Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 2

[p. 162]

Pastorsrecht in de gemeente Nispen by Roosendael, baronie van Breda, ten jare 1421.

Wy Jan van den Venne, deken der kerken van Breda, Willem Hagen, cureyt¹ der selver kerken, en Dirc van Oesterzeele, rentmeester des lands van Breda, doen kont allen luden: want een ghescil ende discoert heeft gheweest over vele jaren, toe desen daghe toe, inder prochien van Nispen, tusschen heeren Willem van Nyspen, persoen² der kerken van Nispen, op die een side, ende die ghemeyn gebuere ende ingheseten der selver prochien van Nispen, op die ander side, van alderhande vervalle³, rechten, offer ende ghewoenten der selver kerken van Nispen, als van kijnderen kersten te doen, van vrouwen kerkghange, van kondeldaghen⁴, van bruden te trouwen, van letbrieven⁵, van uytvaerden, sevenden, dertichsten, jaergetiden, jaerzangen, van provende broeden⁶, van cossaet gelde⁷, van alderhande

1 Cureyt, pastor, fr. curé.

2 Persoon, prochiepastor.

3 Vervalle, casueel.

4 Kondeldaghen, sponsalia, de tyd der aenkondiging van huwelyken. Het woord staet by Kiliaen niet.

5 Letbrieven, brieven van den pastor die de jonge lieden noodig hebben om in een andere prochie te trouwen.

6 Provende broeden, brooden der provende.

7 Cossaet gelde, het geld dat door cossaet-lieden opgebracht werd. By Kiliaen vindt men kossaete, meerssenier, cliens. Het woord schynt uit Casatus verbasterd. Eigenlyk bedoelde men er de persoonen mede, die geen landbouwers of grondbezitters waren.

[p. 163]

smaeltiende¹, van renten, chijns ende pacht, ende oec van alderhande vervalle, binnen der kerken ende prochien van Nispen, op welke stucken ende gescilde beyde die partien vorscreven comen sijn inder jeghenwordicheit des edelen Engelbrecht, greve te Nassow, heeren ter Lecke ende toe Breda, ons liefs genadichs joncheeren, begerende aen hem der punten voerseyt verlijct² ende gesceyden te werden, met minliker gonsten, sonder vervolch van recht daer op te geschieden; ende want onse lieve ghenadige joncker voerseyt, begherende rast³ ende vrede onder sijn ondersaten te meerderen, ende stedighe minlecheit te maken, ons Jan van den Venne, Willem Haghen en Dirc van Oesterzeele voerseyt daer toe gheset heeft, ende ons daer in belast, ende bevele gedaen heeft, die partien voerseit opten voerseyden stucken ende op allen anderen gescilde te verliken, te vereynighen, ende mynlec te sceyden: Soe eest, dat wy Jan, Willen ende Dirc voerseyt, uyt bevelen ons genadichs joncheren voerseyt, ons die aennemende, op die punten ende gescilde voerseyt, niet aengesien strengheit des rechts, niet aengesien gewoente ende hercomen van beiden siden, by genoeghe, een minlike sceydinge ende ordinantie geraemt, ende gedeclareert hebben, tusschen die partien voerseyt, bi rade, biwesen ende goetduncken des eerbaers meesters Henric Mey, deken der kerken van sente Cruys, te Ludick⁴, inder manieren hier na volghende.

In den iersten sal de persoen van Nispen hebben van eenen kijnde kersten te doen aen een kersse eenen ouden engelschen, of sijn werde. Item van den kondeldaghen en sal die persoen niet hebben, alsoe verre als die brudegom die kondeldage selve bewaert den per-

1 Smaeltiende, kleine tienden.

2 Verlijct, vergeleken, vereffend.

3 Rast, rust.

4 Ludick, Luik.

[p. 164]

soen te dencken te geven, op elcken kondeldach; mer of die brudegom begert aen den persoen dat hi sijn kondeldage bewaere ende besorge, soe sal die persoen hebben, voer sinen arbeit, enen halven ouden groten. Item van brudegom ende bruyt te trouwen sal die persoen hebben een paer hantscoen, ende die bruyt sal den persoen brengen, als hise inleydt, een bruytkersse, ende daer aen enen ouden engelschen of sijn werde, ende ter rechter offertorien sullen brudegom ende bruyt elc van hen offeren enen zilveren penninc, alsoe groet als hen genoegt, ende na der missen sal die bruyt leggen opt ewangelie enen ouden engelschen; mer die brudegom en sal dan niet gheven, hi en woudt doen van gratien¹, ende dan sal die brudegom gheven den persoen voer sijn maeltijt enen ouden groten, of sijn werde, of die persoen mach metten brudegom gaen eten, oft den persoen genuegt. Item sal die persoen hebben van letbrieven, als brudegom of bruyt willen trouwen buten der prochien van Nispen, drye oude grote, ende gheen hantscoen. Item sal een vrouwe, die haren kercganc doet van kijnde, brengen te haren inghange een scijve van een vierdelponts was, ende daer op enen halven ouden engelschen, of sijn werde. Item mag die persoen een werf gaen eten in elken kraem, of hem genuegt, ende hi daer genoet² wordt. Item van den heiligen sacramenten te ministreren den zieken, buten der kerken, sal die persoen hebben enen ouden engelschen; ende van den heilighen olijsel sal hi hebben twee oude engelsche. Item sal elken mensch, die sterft, is hi jonc, is hi out, nadoen een uytvaert na sijnre staet, te weten, van enen lijc³, die ten heiligen sacramente geweest heeft, sullen

