverwyld deed hy by zich ontbieden ‘zine drie steden ende tvrye, ende vele ruddren ende cnapen uut Vlaendre. Daer so dede hy tooghen, dat een dustaen fait ghedaen was te Parijs, twelke hem lief was, omme de blame ende de scande die de hertoghe van Orlyens dickent der crone ghedaen hadde. Daer so dede hy tooghen acht of neghen pointen, die hy (te w. Orleans) ghedaen hadde, die al te ontamelic waren; maer die ne wilde hy niet gheven te kennene, voor hy quame by den coninc. Daer bat hy zinen lande dat zy ghewilleke hem te goede wilden werden, als hijs te doene zal hebben. Tland verandwordde ghemeenelike dat zijt gherne doen souden, up elken wie Hem ofte der crone eenighe scande doen wilde ofte scade. Aldus so was de andworde van den lande.....¹.’

1 Olivier van Dixmude, l.c. 40. - Monstrelet, (Chron. liv. 1, chap. 38), en andere schryvers na hem, zeggen dat de hertog, te Ryssel, de edelen, geestelyken en heeren van zynen raed by zich had ontboden, om hun over de geheime oorzaek dezer moord kennis te geven, van welken hy grootelyks getroost werd; dat hy vervolgens naer Gent vertrok, alwaer hy de drie staten 's lands deed vergaderen om insgelyks hier over te handelen, derzelver hulp in te roepen enz., enz. Indien de vorst alsdan te Gent eene vergadering heeft gehouden (waer aen wy twyfelen), zoo is het niet van de drie staten geweest, maer wel van de vier leden, welke samen één dezer drie staten uitmaekten, wezende de derde in rang, schoon de eerste in onderstand met den zenuw des oorlogs of het geld. - Liever gelooven wy den vlaming Olivier van Dixmude, die slechts van ééne vergadering spreekt, te Ryssel gehouden, met uitlating der Clergie of hooge geestelykheid. Want bezwaerlyk zou hertog Jan, by deze, over een verraderlyken moord dien grooten troost hebben bekomen, welken hy vond by den franciskaner monnik meester Jehan Petit, zyn' verdediger en advocaet in deze zake.

[p. 279]

Deze gewigtige gebeurtenis, waervan de gevolgen voor Frankryk en ook voor Vlaenderen onberekenbaer waren, op welke de hertog toch eerlang scheen te zullen zegepralen; zyne daer op volgende wapenrusting en heirvaert tegen de Luikenaren, in september 1408; de strenge maetregels die hy tegen deze ongelukkige overwonnelingen nam, dit alles had allengs de hitsige gemoederen der Vlamingen tot bedaren gebragt. ‘Ende weet, zegt Olivier, dat Vlaendre zeere subject was mijnen Heere ende meer dant noyt prince was (l.c. 49).’ - En van dan af begon hy zyn graeflyk gezag hooger te verheffen, het land met herhaelde subventien en vermeerdering van belastingen te bezwaren; terwyl de inwoners van Parys dien vorst, alsnu regent der Fransche kroon, voor hunnen beschermengel aenzagen, die hen van de bovenmatige geldschattingen ging vrymaken, welke de hertog van Orleans hun willekeurig had opgeleid.

Tot dus verre gaven wy een verhael van omstandigheden, die oppervlakkiglyk zouden kunnen voorkomen als eene afdwaling van ons onderwerp; en echter behooren dezelve tot de geschiedkundige ontwikkeling der nieuwe Raedkamer in Vlaenderen, en moeten, tot meerdere opklaring, daermede gepaerd gaen.

[p. 280]

Uit het bovenverhaelde zal men ligtelyk hebben opgemaekt dat de inrichting dier kamer, wier wettelyke bevoegdheid men in sommige zaken nog betwistte, en die ook voor eene inbreuk op verscheidene privilegien werd gehouden, tot alsdan de vorstelyke tegenwoordigheid in andere zaken dan gewone rechtsgedingen schier niet kon missen; en dat die raedkamer, na gelang der hoogere fortuin van den prins, samen met hem in heerlykheid en gezag moest opklimmen. Trouwens, in lateren tyd was zyne tegenwoordigheid veelal niet meer noodig, zoo om subventien te bekomen, als om andere aengelegenheden, schoon dit punt meer dan eenmael, onder het gemeen, oorzaek gaf tot wederspannige bewegingen.

Gedurende den tyd dat hertog Jan in de hoofdstad van Frankryk een aenhoudend verblyf hielt, alwaer de openlyke oneenigheden op den moord van Orleans gevolgd, veler gemoederen nog ontrustte, was mevrouw van Bourgondie met hare kinderen altoos te Gent gebleven. Hare hofhouding was statig, doch zonder ydele verkwisting. Hare tegenwoordigheid, zoo aengenaem in de vergadering des raeds, toen er over staetszaken werd gehandeld, toen de deputatien der vlaemsche gemeenten by haer waren ontboden, had niet weinig toegebragt om hare autoriteit met eene schitterende hoogagting te doen gepaerd gaen; want onze voorouders, die op hunne vrydommen en onafhankelyke gebruiken zoo hoog een' prys stelden, waren, even als ten huidigen dage, niet ongevoelig by het genot eener vredelievende en gematigde regering, zoo als deze vorstin, met hulp harer raedslieden, toen handhaefde.

In het begin van juny 1409, weinige maenden na de plegtige verzoening tusschen Bourgondie en Orleans, in de cathedrale kerk van Chartres, kwam de hertog, thans de

[p. 281]

vermogendste prins van Frankryk, binnen Vlaenderen, met een klein gevolg¹. Hy begaf zich naer Brussel ter huwelyksfeest van zynen broeder Antonius, hertog van Brabant, alwaer de geheele bourgondische familie vergaderde. Tydens dit feest, schynt er besloten te zyn geweest dat de hertogin eerstdaegs de hoofdstad van Vlaenderen zou verlaten, om weder hare hofhouding te Dijon te vestigen; en dit besluit toefde niet lang in de uitvoering. ‘Bin dezen, zegt Olivier, zo was mijn vrauwe van Bourgoingen ghevoert van uuter stede van Ghendt, daer zoe residencie plach te houden, in Bourgondien; twelke an menighen in Vlaendere zeere verwonderde ende niement ne wiste waeromme’ (bladz. 48). Indien men echter dit tweejarig verblyf, te Gent, niet uitsluitelyk als een staetkundig middel wilde beschouwen, door t'welk de hertog had gepoogd zyn land in ruste te houden, subventien te bekomen, en het vaek miskende gezag zyner raedkamer te doen eerbiedigen, zoo mag men de oorzaek daervan zoeken in eene der veelvuldige beweegredenen, die tot den moord van Orleans hadden bygedragen², schoon wy zulks bezwaerlyk zouden aennemen.

