De literator R.M. van Goens en zijn kring. Studiën over de 18e eeuw. Deel 1

[p. 271]

Hoogleeraar.

[p. 273]

Hoofdstuk I.
Godsdienst, wereld- en levensbeschouwing.

Uiterlijk was Van Goens tot hiertoe gebleven bij het geloof zijns vaders en zijner vaderen. Zéér uiterlijk beschouwd, bleef hij er ook verder bij; maar wezenlijk vervreemdde hij daarvan steeds meer. Wij zagen, dat hij in 1763, in verontwaardiging tegen Houbigant, alle critiek op de Heilige Schrift verwierp¹⁾; uit zijn De Cepotaphiis en zijn Specimen ex Artemidoro bleek ons dezelfde hooge eerbied voor den Bijbel²⁾; ook zijn Observationes en zijn Porphyrius getuigden nog van orthodoxie³⁾; de passus in zijn Oratie over, laat ik zeggen, den God van Nederland, moet zijn ouderwets-vromen vader uit het hart gegrepen zijn geweest. Maar in de beide laatste geschriften blijkt hij reeds in bedenkelijk gezelschap geraakt: Hume, Voltaire, Rousseau. Een overstelpende lectuur - rijp en groen -; vrijzinnige, zoo niet lichtzinnige, vrienden; het verlaten van de sfeer zijner ouders en van Wesseling; de ‘ruimer’ opvattingen te Leiden; en dit alles op den meest kritieken leeftijd - is het vreemd, dat de jonge man vol zelfgevoel zich wilde vrijmaken van oude vooroordeelen, die hij overal waande te vinden? Daar toch zijn hart niet geraakt was van de aloude waarheid.

Het nieuwe inzicht uitte zich - niets ongewoons - eerst in een bijtende, overal te pas gebrachte, kritiek op den dommen theologen-hoop. In de briefwisseling met Van Wijn en Lelyveld hoorden we daarnaast ook nog bijwijlen andere klanken: spot en ongeloof. In de volgende jaren vindt men meermalen zulke uitingen, doch slechts in vertrouwelijke correspondenties, en vaker nog van de vrienden dan van hemzelf. Het openhartigst spreekt Van Goens zich uit tegenover vreemden; soms schijnt het, dat hij

1) Zie boven 125.

2) Z.b. 227, 230-1.

3) Z.b. 233-4, 254.

[p. 274]

daar zelfs overdrijft. Officieel en in openbare geschriften houdt hij zich in, zooveel hem immer mogelijk is. En moet hij zich verdedigen tegen niet ongerechtvaardigde verdenking, dan ziet hij er niet tegen op, te gewagen van den ‘eeuwig gezegenden Heiland en Verlosser’¹⁾. Huichelde hij daar? Na zijn bekeering schrijft hij ergens²⁾, bijna veertig jaar lang (rekent hij van zijn geboorte af?) ontzettend van God te zijn afgedwaald, maar zich toch geen tijdstip te kunnen herinneren, waarop hij niet van de waarheid van den Christelijken godsdienst overtuigd was geweest. Hij was er echter volstrekt ongevoelig voor. In deze voorzichtige ontkenning van formeel ongeloof ligt een groot stuk verklaring van de tegenstrijdigheid, die we opmerken. Maar daarbij komt toch ook soms gebrek aan oprechtheid. Pose en onwaarachtigheid waren kenmerken van zoovele wijze wereldverbeteraars van die eeuw; wien trof daar niet het ergerlijk contrast van woorden en daden, van leven en philosophie? te ergerlijker, omdat men er zich niet aan ergerde, maar het lichtzinnig als vanzelfsheid aanvaardde. De autonome lusten liepen de autonome leeringen telkens vooruit; en onbekommerd liet men ze gaan. Soms vraagt men: was het hun dan alles vertooning en spel?³⁾. Van Goens voer mee in dit zog, al was hij niet van de ergsten. Wat betreft den godsdienst, was hij onverschillig; Deist in de praktijk meer dan in theorie, kon hij nu eens het eene, dan het andere mom voorhangen. H.W. Tydeman deelt op zijns vaders gezag mede, dat Van Goens als hoogleeraar, en nog wel college houdend over het N. Testament, ‘geheel verdoold was in de denkwijze der philosophen der 18de eeuw’⁴⁾.

In 1765 was Van Goens op belijdenis des geloofs ‘tot lidmaat’ der Gereformeerde Kerk ‘aangenomen, ten bijzijn van den ouderling Nieuwpoort door Ds. J.H. Bachiene,’ tezamen met H. van Alphen⁵⁾. Nauwelijks was hij tot professor benoemd, of men zocht hem aan voor de Engelsche kerk. ‘Men tourmenteerd

1) Bericht van den Prof. Van Goens xvii.

2) Gec. bij Ten Brink a.w. 199 uit Lavater's Handbibl. f. Freunde III (1793) 126. Dat het inderdaad van V.G. is, door hemzelf uit zijn Eng. van 1788 in het D. vertaald, blijkt uit het hs. der ‘Christian Thoughts’ in de Kon. Bibl. Pf. 130 D 9.

3) Vgl. ook De Beaufort in Gids 1908 II 126. En J. Morley, Voltaire² 142 vlgg.: ‘what austerity was to other forward movements, licence was to this’; de oorzaken stelt M. in het individualisme, en den haat tegen de kerk en háár moraal.