1 Ten ware hy het wilde doen uit gratie.

2 Genoet, genoodigd.

3 Lijc, lijk, lichaem.

[p. 165]

die vrienden brengen den persoen, boven den offer van gelde, dien si doen sullen te haren wille, ten minsten sestien offerkerssen, daer de vier en twintich een pont was af maken, ende van enen jonge lijc ten minsten acht offerkerssen van den selven gewichte, ende des sal die persoen 't graft visiteren ende den doden graven, sonder yet daeraf te eysschen, ten worde hem van gratien ghegeven. Item van sevenden, maenstonden, dertichsten, jaer getiden, of jaer zangen naden doden, en sal nyemant verbonden sijn, ten waer dats die dode begert hadde, doen hi leefde, of dat enich vrient des begerde na den dode; mer, eest tsake dat die dode des begert heeft, of eynich vrient nae hem, so salmen ten sevenden, ten yersten maenstonde, ende ten yersten jaer getide, offer doen, ten minsten met acht offerkerssen van den voerseyden gewichte, ende daer aen twee zilveren penningen, ende dan voert des den vrienden genuegen sal; mer ten anderen maenstonden salmen offer doen met twee kerssen van den gewichte voerseyt, ende met twee zilveren penningen. Item van den jaerzange en sal nyemant sculdich sijn den persoen yet te gheven, dies niet en begert; mer dies begheren, sullen den persoen geven vier oude groot, ende des sal den persoen een jaer lanc alle sondaghen opten stoel des doden vermanen¹ ende voer hem bidden, alsoe verre als die persoen den jaerzanc doen wille; want die persoen en sal niet verbonden sijn den jaerzanc te doen, noch sevenden, noch dertichste, noch jaer getiden, of² hem niet genoegt. Item sal elc mensche, die ten heiligen sacramente heeft geweest, sculdich sijn, van rechter offer, den persoen, tot elken van den vier hoghtiden, enen ouden zwerten tor-

1 Des dooden vermanen, den afgestorven aenbevelen.

2 Of, indien.

[p. 166]

noysen, te weten, te kersmisse, te paesschen, te pinxteren ende te alderheiligen misse. Item sal elc mensche, die een volle ploechwinninge helt¹, te weten, die een half bunder lands zeyt², of daer boven, sculdich sijn te gheven den persoen, van volder provende, een broet te kersmisse, ende een broet te paesschen, alsoe groot als hi dachlijcs bact in sinen huse; mer voer dat broet, dat hi te paesschen sculdich is, mach hi gheven den persoen enen ouden engelschen; ende die min seyt dan een half bunder lants, sal gheven den persoen te kersmisse een broet van der selver grooten als van halver provende; mer daer dat bedde sceyde³, ende een kijnde blijft, of meer kijnder, en sal die persoen niet meer hebben dan hi hadde van den vollen bedde, alsoe lange als si in enen broede⁴, in enen cost, ende in eender ploechwinningen bliven sitten; mer sceyden si haren cost, soe sal die persoen hebben van elken van hen dat hi sculdich is te hebben. Item van den cossaten, die niet en seyen, sal die persoen hebben, te kersmisse, van elken paer volcs die in hilic⁵ sitten, enen halven ouden engelschen, of sijn werde, ende daert bedde gesceiden is, ende van eenlopen luden⁶, die huysraet houden, sal die persoen hebben te kersmisse tfierendeel van enen ouden engelschen, of sijn werde; ende waer die persoen provende broet heeft, daer en sal hi gheen cossaet gelt eysschen. Item van lammeren, van byen, van gansen, van vlas, sal die persoen hebben sijn tiende, als hise tot noch toe gehadt heeft, ende van elken calve sal hi hebben te tiende een oude mijte, ende van elken voelen of volke⁷ twee oude miten; mer, want die persoen te noch toe gheen