Zoo lang het vorstelyk huisgezin van Bourgondie te Gent residentie hielt, en mevrouw, namens den hertog,

1 Hy vernachtte te Audenaerde, den 11 july, en vertrok 's anderendaegs over Geeraerdsberge naer Brussel (Stads Rekening van Audenaerde). Hy keerde vervolgens door Gent te rug naer Frankryk.

2 Ce ne fut pas l'ambition seule qui attisa la haine de Jean sans peur contre son rival. Le duc d'Orléans joignoit aux pratiques de la devotion le libertinage le plus effréné, se vantoit hautement des faveurs de plusieurs dames de la cour, et nommoit parmi ses maîtresses la duchesse de Bourgogne, qui néanmoins étoit renommée pour sa sagesse. Ces propos indiscrets hâtèrent encore sa perte. (Oudegherst, Annal. II, 626 note 3 de Lesbroussart).

[p. 282]

het oppergezag uitoefende, was het geene dringende noodzakelykheid dat eene ordonnancie ter hervorming of volmaking der graeflyke raedkamer wierd afgekondigd. Dezelve was immers, volgens oud gebruik, by de residentie geplaetst, en de prins wyzigde, vermeerderde, verbeterde deze instelling, willekeurig, na gelang der omstandigheden. Er bestond daeromtrent geene andere gedecreteerde instructie of organiek reglement dan dat van 1385, hetwelk nu ontoereikend begon te worden.

Daer thans het graeflyke hof dadelyk van de raedkamer in Vlaenderen werd afgescheiden, zoo was de vorst allezins verpligt de jurisdictie, de magt en attributien, welke deze kamer moest uitoefenen, meer uitdrukkelyk vast te stellen, het personeel te regelen, de verscheidene bedieningen, pligten enz. duidelyk te bepalen, en alles dermate in schrift aen te teekenen, dat er in toekomenden tyd geene conflicten tusschen dit collegie van raedsheeren en de schepenlyke banken der drie groote steden meer mogten opryzen¹.

Dan, eene nieuwe en uitgebreide instructie toefde niet lang, na het vertrek van mevrouw van Bourgondie, aen die noodwendigheid te voldoen. Zy verscheen

1 Wy kunnen geenzins, zonder nadere bewyzen, voor waerheid houden hetgeen Jacob Meyer en de Kronyke van Vlaenderen mededeelen, sprekende over de raedkamer te Gent geplaetst, in 1409; namelyk dat ‘de gentenaren den voorzitter van den nieuwen raed in ballingschap hadden gezonden; waer over den koning van Vrankryk eenige deurwaerders naer Gend zond, om het magistraet te sommeren tot hunne verantwoordinge voor de rechtsbank (parlement) van Parys. Doch dat deze amptenaers wierden ofte in de wallen van de stad ofte in de Schelde gesmeten en versmagt...... Dat de gentenaers die langduerige processen hateden, om dat zy zeer dikwils bybrochten den ondergang van verscheyde eerlyke en ryke geslachten, met wiens goederen alleen de regters verrykt wierden.... enz.’ (Kron. van Vlaend., II, bl. 153, Brugge, in-f^o.)

[p. 283]

gedagteekend van Douai, den 17 augusty 1409, bekleed met het handteeken van den hertog en uitvoerig verklaerd by eene ordonnancie van denzelfden datum. Deze ordonnantie is slechts eene woordelyke herhaling dergene, die hertog Philips de Stoute had gegeven te Parys, in february 1385¹; behalve de aenduiding eener vaste residentie te Gent, waer de werkingen der kamer reeds twee jaren een' aenvang hadden genomen.

Aldus begon deze staetkundige en rechterlyke inrichting eerstmael op zichzelven, namens den souvereinen heer en prins, sententien uit te spreken, provisien te geven, ordonnantien en mandementen af te kondigen, eene uitvoerige magt in sommige zaken te handhaven, enz. welk alles by de nieuwe instructie haer was toegevoegd. Eene zekere en te voren onbekende eenvormigheid in de staetsregeling van Vlaenderen, alsmede eene meer naeuwkeurige bewaring van elks privilegien en gewettigde gebruiken waren daervan de onmiskenbare gevolgen, na dit eerste tydperk der raedkamer, en die in gewoone tyden op de openbare rust een' heilzamen invloed hadden.

Tot dus verre spraken wy nog niet van de persoonen, die eertyds met het eerambt van raedslieden by de kamer waren belast, om dat wy niet zoo volledig als wy gewenscht hadden er kunnen over handelen. Wy bepalen ons dan met het volgende aen te halen:

Na den inhoud der instructie van 1385 waren er voor de raedkamer te Ryssel slechts twee bestendige raedsheeren uit rechtsgeleerden samen gesteld, benevens een' voorzitter en de noodige mindere bedienden. Te Audenaerde in 1405 schyht zy ook niet talryker in leden te

1 Deze beide documenten, alsmede eene derde ordonnantie en instructie in 145 artikels, gegeven door keizer Karel V, ten jare 1522, kan men nazien in het eerste plakaetboek van Vlaenderen.

[p. 284]

zyn geweest, zoo als blykt by eene graeflyke ordonnantie aldaer afgekondigd, den 9 mei 1407, in de tegenwoordigheid van meester Eulaert des Abeaux (Vanden Abeele) en meester Daniel Allaerts, beide raedslieden 's hertogs¹, die hun verblyf hielden in het Bourgondisch kasteel, en met andere bedienden eenige byzondere voorrechten van de stad mogten genieten. Doch er verdient opgemerkt te worden, dat dit nieuwe gerechtshof veelal werd bezocht door sommige niet verblyvende raedslieden 's hertogs, ter medehulp der twee eersten, als namelyk meester Diederick Gherbode, meester Roeland van Moerkerke, meester Hendrik Goethals, M^ter Simon van Formelis, en anderen². De heer Vande Zype, gouverneur van Ryssel en tevens aldaer president van den raed, schynt ook dien zelfden eerepost te Audenaerde te hebben bediend. - De kamer, later te Gent zynde overgebragt, zoo is het getal der permanente raedsheeren zekerlyk ook vermeerderd geworden. Vaernewyck zegt dat ‘in 1409, aldaer maer vijf heeren van den raede waren, te wetene meester Daneel Allaerts (president?) meester Jan Doret, M^r Joos Steelandt, M^r Goossin Lesauvage en M^r Gillis vander Woestene, maer hertoghe Philips, vervolgt de schryver, stelder naerdien noch viere daer toe....³.’