4) Bilderdijk, Vad. Gesch. 12, 158.

5) Lidmatenboek N. Herv. Kerk Utrecht, 1 Nov. 1765. Zij beiden tezamen, tegenover heele scharen tegelijk, enkele dagen tevoren, door Ds. Römer en Ds. Segaar, 14 en 19 Oct.

[p. 275]

mij om in de Eng. kerk te komen - schrijft hij aan Tydeman¹⁾ - Ik wenschte wel dat UE. het had aangenomen. Dan waren wij tenminsten twee.’ Tydeman was al lid geweest tijdens zijn studie te Utrecht²⁾. En op zijn weigering, waartoe we uit Van Goens' brief moeten besluiten, is hij blijkbaar spoedig teruggekomen: van 1768 tot 1786 zien we hem regelmatig om de twee jaar op- en aftreden als ouderling³⁾.

Het is wel de moeite waard, deze miniatuur-kerk wat nader te beschouwen. Ook omdat dit licht werpt op den Utrechtschen kring van Van Goens. Engelsche kerk heet zij in de wandeling; zij is echter een Schotsch-presbyteriaansche gemeente. Gesticht in 1619 of 1622 door burgers - niet door of voor militairen -, maakte zij een integreerend deel uit van de Gereformeerde kerk van Utrecht, waarmee zij ook alleszins overeenkomt in dienst: catechismusprediking, driemaandelijksche Avondmaalsviering, wekelijksche bidstonden bij ernstige bezoekingen, enz.; haar predikant en kerkeraad zijn wettig lid van de classis⁴⁾, en bij officieele gelegenheden gaat zij in rang vóór Fransche, Luthersche, Doopsgezinde en Remonstrantsche gemeenten⁵⁾. Zij vergaderde in de Marie-kerk, haar door de Magistraat ten gebruike gegeven⁶⁾. Van Staten en Stad ontving zij aanzienlijken financieelen steun, maar zij stond ook onder beider toezicht. In de 18de eeuw daalde zij zeer in ledental; terwijl zij vroeger tot 170 lidmaten had geteld, had zij er in 1743 slechts dertig, in 1753 veertien! Maar met de Schotsche predikantenfamilie Brown verbeterde de toestand weer een weinig. In 1748 was W. Brown er predikant geworden⁷⁾; toen hij in 1757 tot hoogleeraar te St. Andrews was benoemd, trad zijn broeder R. Brown in zijn plaats. Na diens dood in 1777 beriep men zijn neef - die hem zijn laatste levensjaren als een zoon was geweest - W.L. Brown⁸⁾. Zijn theologische studie had hij te St.

1) 29-12-66.

2) Notulenboek Eng. kerk, gem. archief Utrecht: 24 April 1761 ‘Profession of a sound and orthodox belief’, voor Ds. R. Brown en ouderling A. Hoevenaar. Diaken 1762.

3) Bijna alles wat ik van deze Engelsche kerk meedeel, vond ik in de genoemde notulen of in een Rekeningboek terzelfder plaatse.

4) 't Notulenboek is voor meer dan een kwart gevuld met de verschillende instanties, waarin zij dit recht zoekt, en ten slotte ook weet te vindiceeren.

5) Schagen, Akademie-Vreugde 105.

6) Behalve met de jaarmarkt; dan had deze dáárvoor te dienen, en moest de Eng. gemeente een drietal Zondagen haar kerkgebouw missen. Ibid. 77. Door notulen overvloedig bevestigd.

7) Na den dood van Ds. De la Faye.

8) Zie over hem Loncq, a.w. 245; Land, De Wijsbegeerte in de Ndln. 142; Ress. Vroedsch. betr. Acad. 443-446, 451, 457, 460, 466, 468, 486; Sepp, Pragm. Gesch.³ 209 vlg.

[p. 276]

Andrews aangevangen, maar ze sinds 1774 in zijn geboorteplaats Utrecht voortgezet. In 1787 kreeg hij er een professoraat, maar op het eind van 1794 vertrok hij ‘zonder kennisgeving’ naar Schotland: het was een vlucht voor de revolutie. Sinds is hij, tot zijn dood in 1830, hoogleeraar te Aberdeen¹⁾.

Het zijn menschen van talent, van beschaving, en van een wel-te-passe ‘gematigdheid’ in het godsdienstige en wijsgeerige, deze Browns. Zij schijnen de predikanten van het intellect en den deftigen stand. De Engelsche kerk in Utrecht had onder hen zekere voornaamheid. Ook was men er minder steil en rigoureus dan in de Groote Kerk²⁾. Zooals er naar de Fransche kerk gingen, wie geen ‘oui’ van ‘non’ konden onderscheiden³⁾, zoo liet zich hier een notaris diaken maken, die straks moest bekennen, niets van de Engelsche taal te verstaan. De predikanten zelf leven als luiden van conditie: zij gaan voor hun gezondheid naar Spa, nemen een half of anderhalf jaar verlof, doorreizen veler heeren landen. In zoo'n tijd staat de dienst geheel of gedeeltelijk stil. Een enkele maal preekt een Engelsche collega uit Den Haag, Leiden, Amsterdam of Rotterdam - Dordt, Veere, Middelburg, Vlissingen en een garnizoenskerk te Nijmegen waren wel wat veraf -, een te Utrecht studeerende Engelsche student, een hier te lande vertoevende Amerikaansche predikant, of een Fransche, die het Engelsch machtig is. Of anders volstaat men met op zijn tijd met de Hongaarsche studenten in het Latijn Heilig Avondmaal te doen houden, door wie dat kan: want dat mag niet verzuimd worden; de anderen konden, bijna zonder uitzondering, ook wel in Nederlandsche of Fransche kerk gesticht worden, als het moest. Tijdens zulk een verlof - van Oct. 1759 tot April 1761 - bezoekt Robert Brown Zwitserland en Frankrijk. Hij komt meermalen vriendschappelijk bij Voltaire, eet bij hem, maar spreekt intusschen met Prof. J. Vernet⁴⁾ te Genève af, dat hij diens Lettres critiques d'un Voyageur anglois zal uit-