1 Helt, houdt.

2 Zeyt, zaeit.

3 Waer de echtelyke gemeenschap uiteen ging.

4 Broede, broode.

5 Hilic, huwelyk.

6 Eenlopen lieden, ongetrouwde persoonen.

7 Voelen of volke, veulen of veuleken.

[p. 167]

tiende gehadt en heeft van verkenen, van rapen, van raepsade, van hoy, noch van sporien, soe en seggen wy hem daer gheen thiende af toe. Item sal die persoen thienden die lammeren van uutdijcschen scapen ende van gemanc goede¹, in die yerste weke van meye, ende van Kempenschen scapen ten lancsten binnen meye. Item van den jaer getiden, die in den boeken gescreven staen, soe wat gescreven steet simplec, dat der kerken of den persoen gelaten is voer sijn jaergetide; ende daer die heilige Gheest² die possessie van dien goeden af gehadt heeft, ende heeft, ende die persoen can betugen, met wittiger³ levender waerheit dat dat jaergetide alsoe geset is, ende dat bibracht⁴, soe sal die heilige Gheest alsulken goede den persoen overgheven om die jaergetide te doen; ende soe wat jaergetide dat alsoe geset is, als voerseyt is, daer die heilige Gheest die goede af besit ende beseten heeft, ende dat die persoen met wittiger levender waerheit niet bibrengen en can, anders dan dat alsoe gescreven steet, sullen die heilig-Gheestmeesters ten offer brengen den persoen een kersse van den voorseyden gewichte, ende daer aen twee oude swarte; ende soe wet goede beset sijn den heiligen gheeste, omt jaer getide te doen doen, ende niet anders daer in vercleert en steet, soe sullen die heilig-Gheestmeesters brengen ten offer ten jaergetide den persoen een kersse van den selven gewichte, ende daer aen enen tornoysen, te weten enen ouden swarten, ende des gelijcs salt sijn van den goeden die der kerken beset sijn, ende die kerk-

1 Gemanc goede, gemengd goed, namelyk van lammeren welke uit vermenging van uitdyksche en Kempensche schapen voortgeteeld zyn. Zie over het woord gemanc De Jager's Taalkundig Magazyn, II, bladz. 295.

2 Die heilighe Gheest, de tafel van den H. Geest, het armbestuer.

3 Wittiger, wettiger, wettelyke.

4 En zoo hy dat kan bybrengen (bewyzen by titel).

[p. 168]

meesters heseten hebben ende besitten. Item van den vigilien te singhen na den doden sal men den persoen gheven, alst gewoenlec heeft geweest te desen dage toe. Item die kerkmeesters salmen kiesen bi den persoen ende bi den gemeynen gebueren, ende die sullen zweren der kerken goet orberlec te verwaren, na haren besten weten, ende vermoghen, ende daer af goede rekeninge te doen voer den persoen ende voer den gebuere; ende des gelijcs salt oec sijn van den heilig-Gheestmeesters. Item verclaren wy dat elke oude groet sal sijn een out groet tornoys des conincs van Vrancrijck. Item dry oude engelsche sullen maken eenen ouden grooten. Item acht hollantsche sullen maken enen ouden groten, ende vier en twintich miten sullen maken enen ouden groten. Item voer elken ouden groten, voer elken ouden engelschen, voer elken hollanschen, ende voer elke oude mite, salmen mogen gheven haer werde in anderen gelde. Item van den offer op altaren, buten missen, ende van anderen ghiften binnen der kerken, of buten der kerken, in stocken¹, of anderswaer, en sal die persoen niet hebben; mer die kerkmeesters sullense heffen ter hulpen der fabriken der kerke van Nispen. In kennisse der waerheit hebben wy Van den Venne, Willem Haghen ende Dirc van Oosterzeele voerseyt, ten bevele ons liefs joncheeren voerseydt, onse seglen ende ons liefs joncheren segel hier aenghehanghen in den jaer ons Heren dusent vier hondert twintich ende een, opten yersten dach van september, in allen voerseyden punten, ende elken van hen, onse interpreteren ende verclaren aen ons houdende.

Getrokken uit de Analecta inedita van wylen den eerw. heer A. Heylen, bekend door zyne prysverhandelingen by de Brusselsche academie, en andere historische wer-

1 Stocken, offerblokken.

[p. 169]

ken, handschrift behoorende aen den eerw. heer De Ram, rector magnificus der universiteit van Leuven. Wy zullen in het vervolg nog meermaels gelegenheid hebben uit deze Analecta het een en ander mede te deelen. Heylen kopyeerde naer oorspronglyke stukken, en verdient, als zeer nauwkeurig in al wat door hem is uitgegeven, ten vollen ons vertrouwen. Wy laten hier nog een ander en ouder stuk volgen, dat van den zelfden aert is, en hier gevoeglykst kan worden ingelascht.

J.F. WILLEMS.