Schoon hertog Jan aen zynen raed in Vlaenderen nu eene soort van ondersouvereiniteit had toevertrouwd, welke gewisselyk met eene ontzagverwekkende waerdigheid moest gepaerd gaen, bleef er echter nog iets aen deze waerdigheid te wenschen over: en dit was het bezit van een' eigen zegel, sigillum proprium, die tot de kamer als tot een collectief lichaem behoorde. Men weet dat in die tyden een dergelyk zegel en tegenzegel

1 Eerste plakaetboek van Vlaenderen, bladzyde 222.

2 Stads-rekening van Audenaerde, 1409.

3 Historie van Belgis, Gent, 1574, folio 128.

[p. 285]

het onderscheidingsteeken was van een groot voorrecht, waerdoor vele vorstelyke instellingen hoofdzakelyk werden gekenmerkt. Het gebruik dier zegelen aen de schependommen van bevoorrechte steden, aen kastelenyen, vrye neeringen, enz. ontnemen, was dezelven of gansch vernietigen of ten minste, voor een' tyd, grootelyks straffen en vernederen. Dit waren immers de blykbaerste bewyzen door welke doorgaends eene gewettigde opperhoofdigheid in hare openbare akten heerlyk werd onderscheiden en gehoorzaemd¹.

Ten tyde dat graef Lodewijk van Male zyne reizende audientie of gerechtskamer hielt, alwaer stedelyke en poorterlyke geschillen sommierelyk werden gevonnist, was die kamer meestal door hem zelven voorgezeten, en de sententien waren met den graeflyken zegel bekragtigd. Zie hier de gewone formule:

‘Wy Lodewijc grave van Vlaendre.... doen te wetene allen lieden dat van den ghescille, dat was hangende voor ons in onse audiencie, tusschen enz. - Wy hebben upt voorseide ghescil ghetermineert ende ghewijst in deser manieren.... Ende aldus wijsen wy te houden teeuweliken daghen.... In orcontscepe hebben wy dese lettren beseghelt met onsen seghele. Ghegheven te Ghendt den, enz. int jaer ons heeren dusentich drie hondert vive ende

1 Aug. Thierry in zyne voortreffelyk werk: Lettres sur l'Histoire de France, handelende over den opstand der poorters van Rheims, tegen hunnen heer en aertsbisschop, waerna eene koninglyke doch vernederende bemiddeling volgde, zegt: ‘L'archevêque, avant toute autre discussion devant les commissaires mediateurs, commença par contester aux bourgeois de Rheims le droit d'avoir un sceau: ce qui revenait à leur refuser tout droit de jurisdiction et toute existance legale, comme association politique.’ (an. 1235). De commissarissen, ter bemiddeling benoemd, durfden hier over niets beslissen, uit vrees voor eenen nieuwen oproer. (Lettre XXI).

[p. 286]

tsestich (1365) (Archief van Audenaerde). Indien men zich aen dien ‘sommieren wijsdomme’ niet wilde onderwerpen, spanden dikmaels partyen een nieuw proces in, voor de hoofd-schepenen van het kwartier, of men nam ook wel zyn' toevlugt naer het parlement van Parys, hetwelk altoos groote kosten met zich sleepte. Na de Bourgondische instelling der zittende raedkamer werden aldaer de sententien uitgesproken en andere openbare akten afgedaen, in de afwezigheid van den prins, die gewoonlyk zynen kanselier met den graeflyken zegel by zich had; dus moest men deze schriften uitvoerig maken met de byzondere zegelen der aenwezende raedsheeren. Dit gebruik werd nogmaels vernieuwd by art. 2 der instructie van 1409 alwaer voorgeschreven staet, dat de raedslieden in hunne mandementen enz. zich zullen blyven bedienen elk van zyn' eigen' zegel, zoo als het te voren bestond.

Philips de Goede, doelmatige verbeteringen op het bewind des lands hebbende ingevoerd, was ook de eerste vorst, die zynen raed in Vlaenderen met een' grooten kamer-zegel begiftigde. Hier mede had hy zekerlyk ten doel deze instelling nog meer te verheerlyken, en mogelyk eene soort van schynbare verantwoordelykheid der raedslieden weg te nemen, wier zegels de sententien enz. bekleedden. In welk jaer deze begiftiging gebeurd zy, weten wy niet juist; doch wy kunnen hierover het volgende aenvoeren.

Vóór den tyd dat Philips te rade was geworden zyne graeflyke raedkamer uit het midden der Gentenaren naer het kasteel van Kortryk over te brengen (november 1439), schynt dezelve nog geen' byzonderen zegel te hebben gehad. Een civiel vonnis van dien raed, van 1437, berustende op het archief van Audenaerde, levert hiervan een bewys op, eindigende in deze vorme: ‘In orcontscepe

[p. 287]

van welken dinghen wy dese onse lettren hebben ghedaen zeghelen met drie van onse zeghelen over ons allen. Ghegheven te Ghent’ enz.

Deze verplaetsing was nu den inwoners van Gent allezins onaengenaem, ‘die zeere mespayt waren,’ zegt Olivier; zoo dat de hertog op derzelver aendringend verzoek zyne kamer van rade, in 't begin van 1441, weder te rug deed keeren naer de hoofdstad¹. Eene andere sententie, op het zelfde archief bewaerd, gedagteekend van september 1441, draegt nu den kamerzegel en tegenzegel ‘onder uuthanghende met steerten van parchemine.’ Het is derhalve binnen deze korte tusschenruimte dat die zegelen eerstmael zullen gebruikt zyn geweest; wellicht ten tyde dat de kamer te Kortryk was, alwaer, volgens Vaernewyk, hertog Philips de officiers vernieuwd had, en levens eene gebrekkige zoo niet eene weinig voegzame wyze van bezoldiging in treffelyke pensioenen had veranderd (l.c.).