1) Dict. of Nat. Biogr. VII.

2) De griffier Van den Heuvel was van zijn vrouw gescheiden; een deputatie van den Gereformeerden Kerkeraad, Prof. Elsnerus met een ouderling, komt er het Schotsche college op wijzen. Maar eenstemmig oordeelt dit censuur niet noodig, omdat de scheiding met goedvinden van de burgerlijke overheid plaats vond en zonder ergerlijke omstandigheden.

3) Knappert, Gesch. Ned. Herv. Kerk II 131, met beroep op Wolff en Deken, en Berkhey.

4) Verwant van mevr. Du Moulin-Vernet, schoonmoeder van Des Essarts? en van de Utrechtsche Henr. Vernet, die in 1775 H. Peterson's vrouw wordt?

[p. 277]

geven, waarin Voltaire juist, maar scherp wordt beoordeeld¹⁾. Ook weet hij zich te Genève hartelijke aanbeveling aan Rousseau te Parijs te verschaffen, als ‘un de vos plus zélés admirateurs.’ Zijn neef en opvolger was behalve boeiend prediker ook wijsgeerig schrijver, herhaaldelijk bekroond vanwege het Stolpiaansch legaat of door Teyler's Genootschap; zijn standpunt blijkt al eenigszins uit den titel van zijn Dissertation on the folly of scepticism; the absurdity of dogmatising on religious subjects, and the proper medium to be observed between these two Extremes²⁾.

Onder de leden vinden we een klein aantal Schotten of Engelschen van nationaliteit of afkomst: Sanderson, Peterson, D. Mackay, Bhymold, Smith, Thomson, Gordon, Atwell. Veel meer Fransche namen treffen we echter aan: Védrines, Des Essarts, Des Combes, een kapitein en een Dr. Tyssot, de Bonvoust, Pouchoud, Renaud, enz. En verder Peuch, Broedelet, Prof. Castiglio, Prof. Hennert, J.F. Reitz, De Perponcher. Menschen van studie, van uitgevers en journalisten tot hoogleeraren; leeraren, doctoren, juristen, notarissen, vroedschappen, een enkelen officier, koopman of gegoeden burger. De Hollandsche namen, die ver in de meerderheid zijn³⁾, toonen hetzelfde: Tydeman, Van Goens, De Coningh, de leden van den Hove Blondeel en Van den Heuvel, griffier Van den Heuvel, notarissen Van Vloten, Hoevenaar, De Graave, regenten De Leeuw, De Back, Loten, Kol, Abbema, Van Dielen, Bouwens, Romondt, Musschenbroek. Daarenboven zijn er aristocraten als Ameliswaert, Van Rheede van Athlone, gravin van Nassau-Beverweerd, douarière Quadt tot Wickradt-De Geer, Van Tuyl van Serooskerken⁴⁾. Behalve die reeds genoemd werden, vinden we er nog verscheidene andere kennissen en vrienden van Van Goens: F. van der Gon, Duker, Van der Pauw, L.C. van Lelyveld, een neef R.C. van Goens; de jonge Van Asch van Wijk weigerde hard-

1) Zie Bulletin de la Société de l'Hist. du Protest. franç. 53 (1904) 156; artikel van E. Ritter. - Het werkje van Vernet verscheen inderdaad in 1761 te Utrecht. Zie ook Bibl. d. Sc. 17, 389; 18, 210; 26, 515 (1762-1763). En Voltaire's Lettre curieuse de M. Robert Covelle, etc. (1766) in Oeuvres a.v. 24, 429.

2) Verhh. Teyler's Gen. VII (1787).

3) Zoo was 't ook elders blijkbaar: Ds. A. Maclaine in Den Haag schrijft aan Van Goens 24-1-81 over de wijziging, die Brown voorbarig al heeft aangebracht, vóór de Magistraat iets beval, in zijn gebed, in verband met den oorlog. Men had daarin n.l. de vaste voorbede voor den Eng. koning. Ook Maclaine wil ieder bevel dienaangaande opvolgen. Zijn gemeente is Hollandsch, maar er wordt in 't Engelsch gepreekt; zoo beschouwt hij het altijd.

4) En een juffrouw Geldsak van Bakenesse. Zij huwde met den vroedschap D.C. de Leeuw.

[p. 278]

nekkig, zich te laten overhalen¹⁾. Eenvoudige burgermenschen, tenzij echte Engelschen, treft men er weinig of niet aan; wel enkele armen. Men was niet schriel; van de Zondagsche brooduitdeelingen in den winter profiteerden zelfs vele arme niet-leden: er waren nogal fondsen²⁾.