De laetstgenoemde sententie is eigenlyk niet gedagteekend uit Gent, maer ‘tsente Claren over Schelde nevens Ghend,’ namelyk op Gentbrugge. Zou misschien Philips de Goede nog eenig wantrouwen op de Gentenaren hebben behouden, daer hy nu zynen raed had geboden, niet in s'Gravensteen, aen den boord der Leye, maer in 't hof te sente Claren over schelde, de openbare audientie te vestigen²?

1 M^r G.V.C. Jaerboeken van Kortryk op de jaren 1439-1441. Dit werd gedaen, zegt de agtingswaerdige schryver ‘niet tegenstaende dat die van Kortryk en de Waelschvlaendersche poogden den raed te Kortryk te houden, om met hunne zaeken naer Gend niet te moeten trekken.’

2 Het hof te sente Claren, volgens Diericx, was een gasthuis, staende op Gentbrugge, nevens de abtdy der ryke Claren en aen dit gesticht toebehoorende. (Mémoire sur la ville de Gand, II, pag. 470). De byzonderheid dat de raed van Vlaenderen aldaer in 1441 gevestigd was, schynt den gentschen schryver niet bekend te zyn geweest.

[p. 288]

Deze kamerzegel, die zeer langen tyd bestaen heeft, verbeeldt het wapen van Vlaenderen, bekroond met het glinsterend vueryzer (een schakel der keten van het Gulden vlies-orde), boven welk eene fransche lelie prykt. Aen beide zyden des wapens ontwaert men een' geknoopten stok. - Het randschrift is:

Sigillū camere cōsilii Flandrie.

De tegenzegel draegt slechts dit zelfde vueryzer met de lelie, en heeft voor randschrift:

Contra sigillū camere consilii Flandrie.

Olivier de Wree of Vredius, in zyne Sigilla comitum Flandriae, pag. 120, deelt ons een fraei afbeeldsel dier zegels mede, welke later ook wel door onze vorsten zyn gebezigd geweest, tot het bekragtigen hunner letteren van octroye, enz. in de absentie van hun' eigen zegel; waervan men ook, in zyn werk, voorbeelden ontmoet.

Hier eindigt de taek, welke het doel onzer nasporingen was. Wy erkennen al het gebrekkige, waer mede wy dit belangryk onderwerp hebben voorgedragen, daer wy ons luttel bevoegd achten over zaken en omstandigheden te handelen, in welke rechtskunde en geschiedenis elkander de hand moeten leenen. Om deze reden bieden wy dit opstel slechts aen, als eene bydrage, als eene ruwe bouwstof uit echte schriften ontleend, ten nutte van den geleerden, die eenmael zich zoude onledig houden met het vervaerdigen eener volledige verhandeling over die rechterlyke instelling, welke zoo langen tyd de agting en eerbied onzer vaderen heeft weggedragen.

[p. t.o. 288]

Bl: 288

[p. 289]

Ten slotte laten wy, by wyze van aenhangsel, hier eenige oorspronkelyke byzonderheden volgen, die, zoowel van de openbare gebruiken der oude Vlamingen, als omtrent het gerechtelyk behandelen van gewigtige zaken onder hen, eene kleine schets zullen opleveren.

III. Bylage.

Mogelyk zal een gestrenge lezer eenigen twyfel hebben opgevat ten aenzien van verscheidene rechtsgebruiken in het eerste paragraef aengehaeld, en aldaer te oppervlakkig behandeld. Daerom laten wy hier eenige uittreksels volgen, uit de stads rekeninge van Audenaerde, beginnende den 1^en february 1406 en eindigende op gelyken datum van 1407 (kapit. van rydingen). Voorloopig, en tot meerdere verstaenbaerheid, geven wy eerst eene korte uitlegging van de zaek waer over er questie is.

De stad Audenaerde, ter vergelding van hare trouw en bewezene diensten, tydens den opstand der gentschen, tegen graef Lodewyk van Male, was van dien vorst begiftigd geworden met eene privilegie, gedagteekend van Doornyk in de maend van december 1385, dus op het laetste van s' vorsten leeftyd.

By deze privilegie was haer toegestaen de uitsluitelyke kennis en het berecht of de judicatuer van alle civile en criminele zaken op de Audenaerdsche poorters, die zich ter woon zouden nederzetten in eene bepaelde uitgestrektheid van het land van Aelst, dat aen de stadswallen van Audenaerde op den rechten oever der Schelde was

[p. 290]

palende. Dit gaf den poorters een' vrydom even als of zy in de kastelenye dier stad hadden gewoond; en dit was wezendlyk een groot voordeel. De wethouders van het land van Aelst en vooral de schepenen van Geeraertsberge (welke nabyliggende stad, in die streek, de poorterlyke jurisdictie te voren alleen had uitgeoefend), konden bezwaerlyk deze nieuwigheyd dulden, en beschouwden dezelve als een onrecht gedaen aen hunne oude privilegien. Van daer herhaelde twisten, herhaelde rechtsgedingen tusschen deze beide wethouderschappen, die wederzydsch, hardnekkig, hare voorrechten wilden blyven bewaren.

De onderhavige zaek betreft, boven andere schendingen dier bedoelde privilegie, de heffing van het beste hoofd (meilleur cattel), dat de bailliu van Hoorebeke (een der prochien van het land van Aelst, liggende binnen de nieuw bevoorrechte palen), had gedaen in het huis van een' overleden Audenaerschen poorter. De schuld van dit beste hoofd was een vernederend teeken van oude dienstbaerheid, waervan alle persoonen, die door schepenen van graeflyke steden, als poorters, waren aengenomen en geboekt, gansch vry waren. Het recht dier heffing sleepte andere rechten na zich; en nimmer wilde eene vrye poortery of burgerschap dergelyke schande op hare leden gedoogen, als voor niemand te wette noch te rechte staende dan voor de wet hunner poort.

Deze zaek was eerst ingesteld voor heere ende wet van Audenaerde, tusschen de benadeeligde party en den bailliu der opgenoemde prochie, als beste-hoofdheffer. Schepenen hierin geen bevoegd vonnis konnende geven, overmits dit lynregt de stedelyke privilegien aenkleefde, wendden zich by die van der keure te Gent, om over het pleitgeding een hoofdvonnis te bekomen. Ondertusschen hadden de hoogere wetten van het land van Aelst de party

[p. 291]

genomen van den bailliu van Hoorebeke; en schepenen van Audenaerde toonden zich voorstaenders van Jan Lodins, hunnen benadeeligden poorter, dien zy, wat het ook kosten mogte, moesten beschermen en, met hem, de voordeelen hunner privilegie doen behouden. Die van Aelst, nu de rechterlyke bevoegdheid van schepenen van der keure niet meer willende erkennen, bragten, ondanks Audenaerde en Gent, de zaek, als eisschers, voor s'Graven raedkamer.

Den 13^en april 1407, na paesschen. - Vier schepenen, vier raden, drie notabele poorters, de pensionaris en de greffier van Audenaerde; - twee gezworen wethouders van Pamele¹, met twee hunner raden, drie notabelen, de klerk en de knape vertrekken samen te peerde naer Gent, met achttien goede lieden uit de neeringen, te voet, allen voorafgegaen door den stedelyken messagier, heerlyk uitgedoscht en ook te peerde gezeten, (te samen een-en-veertig persoonen, zonder de dienstboden).

‘Welke persoenen alle waren daertoe gheordineert, bi schepenen, bi den rade ende den notablen, alle ghegoet in 't lant van Aelst, ende bi al den ghemeenen neeringhen, omme te treckene te Ghent an scepenen van der kuere, ende daer notabelijcke te versouckene twettelijcke hoeft-vonnesse, dat bi scepenen van Audenaerde daer berou-

1 Pamele was voorheen de heerlykheid van den baron van Pamele, en is ingesloten binnen stadsvestingen van Audenaerde. De baron had aldaer een wethouderschap, welke, meer by oud gedoogen dan by rechte, alsdan ook poorters maekte, die voorname vryheden genoten. Doch in allen gevalle stonden dezelve onder de bescherming van bailliu en schepenen van Audenaerde, als graeflyke wethouders. De gezworenen van Pamele gingen by deze wethouders ten hoofde; even gelyk die laetste ten hoofde trokken by schepenen van der keure of van den gedeele te Gent.

[p. 292]

pen was van den ghedinghe vor hemlieden ghehandelt, bi eenen Janne Lodins poerter van der stede, die hem dolerende was, adjoint metten bailliu van Audenaerde, in den name van onsen gheduchten heere, over den bailliu ende scepenen van Hoerenbeke; van dat sy, boven den brieven van verbode van der stede, up sinen gront voert te wette ghinghen, ute causen van personeelre scult die men hem heesschende was. Ghetoeght al int langhe te wat grieve, scade ende achterdeele dat commen soude den poerters van Audenaerde, ghegoet int vors. lant van Aelst, met alle den circonstancien diere toe behoerden, ende alsoe tstic tote dien daghe ghehandelt hadde ghesijn.

‘Eerst hoe die van Audenaerde omme dese cause gheadjourneert hadden ghesijn, bi zekeren mandemente in waelsch, gheimpetreert an de heeren van den rade ons gheduchts heeren, bi den bailliu van den lande van Aelst, den steden van Aelst ende Gheerondsberghe, ende bi den baillius van den vijf leden van den lande van Aelst. Twelke, alsoe schepenen van Ghent bevolen hadden, scepenen van Audenaerde niet en hadden gheobedyert.

‘Waer up scepenen van Ghent al noch bevolen dat men gheenen walschen mandemente obedyeren en zoude, up al dat zy van hemlieden haudende waren; maer quamer eenig vlaemsch mandement an hemlieden, dat zy obedyeren souden. Verandwordden voert, dat zy metten rade ende notable van Ghent gherne up tstic spreken souden; want hemlieden de materie vremde was; meenende, mits dat men langhe ghebeit hadde, dats met allen gheappointiert ende te nieuten gheweest hadde. Ende seiden dat die van Audenaerde thuus waert trecken souden tote svriendaeghs naestcommende (20 april).’

‘Waer toe die van Audenaerde repliceerden ende sei-

[p. 293]

den: dat zy ghelast waren te blivene omme haer hoeftvonnesse te brenghene; ende quamen zy thuus, duchten zy datmen aen hemlieden begheeren soude dat zy cesseren souden van wette¹.

‘Waer up scepenen van Ghent verandwordden, datter iiij scepenen bliven souden, metgaders eeneghe van der neeringhen omme hemlieden daghelijcx tstic te vermanene; dat zy den meesten hoep van haren gheselscepe thuuswaert senden souden, ende omer wel ghestoffeert weder commen ter dachvaert. Welc alsoe ghedaen was.........’

- De schepenen van der keure schenen in verlegenheid te komen, en durfden zich niet beramen om dit gevraegde hoofdvonnis uit te spreken, zoo als zy in vorige tyden meermalen hadden gedaen. Doch hoe langer zy dit verschoven, hoe meer die van Audenaerde aendrongen; want door een dergelyk vonnis meenden zy ernstig hunne privilegie ongeschonden te blyven behouden. Dan, een groot deel der weggezondene goede lieden keerden op den bepaelden dag terug, die, ‘metgaders den vier scepenen ende andre van den neeringhen trocken svriendaghs vor scepenen van Ghent, versouckende, met groeten neerenste, als voren te hebbene dwettelijcke hoeftvonnesse.’

‘Waer toe scepenen van Gend verandwordden, dat zy met haren goeden lieden van den rade ende van den notablen van der stede² ghesproken hadden, ende

1 Dat zy afstand zouden moeten doen van hunne bedieningen als schepenen.

2 De notablen van der stede waren toentyds die welhebbende poorters van hoorye, zoo edele als onedele, welke in de coemannen of coepmannen-gulde waren geschreven, en geen werkelyk deel maekten van eene bedryvende neeringe of ambacht. Dergelyke gulde bestond niet alleen te Gent, maer ook in andere voorname steden van Vlaenderen en Braband. Die van Audenaerde verloor haren luister op het einde der XV^e eeuw. Te Gent werd ook doorgaends deze gulde, by uitnemendheid, de poortery genaemd; schoon de goede lieden van de vrye neeringen en ambachten evengelyk poorters van hoorye mogten wezen. De inrichting der poortelyke gulden en neeringen was één der fynste staetkundige grondslagen, waerop onze oudvoorvaderlyke vryheid, in 't midden eener woeste dienstbaerheid, gesteund was.

[p. 294]

notabelijcke al de materie in lancx ontdect, welke zy vonden so onbereet ende so zeer weghende, dat zy doe ter tijt niet daer up cousten ghetermineren, mits dat zy noit van ghelijcken voor hemlieden gehadt hadden; ende steldent noch ute omme daer af te sprekene in de collacie, tote 's disendaeghs daer naer, omme swoendaeghs te wesene bi hemlieden in de camere.....’