In de 19de eeuw heeft deze ‘Engelsche kerk’, althans in naam nog langen tijd voortbestaan, maar zonder predikant en zonder dienst; het weinige bezit, als het Avondmaalszilver, werd gaandeweg te gelde gemaakt, en met den dood der laatste leden stierf zij omstreeks 1840 uit.

In December 1766 preste men Van Goens tot lid van deze kerk; in Januari 1767 was hij er reeds ouderling, naast Mr. Blondeel en Prof. Hennert. Diakenen zijn dan Reitz, Des Essarts, Des Combes. Het blijkt vaak zoo te gaan: om niet altijd dezelfden te moeten kiezen, verzoekt men aanzienlijke of geleerde lieden uit de Nederlandsche Hervormde Kerk over te komen, om hier ouderling of diaken te zijn³⁾. Als ouderling gaat de 18-jarige Van Goens ter classis-vergadering, doet hij met Ds. Brown huisbezoek, vóór het Avondmaal wordt bediend, neemt hij deel aan de onderlinge ‘censura morum.’ Nog tweemaal daarna - dus niet zoo vaak of zoo regelmatig als Tydeman - zien wij hem in hetzelfde ambt: van 1772 tot 1774, en van 1778 tot 1780, weer classis bijwonend en huisbezoek doend, en ook na geloofsbelijdenis jonge leden ‘aannemend’. Als kerkeraadslid komt hij zoo in gedurige aanraking - want men houdt geregeld zijn vergaderingen, al kan men veelal na opening meteen wel weer sluiten - met de collega's Hennert, Tydeman, Reitz, Des Combes, Des Essarts, Blondeel, raadsheer J.A. van den Heuvel, De Back, de Leeuw, Kol, W. Emmery de Per-

1) In later tijd treffen we er nog Rau en Carp aan.

2) Wist dat ook de Jood Israel Hart, die, van buiten komend, en met bijzonder verlof van de magistraat zes maanden in Utrecht verblijvend om van Ds. Brown onderwijs in den Chr. godsdienst te ontvangen, ondanks alle waarschuwingen, op niets te rekenen, zich in 1774 liet doopen - om enkele dagen later zich voor onderstand aan te melden? Als hij het volgende jaar uit Den Haag weer aan deze en andere Engelsche kerken schrijft, houdt men hem na onderzoek toch afdoende hulp waardig; men helpt hem naar Engeland, waar hij een goede toekomst zag. - 'n Ander maal meldt zich een Protestant geworden Duitsche monnik aan, die als zendeling naar de West wil.

3) De ijver in het ambt was echter niet altijd even groot: De Coningh, die nooit verscheen, moest men, lang voor zijn tijd om was, verzoeken, weer ontslag te nemen. Op voorstel van Ds. W.L. Brown, een man van orde, werden vaste dienstbeurten voor de kerkeraadsleden ingesteld, met geldboete op verzuim.

[p. 279]

poncher, L.C. van Lelyveld, H. Peterson, Gordon. Van de hartelijke vriendschap tusschen W.L. Brown en Van Goens getuigen nog een aantal brieven, meest van den eerstgenoemde¹⁾; zij vallen echter geheel buiten onze periode, want zij zijn van 1781 tot 1790. Over de verhouding tot R. Brown hebben we minder gegevens. Wij zien hen echter reeds in kennis met elkander vóór Van Goens' toetreden tot de Schotsche kerk; zijn vroegtijdige bewondering van Rousseau zou onder Brown's invloed kunnen staan. Bij hem ontmoette Van Goens ook den Magdeburger Bachmann²⁾, met wien hij daarna eenigen tijd een breedvoerige correspondentie onderhield. Engelsche f amilieleden van J.G. Loten leeren eveneens Van Goens bij Brown aan huis kennen³⁾. Wij hoorden reeds vroeger, dat de Engelsche predikant Engelsche studenten naar Utrecht trok⁴⁾: theologen, die zich getuigschriften over proefpreeken van Brown en zijn ouderlingen moesten verwerven, maar ook, voor andere studie, jongelui uit de aanzienlijkste geslachten van Engeland en Schotland⁵⁾. Met den Engelschen officier in Nederlandschen dienst Th. Pain⁶⁾, den handelsman Peterson⁷⁾, en Dr. Brown heeft Van Goens zijn vertrouwelijke vriendenbijeenkomsten⁸⁾; ook kapitein D. Mackay behoort tot dit anglophiele kringetje.⁹⁾ We vinden korte briefjes van Pain: Vrijdagavond komt de eerwaarde Brown bij mij een pijp rooken; komt gij ook niet? 't Zou ons beiden zeer aangenaam zijn. ‘29 Sept. '73. After Sermon at my Lodgings.’ - Als ge morgenavond ‘to Prayers’ gaat, kunt ge op mijn kamer een pijp rooken; daar zal vuur zijn, en Peterson, en misschien ook Dr. Brown. ‘Tuesday, 5 Nov. ['76].’¹⁰⁾

Van Goens bezoekt dus ook de door-de-weeksche godsdienstoefeningen herhaaldelijk. Of hij altijd zoo trouw kerkganger was? In het begin van zijn eerste ouderlingschap schreef hij Brown een ietwat opgewonden brief, wáárom hij hem niet gewaarschuwd had, dat er des Zondags Avondmaal zou gehouden worden. 't Antwoord is bewaard¹¹⁾: Het is drie Zondagen afgekondigd; huis-

1) Ook de brieven van vader V.G. spreken het uit, dat Ds. W.L. Br. hem ‘hartelijk liefheeft.’ D.F. v G.a.R.M.v.G. 7-7-86 en 1-6-87.