- Ten gestelden dage begaven zich deze afgevaerdigden, op nieuw, voor schepenen van der keure, ‘versouckende, met groeter instancie ende neerensticheden tvorseide hoeftvonnesse; hemlieden al int langhe ende int clare toeghende tgroete grief, achterdeel ende scade, dat tstic den poerters van Audenaerde, die int vors. lant van Aelst ghegoet sijn, draghen mochten; ende oec mede de wonderlijcke nieuhichede diere daghelijcx ghesciede op de vors. poerters.’

‘Versochten oec mede met groeten neerenste te hebbene bistandichede, troest ende confort van scepenen van Ghent, op dinhauden van der allyanche ende beseghelde brieven, vortijts ende in goeden tijden ghemaect tusschen de stede van Ghent ende van Audenaerde¹.

1 Dit verbond tusschen de beide steden is gedagteekend van ‘sfriendaechs vor sente Catelinendach m.c.c.c.xxvij (1327).’ Het behelst, onder anderen, dat elk zich onderlinge verpligt ‘de vriheden, coustumen, wettelicheden ende previlegien van beeden den steden te bescermene, te behaudene ende te helpen bescermene ende te behaudene, de eene stede metter andre, met live ende met goede, elke stede op haren coste..’ - Schepenen van Gent beloven voorts ‘bi trauwen ende bi eede... dese dinghen.... der vorseide stede van Audenaerde wel ende vulmaectelike te haudene, ende te doen haudene, eeuwelike tallen daghen; ende niet der jeghen te commene bi ons, no bi andren, no bi gheenen engiene (noch by welkdanige uitvlugtsels het zyn moge)... (Archiv. van Aud.)’. Wy gelooven dat de gentsche schepenen en raed een dergelyk verbond ook hadden gemaekt met de wethouderschap van Kortryk.

[p. 295]

‘Waerop de vors. van Ghent verandwordden, ende eerst op dallianche ende beseghelte: dat sy pleinelijc, sonder eenich middel, naer den inhauden van den vorseiden beseghelten, der stede van Audenaerde bistandichede doen souden, met krachte ende met machte, tallen daghen als sijs an hemlieden begheeren souden. Ende seiden voert haerlieder (eigen) stic te makene van den sticke daer questie af ware; ende datter die van Audenaerde niet omme besoricht en souden wesen, want dat stic ende tstic van Curtrike¹ waren de saken die hemlieden ter weerelt meest woughen ende meest ter herten ghinghen.’

‘Ende al der sake bleef staende, mits dat, den selven dach, die van Audenaerde, in de capelle van scepenhuus te Ghent, wordden gheadjourneert van den bailliu van Ghent, met eenen vlaemschen mandemente, daer op te verandwordene te Audenaerde in ons gheduchts heeren camere, te sekeren daghe; twelc scepenen van Ghent was te kennene ghegheven....’

- Den 7 mei, keeren twee wethouders van Audenaerde terug naer Gent, ‘omme aldaer de wet te biddene te sendene twee scepenen ende eenen pencionaris, ter dachvaert van dien van Audenaerde, jegen tlant van Aelst, in de camere, vor ons gheduchts heeren raet. Dwelke sy be-

1 Deze stad had alsdan ook, voor schepenen van der keure, eene zaek in hoofdvonnis hangende, betrekkelyk tot hare privilegien.

[p. 296]

loofden te doene, bi alsoe dat tstic niet ute ne wordde ghestelt, mits den twifele van der veranderinghe van der camere; ende bi alsoe dat ment hemlieden liete weten.’

- Twee dagen nadien wordt nogmaels een gedeputeerde naer Gent afgestuerd, om het zelfde verzoek te herhalen; ‘ende omme sanderdaeghs (10 mei) te wesene bi scepenen van Audenaerde, tharer dachvaert in de camere van ons geduchts heeren rade. Dwelke scepenen van Ghent consenteerden, bi alsoe dat gheene meere binnen den avonde en quam dat de dachvaert ghecontinueert ware. Ende warer toe gheordineert Symoen Utenhove ende Jacop van Erdbuer, metgaders meester Livine Van de Nuffele, haren pencionaris.’

‘Ende het gheviel dat de dachvaert, metgaders alle de andre dachvaerden, hanghende in de vorseide camere, ute ghestelt was tote sekeren daghe te Ghent in de camere. Ende mits dezen, de vorseide ghedeputeerde bleven thuus.....’

- Den 30 mei, werden die van Audenaerde gedagvaerd om, op den eersten der volgende maend, te Gent in de kamer van den raed, te verschynen, welks zittingen dan eerst waren geopend. Eene groote vergadering van alle de leden der stad en van Pamele werd dan, te dier gelegenheid, op de lakenhalle gehouden. Een twintigtal persoonen maken zich reisvaerdig, op de wyze als hiervoren uitgedrukt is; ‘ende dit bi der ordinanche van al den ghemeenen rade ende neeringhen van der stede van Audenaerde, omme scepenen van Ghent te biddene ende te versouckene, dat sy bi den belooften, die sy dien van Audenaerde belooft hadden, bliven wilden ende bistandichede doen, naer den inhaudene van de beseghelde brieven van allianche, die tusschen der stede van Ghent ende van Audenaerde ghemaect waren; ende dat sy met hemlieden wilden trecken in mijns vorseits ghe-

[p. 297]

duchts heeren camere, of senden hare ghedeputeerde, omme te anhoerne den heesch, die de bailliu van den lande van Aelst, de stede van Aelst ende van Gheerondsberghe ende de baillius van den vijf leden¹, dien van Audenaerde heesschen ende anlegghen souden; ende sonderlinghe dat die van Audenaerde van hare privilegien niet in processe commen souden.’

‘Waer in hemlieden scepenen van Ghent consenteerden; ende sy sendden met dien van Audenaerde viere van haren medeghesellen in de wet ende eenen pencionaris, de welke anhoerden den heesch van die van Aelst al in lancx. Ende verantwordden daertoe selve: dat van gheenen saken vor hemlieden (schepenen van der keure) in wette hanghende, niemene van haren ondersaten ofte castelrien en soude daer (in de kamer van den raed) verandworden; maer sy souden verwaren² de heerlijchede van der stede van Ghent, vor al haer castelrie, in sulcken ofte in ghelijcken saken, ende bi speciale van den sticke van der stede van Audenaerde, met wien sy in beloofte verbonden stonden van auden tijden, alsoet bleec bi sekeren beseghelden brieve, in goeden tijde ghemaect. Ende souder selve pleinelijc wet af doen, naer dats vor hemlieden commen ware; want tstic behoerde hemlieden toe te berechtene ende el niemene; ende soudent zelve verandworden over die van Audenaerde, ende uter camere halen.’