2) Bachm. a. V.G. 26-11-66 (Utrecht) en 22-3-67 (Magdeburg).

3) L.a.V.G. 3-5-79.

4) Zie boven 115.

5) Zie Br. I 4.

6) Zie ook Hardenbroek a.w. IV, op vele pll.

7) Eerst boekhouder van Renaud.

8) Behalve de briefjes van P.a.V.G. uit 1773 en 1776 zijn er nog enkele andere van 1778-1779, uit Amersfoort, waar zijn regiment dan in garnizoen ligt.

9) Brieven van M.a.V.G. uit 1777-1781.

10) Ik vertaalde meest en bekortte soms.

11) Br. a. V.G. 7-10-67.

[p. 280]

bezoek doen wij niet bij leden van den kerkeraad, tenzij het heele gezin tot de kerk behoort. Had ik U gewaarschuwd, dan zou dat een vermaning beteekend hebben, en daartoe was geen reden. Op uw afwezigheid heeft niemand aanmerking gemaakt. Ik stond verbaasd over Uw brief, vooral over een zinsnede, ‘which insinuates I don't know what of resolutions and a manner of acting in time to come. I should be vastly hurt to think that the smallest seed of discord was sown between us’...¹⁾.

Sinds Van Goens in den professoralen rosmolen loopt, zijn de Zondagen hem een heerlijkheid: ‘pour des gens, qui n'aiment pas à aller à l'église, on n'a qu'à les faire professeur, c'est un spécifique... II y a quinze jours qu'un beau jour de dimanche je vais à l'église à mon ordinaire pour me dissiper’... enz. Hoog is het motief van het trouwe kerkbezoek niet. Dat hij echter voor den dienst en de predikatie toch wel meer belangstelling had, dan hij hier voorwendt, zou men kunnen besluiten uit het feit, dat hij een tijdpreek van Brown, in 1772 op den officieelen Dank-, Vasten Bededag²⁾ gehouden, in het Nederlandsch vertaalde³⁾. Voor de kennis van Van Goens levert de vertaling als zoodanig weinig op. Wij zien, dat hij zich inspant, om aan de Nederlandsche kanseldeftigheid haar volle maat te geven; en daarbij uit vrees voor te weinig eer zondigt door teveel. En terloops merken we op, dat hij aan de Nederlandsche grammatica nooit veel aandacht moet hebben besteed; zijn spelling en buiging is alleronbeholpenst, nu Lelyveld's betutteling ontbreekt. De preek zelve - over Psalm 122:6-9: Bidt om den vrede van Jeruzalem, enz. - is om haar inhoud voor ons van meer belang. Zij geeft een proeve van den geest, die daar in dien kleinen kerkelijken kring, waarvan R. Brown een twintig jaar lang het middelpunt was, heerschte, en die op den jongen Van Goens zeker van invloed, wellicht van grooten invloed is geweest.

Een voorzichtige mengeling van oud en nieuw. Hoof dwaarheden der Gereformeerde religie zijn er hier of daar wel in geplaatst, maar het geheel heeft toch een gansch anderen klank. Ongodsdienstigheid, weelde, lichtvaardigheid, ongebondenheid bestraft Ds. Brown

1) Een ander, in kameraadschappelijken toon geschreven briefje is slechts gedeeltelijk bewaard, en draagt geen datum.

2) Blz. 35 der vert.: ‘eens des jaers te vasten, gelijk wij en onze Voorvaderen twee eeuwen lang hebben gedaen......’

3) Die vert. maakt deel uit van den bundel ‘Klijne Schriften’, door V.G. zelf genummerd en bijeengevoegd, in de Kon. Bibl. - Tegelijk verscheen het oorspr. Eng. Bibl. d. Sc. 38, 231.

[p. 281]

ernstig; de Deugd en de deugden prijst hij onophoudelijk aan: ter wille van maatschappelijke orde en welvaart, van behoud van het voor een handelsvolk onmisbare vertrouwen, van eendracht tusschen lagere burgers en regeerders; van voortduring ook van 's Hemels gunsten, die niet te wachten is, ‘zoo niet de zeden van het volk eenigermaten ingericht zijn overeenkomstig aan zijn wil.’ Rede, Schrift en Ondervinding leeren dat. Zij eischen het vertrouwen en eerbiedigen van zijn regenten, het eerlijk betalen van zijn belastingen - de smokkelaar is een dief van de ergste soort -, een slaaf te zijn van zijn woord, altijd recht door zee te gaan. Wie den godsdienst leert verachten, is een vijand van den Burgerstaat, want hij is de sterkste steun der wettige regeering. Maar hier bedoelt de spreker niet ‘dien godsdienst, die in onze dagen bij zoo velen schijnt in zwang te gaen, en welke, inplaets van den mensch nederig, lijdzaem en handelbaer te maken, enkel dient om hem hoogmoed en eigenwaen in te boezemen en met een geest van... wederspannigheid en oproerigheid te vervullen.’ Niet alleen toch bij Rome vindt men de leer, ‘dat de burgerlijke macht onder het bedwang der Kerke staen moeste’ - de meeste Roomschen veroordeelen ze thans -, maar men neemt ook sporen waar van dit wanstaltig begrip onder Protestanten. - Uiterlijk vertoon van voorgewenden godsdienst wordt in de Schrift telkens op het strengst bestraft. Onze toetssteen zij, of wij ‘onze harten voelen gloejen met dankbaerheid aen den groten Opperheer van het heelal’, en ‘vierig verlangen’, in de wereld voortaan een beter leven te toonen. - Het voorbeeld van den enkeling, in deugd of ondeugd, op den heelen ‘burgerstaet’ besprak Brown nog kort geleden; hij herinnert er nu slechts aan met het oog op de verhouding tot de overheid. Want ‘onderdanigheid bij 't volk is, als 't ware, de zenuw der burgerlijke regeering.’ Maar hij staat geen onbepaalde Oppermacht voor; integendeel, tegen een dwingeland heeft men het recht, ja den plicht van verzet, ‘althans wanneer de grondwetten van het land, of de volmaekte en onveranderlijke rechten der menscheid geschonden zijn.’ Heel iets anders echter is ‘de bitse partijschap, ene maer al te gemeene plaeg van vrije regeeringen.’ - Eigen belang wordt het meest gebaat door bevordering van het algemeen belang, dat is ‘door de pogingen, die iemand doen kan, ten einde alle de leden dier maetschappij, waervan hij zelve een lid is, volkomener en voller alle die voordelen genieten, wier verkrijging de menschen zich voorstellen wanneer

[p. 282]

zij onderling ene maetschappij aengaen: te weten ene grotere veiligheid tegen allerlei benadelingen, en een overvloediger genot van dadelijke genoegens, dan zij in enen eenzaemen staet zouden kunnen bereiken, en dat met zoo weinig verlies als mogelijk van hunne natuurlijke vrijheid.’

Is hier wel invloed aan te nemen van het Contrat Social van den bewonderden Rousseau¹⁾, met diens beide Discours van Dijon blijkt Brown het zoomin eens, als de jonge Van Alphen²⁾. In het eerste, grootste gedeelte van zijn zedepreek heeft Brown de deugd uitsluitend aangeprezen uit een oogpunt van eigenbelang: wie de menschheid, wie zijn volk dient, dient zich zelf. De algemeene menschenliefde, ‘het zekerste middel om ons het menschdom ten vriend te maeken,’ beteekent, schoon in wezen voortreffelijker, practisch met het oog op vele en onmiddellijke vruchten, minder dan de vaderlandsliefde. Maar deze moet ‘uit een waer beginsel van gezelligheid’ spruiten, en niet als zoo dikwijls, uit een ijdelen waan. Men verwerft er zich de liefde en den eerbied des volks mede; wat is aangenamer, wat is voordeeliger? Maar er zijn ook nog hooger motieven toe: ‘om mijner broederen wil,’ zegt de tekst. Het komt voor Brown vrijwel op hetzelfde neer. Want hier heft hij een hooggestemden lofzang aan op ‘de voordeelen, die het menschdom trekt uit de burgerlijke maatschappij’, in het bijzonder in dezen hoogbeschaafden tijd en in dit gezegende land. Alle levensgeluk is men aan den band der maatschappij verschuldigd: daardoor alleen is de beschaafde Europeaan ‘onderscheiden van den wilden Indiaen’. Kunsten en wetenschappen werken verheffend, verfijnend, verzachtend. Ons land, dat anders moeras of heide zou zijn, vertoont thans 's zomers een Paradijs, ja brengt 's winters nog ‘ene verscheidenheid van gezonden en aengename groenten’ voort[!] Vrede, welvaart, goede zeden, vrijheid van de gedachte en van het woord, zooals ze hier heerschen - wie is zoo diepgezonken, dat hij dit alles opzettelijk zou ondermijnen? Maar - en nu krijgen de hoogere standen hun les: Brown richt zich in het bijzonder tot de patricische studenten onder zijn hoorders en lezers - onbewust doen dat, wie ambten verwachten en begeeren zonder met allen ijver zich ervoor te bekwamen; wie laatdunkend en uit de hoogte hun ‘onbeampte medeburgers’ behandelen (de regel is gelukkig heel anders); wie door ergerlijke weelde een

1) Zie boven 277.

2) Z.b. 67.

[p. 283]

slecht voorbeeld geven. - Ten slotte: het Vaderland moet men liefhebben en dienen om Gods wil, leert de tekst; dat is ter wille van den godsdienst. Het Woord en de Bondszegelen worden hier zuiver bediend, met passende deftigheid, zonder bijgeloovige kinderachtigheden. ‘T'is waer, er is ene Kerk door de wetten gevestigd in dit Gemenebest’ [een verontschuldiging tegenover Rousseau, die scheiding van kerk en staat had geëischt?], maar slechts tot veel goeds ‘zonder enig aenmerklijk inmengzel van kwaed.’ Terwijl ze toch eenerzijds ‘het Gemeen’ geen geld kost, kan ze anderzijds den Staat geen moeite berokkenen. Wij, predikanten, gevoelen ons onderdanen als al de andere, zonder eenig meerder recht. Wij strijden vrijmoedig voor de waarheid, maar wij hebben geen andere wapenen dan de H. Schrift en de gezonde Rede. Inquisitie en banbliksem zijn verre van ons; niemand, die buiten onze kerk staat of gaat, maar zijn hoop op Christus stelt, en naar zijn geboden leven wil, sluit zij buiten het koninkrijk der hemelen. IJvert voor de heerlijkheid der Kerk, niet door het zoeken van meerdere rijkdom of macht voor haar of haar dienaren - mijn beginsel was steeds heel anders -, maar door eigen heiligen wandel en godzaligheid.