- Deze tusschenkomende hindernis had ten gevolge dat de zaek werd verschoven tot den 20 juny. De twintig afzendelingen van Audenaerde keerden naer hunne

1 De vyf leden. Dit waren de vyf baronyen of groote vassaelschappen van het land van Aelst, te weten Rode, Boelaere, Gavere, Zottegem en Schoorisse (Marchantii Flandria, 1596, p. 37).

2 Bewaren, custodire, Kil.

[p. 298]

haertstede te rug, na dat schepenen van der keure hun nadrukkelyk hadden bevolen ‘wel ende notabelike tharer dachtvaerl ghestoffeert weder te commene.’

‘.... Ende, den xx^sten dach in brakemaent, scepenen van Ghent ordineerden viere van hare medeghesellen in de wet, ende Jacop Zevecote¹ met hemlieden, als pencionaris, omme te treckene met de vorseide van Audenaerde in de vors. camere, daer de vors. ghedeputeerde (van der keure) daden verandworden, dat die van Audenaerde in gheenen verandwordene commen en souden van dien sticke; maer droughen tstic an hemlieden; ende meendent pleinelic uter camere te hebbene, mits dat previlegie anclave. Ende seide Jacop vorseit dat sine heeren ende meesters, scepenen van Ghent, waren wel wijs ende vroet omme wet te doene, van dies vor hemlieden commen ware, waer toe sy vulcomelike bereet waren; ende meenden uterlijcke de heerlichede van der stede van Ghent daer in te bewaerne, met vele meer worden.

Waertoe Zegher de Breede (procureur van die van Aelst) verandwordde ende seide, met meer worden ende veel arghuus, dat tstic inde camere commen ware ende dat daer sculdich ware verandword (gepleit) te sine.

Daer toe dat Jacop Zevecote dupliceerde ende seide, met langher talen ende vele redenen, te lanc te scrivene, dat tstic in de vorseide camere niet en behoerde, mits der redene vorscreven. Ende sine heeren scepenen van der keure in Ghent waren vroet ghenouch omme wet te doene; ende vonden sy dat hemlieden tstic niet toe en behoerde, sy soudent van hemlieden doen.

Ghehoert deene partie ende dandre, de heeren van

1 Zoude het niet Jacop Sneevoet zyn geweest, die alsdan toonre of eersten pensionaris van der keure was?

[p. 299]

den rade wijsden beede partien te scrivene, naer de costume van der camere. Waertoe de vorseide Jacop noch seide, dat die van Audenaerde niet scriven en souden, maer volghen vor sine meesters scepenen van der keure, omme vonnesse.

Zegher de Breede, over sine partie, begheerdes recht.

De heeren wijsden, mits dat sy lettel ghegheselscipt waren, de cause te continueerne sonder scriven, te xiiij nachten....’

- De veertien nachten verschenen zynde, waren alle de afgevaerdigden van Audenaerde naer Gent terug gekeerd, om met de vier schepenen en den pensionaris van der keure, hunne zwaerwigtige zaek, welke ook de heerlykheid der stad Gent in gevaer stelde, ditmael uit 's graven raedkamer te trekken; hetgene echter, na vele wederzydsche pleitingen, niet kon geschieden. Want ‘beede partien ghehoort, tstic wart van de heeren van den rade ute ghestelt noch xiiij nachten. Waer op scepenen van Ghent dien van Audenaerde bevolen niet meer te volgene in de camere, anders dan vor hemlieden; ende sy souden hemlieden curte expedicie van wette doen.’ Dit waren winderige beloften, waer mede deze goede lieden in de hoop gesteld werden van welhaest het lang gewenschte hoofd-vonnis te bekomen. Zy vertrokken dus wel gemoed te huiswaert, niet verwagtende dat hunne tribulatien en ook hunne groote reis- en verblyfkosten, die stads geldkist uitputteden, nog niet ten einde waren.

Dan, op 24^en july, keerden zy ‘wel ghestoffeert’ en zoo plegtiglyk als in den aenvang, binnen Gent te rug: ‘omme te hebbene haerlieder hoeftvonnesse, alsoe hemlieden belooft was, dat sy meenden. Waer op scepenen van Ghent daden segghen smaendaeghs, dat omme sekere belet sy ne mochtent dien dach niet telivreren; maer sdisendaeghs ontrent den noene.’

[p. 300]

‘Scepenen van beede de bancken daden alsdoe segghen bi Jacop Zevecote, haerlieder pencionaris, in langhen ruden redene, sonder te sprekene ten sticke, dat die van Audenaerde quamen met groeten hoepen ende menichte van commune, die hemlieden breedden onder de dekenen ende onder tcommun van der stede van Ghent, hemlieden beclaghende dat sy recht no bescheet van hemlieden ghecrighen cousten; waer omme eeneghe worden begonsten te roerne onder tcommun, alsoe sy seiden; ende warer eenighe van der wet in begrepen. Seide noch meer, dat eeneghe van ons gheduchts heeren rade gheseit souden hebben: “dat ware eene maniere van eymelicken muete te stichtene in de stede van Ghent,” met meer worden zeere rude.

Ende bevolen dien van Audenaerde dat sy hemlieden dies ende van ghelijcken verdraghen souden van noch meer te doene, want het in gheene maniere ghedooghelijc ne ware; ende dadet yemene meer, wye hi ware, ofte hoe groet dat hi ware, men souder so verre toe doen dat de heerlijchede van der stede van Ghent souder in verwaert¹ wesen. Ende de sake behoerde gheellijc ende al toe der stede van Ghent, ende el niemene, ende sy soudent selve verandworden.

Seiden voert dat sy hadden van ghelijcken te doene in hare wettelichede (Jurisdictie), als oft in een voremkin ghegoten ware. Ende, sonder eenichseins tstic te nopene, zy continueerden tstic te viij daghen; ende bevolen, een over al, met sulcken hoepen van commune niet weder te commene.... Op dwelke de ghedeputeerde van Audenaerde daden verandworden, ende de goeden lieden van den neeringhen, die met hemlieden waren, excuseren

1 Verwaert, bewaerd, verzekerd.

[p. 301]

alsoe vriendelijc als men mochte.....’ Ende hier mede namen zy afscheid, ongetwyfeld zich op nieuw beklagende ‘dat sy no recht no besceet van scepenen van der keure ghecrigen cousten,’ hetwelk thans op de gemeente van Gent begon indruk te maken, en binnen Audenaerde een hevig misnoegen baerde.