Het zal wel niet veel betoog behoeven, dat hier typische ‘Aufklärungs’-ideeën onder rechtzinnige vlag worden binnengeloodst. De Opperheer van het Heelal, de uitdeeler van welvaart en genoegens aan alle brave menschen. Deugd, Nuttigheid, Rede trekken den wagen; Genade, Geloof, Openbaring komen als hinkende paarden achteraan. De Staat heerscht, de Kerk dient; zij wordt er voor betaald. De ouderwetsche Roomschen zijn wat onnoozel, de ouderwetsche Gereformeerden gevaarlijk; hun voorgangers drijft louter heerschzucht. Deze laatste dingen worden maar even aangeduid; want de rede is zeer gematigd, en mijdt het open offensief. Sterk spreekt het rationalistisch optimisme in de maatschappelijke en staatkundige meeningen, die uitloopen op een practisch conservatisme. Eigen belang is feitelijk de spil, waar het alles om draait. Geen nood: goed opgevat, culmineert het in de algemeene menschenmin. Rangen en standen hebben hun oorsprong in een maatschappelijk verdrag; vele onvervreemdbare rechten bleven den onderdaan, die bij schending zich verzetten moet. Maar hij blijve slechts onderdanig en eerbiedig; zoo kan hij het meeste nut doen. De regent loopt geen gevaar; hij zij slechts vriendelijk en braaf.

[p. 284]

En de dissenter zij tevreden; hij mag gelooven, wat hij wil. De staatskerk is tot ieders bestwil; alle roervinken heeft men tenslotte aan de lijn. Hooge cultuur, veel vrijheid, goede orde, ruime verdraagzaamheid, wat wil men meer? Men houde toch, wat men heeft, en neme alleen nog bestaande gebreken weg.

Zoo omtrent is Robert Brown's levens- en wereldbeschouwing. Hoe tam zij ook in druk voor het land kwam, mondeling, in kerk, in vriendenkring vooral, zal zij wel krachtiger gesproken hebben. Dat Van Goens het er in 1772 hartgrondig mee eens was, kan men veilig aannemen: hij zou in eigen persoon geen preek vertaald hebben, indien ze niet zijn eigen ideeën volkomen weergaf, en zeer bijzonder zijn eigen streven diende. Het blijkt ook uit wat hij zegt en schrijft, daarvóvór en daarna, waarbij echter de bezadigdheid en voorzichtigheid van Brown hem niet altijd eigen zijn.

Brown, zagen we, deed ook stappen in de richting der ‘tolerantie’, zonder echter Staatskerk of positieve belijdenis openlijk te willen afvallen. Men vindt ze de heele 18de eeuw door ten onzent, de tolerantie, maar in vele graden en schakeeringen¹⁾. Bayle wilde reeds de meest onbeperkte verdraagzaamheid. Prof. Noodt bepleitte in 1706 te Leiden vrijheid voor alle godsdienstige begrippen, Prof. Trotz in 1741 te Franeker voor alle godsdienstig denken en spreken, de Lutheraan Noordkerk in 1743 te Amsterdam evenzoo. En een theologiae professor te Leiden, J. van den Honert, oreerde in 1745 ‘de mutua Christianorum tolerantia.’ De praktijk bleef daar ook niet zoo heel ver van af. Van conscientie-dwang waren ook Barueth en Hofstede verklaarde tegenstanders. De eerste vond het lofwaardig, dat de publieke kerk het stil gedrag van Roomschen en echte Lutheranen, Mennisten, Remonstranten (de roerige naam-remonstranten was iets anders) met een christelijke tolerantie beantwoordde. En de ander koos in dezen party vóór Coornhert tegen Calvijn en Beza. Maar er kwam ook een andere tolerantie op, die de verschillende godsdiensten van even veel, of ook van even weinig waarde rekenen wilde. In 1721 had Justus van Effen Swift's Tale of a Tub in Den Haag in het Fransch doen verschijnen, P. le Clercq vertaalde ze in 1735 in het Hollandsch. Van Holberg's Nicolai Klimii Iter subterraneum (1741) verscheen een Nederlandsche overzetting in 1744. Twintig jaar daarna kwam

1) Voor het volgende ontleende ik iets aan reeds geciteerde werken van Sepp, Reitsma, Knappert, De Bie, Siegenbeek, en meer aan Hartog's Uit de dagen der Patriotten 120-163.