De gentsche wethouders, hoe langer hoe meer gewaer wordende dat zy zich in een' netelagtigen toestand bevonden, met aen 's graven raedkamer eene zaek te betwisten, over welke zy, kragtens geene hunner stedelyke privilegien, uitsluitelyk gemagtigd waren recht te doen; ziende wyders alle de burgerstanden eener naburige stad, met wien zy thans in goede vriendschap waren, ten hoogste misnoegd over dit ongewoon gedrag, hetwelk ‘de heerlichede der stede van Ghent,’ waer aen zoo veel prys scheen gehecht te zyn, niet weinig vernederde; en ten anderen ook ontwarende, dat het commun of de neeringen van Gent in deze te leurstelling deel begonnen te nemen, als veeltyds in dergelyke omstandigheden elkander voorstaende; deze wethouders, zeggen wy, beducht voor eene ‘heimelike muete’ die zeer mogelyk was, besloten eindeling, vóór hun aftreden van het schependom, dat den 15 augusty aenstaende moest plaets hebben, aen de stad Audenaerde eene schaduwe van recht te doen wedervaren.

Op den 11^en augusty verscheen eene deputatie van 14 deftige persoonen van Audenaerde in de kamer van schepenen van der keure, ‘omme te heesschene twettelijcke hoeftvonnesse, met al dies daer toe behoerde gheseit te sine.’

‘Naer dien versouckene, daden scepenen rumen de camere. Ende weder incommen sijnde, scepenen wijsden int aplain, met openen cameren, die van Audenaerde,

[p. 302]

tharen vermete¹, eerst te doen ludene in de camere van ons gheduchts heeren rade, dat sy gheuseert ende in possessien waren, dat men te Hoerenbeke ende eldre binnen den lande van Aelst huerlieder brieven van verbode gheobedyert hadde. Ende, dat ghedaen, men soude hemlieden haer wettelijc hoeftvonnis gheven.’ Dit was een voorbereidend vonnis (interlocutoir) dat die van Audenaerde niet noodig hadden van schepenen van der keure te ontvangen; doch hier mede werd het bedoelde hoofdvonnis tot de grieksche kalenden verschoven.

Weinige dagen nadien gebeurde de jaerlyksche vernieuwing der beide schependommen te Gent. De nieuw aengestelde magistraten, niet voornemens zynde het oud gezag der heerlykheid van de stad Gent zoo hoog te doen luiden, als wel hunne voorzaten dit hadden gepoogd, schudden zich behendiglyk deze zaek van den hals. Zy antwoordden, den 7 september, aen de gedeputeerden van Audenaerde, die hun nogmaels kwamen het lang gevraegde vonnis herinneren: ‘dat sijt gherne doen souden; maer noch tertijt sy hadden so vele nieus last, dat siere niet goetlijc ne hadden connen toe verstaen.....’ Eindelinge deden zy verklaren dat, ‘anezien de goede beseghelde brieven van allianchen, die die van Audenaerde hadden met dien van Ghent, ende die ghemaect in goeden tijde, sy souden den vorseiden van Audenaerde gherne bistandichede doen, alsoe der toe behoerde, ende met hemlieden gaen ter dachtvaert in de camere van ons gheduchts heeren rade...’

Aldus werd dit gewigtig rechtsgeding tusschen twee groote jurisdictien, Aelst en Audenaerde, in de raedkamer voortgezet, tot dat deze laetste stad, niet zonder

1 Vermet, oud rechtswoord dat hier beteekent pretentie, actoris petitio, pretentio, Kil.

[p. 303]

groote bezorgdheid en kosten, hare privilegie van graef Lodewyk ongekrenkt bleef behouden, met het winnen van haer proces. De schepenen van der keure, om nog een' schyn van rechterlyk gezag op de ‘onderzaten van hare kastelrie of heerlichede’ te blyven bewaren, en ook om eenigzins te volkomen aen hun verbond van 1327, hadden op zich genomen twee hunner medegezellen en een' pensionaris by die van Audenaerde te voegen, alswanneer deze in de audientie waren gedagvaerd, de selve ‘confort ghevende ende bistandichede doende, alsoe best moghelijc ware.’

Dergelyke conflicten over de rechterlyke bevoegdheid, in zaken van previlegien en vryheden, zyn later nogmaels door schepenen van Gend in den raed van Vlaenderen opgeworpen geweest; over welke toch doorgaends dit laetste rechtsgebied de magt bleef behouden, tot dat eindeling by een' artikel van den vrede van Gavere van 1454, hierin nadrukkelyker is voorzien geworden.

Wy kunnen niet nalaten hier te vermelden hoedanig eene publiciteit er alsdan in de vrye steden bestond, opzigtelyk de zaken, die het algemeen burgerlyk belang betroffen. Telkemael dat de afgevaerdigden van Audenaerde van hunne dagvaerd te Gent waren terug gekeerd, werd, door den pensionnaris, die altyd een rechtsgeleerde was, over het verrigte, een schriftelyk verslag opgemaekt, hetwelk aen schepenen en raed, aen de notabelen, en aen alle de dekens en officieren der gulden en neeringen, in eene plegtige vergadering werd voorgelezen. Zulke verslagen, met eene fraeye letter op parkementrollen geschreven, was men gewoon op de halle ter inzage uit te hangen, ten einde elkeen der goede lieden van der stede er kennis mogt van nemen. Wat zouden wy, met onze hedendaegsche dagbladpers in plaetselyke zaken nog meer willen verlangen? En dit was

[p. 304]

in het begin der 15^e eeuw, een tyd dien sommigen als gansch onbeschaefd willen doen voorkomen, en die gewisselyk by ons, voor het genot van burgerlyke vryheden, verre de 16^e en 17^e eeuwen te boven ging. Wel is waer, dat alsdan de geschillen over privilegien en vryheden talryk waren; maer zy eindigden doorgaends met verbroedering, terwyl die haetverwekkende geloofsgeschillen der 16^e eeuw vaek een onverzoenbaren wrok en walgelyke bloedtooneelen tot gevolg hadden.

Audenaerde, 1838.

D.J. VAN DER MEERSCH.