[p. 285]

Voltaire met zijn Traité sur la Tolérance, à l'occasion de la Mort de Jean Calas (1763); door zijn laffe spotternijen en klaarblijkelijke verachting van allen godsdienst muntte het uit in de onverdraagzaamste soort van verdraagzaamheid. De Bibliothèque des Sciences¹⁾ gaf den inhoud breedvoerig weer, maar keurde het misbruik van talent tegen religie en Bijbel af. In Friesland, waar reeds vroeger bij de zaak-Stinstra het tolerantie-vraagstuk de gemoederen had beroerd, verscheen in 1761 een vertaling van Voltaire's boek; de Leeuwarder magistraat vroeg advies van de predikanten, maar vóór dit gevolgen had, traden de Gedeputeerde Staten reeds krachtig op tegen het ergerlijke geschrift. De zaak- De Cock, die er wel mee in verband werd gebracht, duurde nog tot 1766²⁾. Het Fransche werk werd in ons land binnen enkele jaren driemaal gedrukt³⁾, ofschoon ook de dissenters zulke hulp verontwaardigd afwezen, in de Letteroefeningen terstond in 1765, in De Denker nog in 1774. Geen wonder, dat G. Bonnet in 1766 voor de oratie, waartoe hij onverwachts geroepen werd wegens ziekte van den rector Horthemels, hier een onderwerp vond: De tolerantia circa Religionem in vitium et noxam vertente⁴⁾. Het werd een brandend vraagstuk⁵⁾; de veelgesmade Holtius en Comrie hadden tien jaar vroeger toch niet zoo geheel misgezien⁶⁾.

Bonnet's rede werd vertaald, in het Nederlandsch door Ds. L. van Wolde⁷⁾, in het Fransch door - Van Goens⁸⁾: ondanks de anonymiteit werd het algemeen bekend⁹⁾. Het is wel van belang, na te gaan, wat hij toen nog, kort vóór en tijdens zijn hoogleeraarsbenoeming¹⁰⁾ in het openbaar beaamde omtrent belijdenis en tucht der kerk, en de gevaren der ‘tolerantie’. Was hij zich werkelijk niet bewust van zijn veranderende denkwijze? Of had hij het opzet, zich een goede entrée te verzekeren, en mogelijk wantrouwen weg te nemen? Hij, de vriend van dien Schultens, dien Comrie en

1) T. 21, 170-207.

2) Zie daarover o.a. De Bie a.w. 124-138.

3) Volgens De Denker 1774; Hartog a.w. 144. Of telde men de vertaling mee?

4) Loncq, a.w. 326 schrijft ze ten onrechte aan H. toe

5) Vgl. o.a. J.D.v.d. Capellen, Brieven, Aanh. 28, 41: ‘niemand kan toleranter zijn dan ik; daar make ik professie van; daar stel ik eer en godsdienst in.’ Hij blijft toch volmaakt orthodox, 28; Mosheim's Kerkgeschiedenis is hem zelfs te gematigd, 40. De predikanten vindt echter ook hij meerendeels lastige stokebranden, 28, 38. Brown, ook zijn vriend (32, 33, 44) is natuurlijk een uitzondering.

6) Zie Honig, Alex. Comrie; Reitsma, Gesch. N. Herv. Kerk³ 695 vlg. e.a.

7) In 1767, te zamen met die aan Wesseling's nagedachtenis gewijd. Zie boven 72. Vgl. Bonnet zelf in brief a. Heinemeyer 11-10-1800. Mij. Lk.

8) Discours sur la Tolérance, Utr. 1766; ook in deel ‘Klijne Schriften’ Kon. Bibl.

9) Zie Br. I 229.

10) De oratie is van 10 April 1766.

[p. 286]

Holtius al voor jaren hadden gedoodverfd als Pant-anechomenus¹⁾, en op wien, volgens Goodricke, Bonnet het mede gemunt had?²⁾

Bonnet bedoelde voornamelijk, grenzen te trekken tusschen goede en zondige verdraagzaamheid³⁾:

De geest der eeuw dringt, helaas - zoo betoogt hij -, dit vraagstuk te behandelen. Want luid klinken tegenwoordig de protesten tegen de onverdraagzaamheid, met haar brute geweld van vuur en zwaard, proscriptie en excommunicatie: de echte religie wordt zoo verdelgd. Alle verschillen behoort men gelijkelijk te verdragen, indien men niet zachtmoedig en verstandig kan overreden. Zoo roept men. Intusschen doet de groote overdriving het Christendom veel kwaad. Wie het nog niet inzag, zal het begrijpen na kennisneming van de gevoelens van een der beroemdste schrijvers dezer eeuw. Zijn Traité sur la Tolérance, te bewonderen om zijn ‘esprit’, verbaast tevens door ondraaglijke listigheid en kwaadaardigheid. Het goede doel, het eerherstel van Jean Calas, verontschuldigt zijn slechte middelen niet. Waarom zich niet beperkt tot bestrijding van de Roomsche hierarchie en tyrannie, conscientiedwang en inquisitie? ‘Mais la malice de cet Ecrivain, plus estimable d'ailleurs par son esprit et sa verve poétique que par sa pieté ou la solidité de son erudition, est telle et si grande, que partout ou il combat les dogmes d'une religion corrompue, il sappe toujours les fondemens du Christianisme et des loix de la Societé en general.’ Waartoe anders al die ingebeelde tegenstrijdigheden der Schrift? en die verdraaide en vervalschte aanhalingen? waartoe beweert de brutale bedrieger anders, dat de oude Joden van geen onsterfelijkheid der ziel wisten? Ten slotte, waartoe die spitsvondige, listige redeneeringen om de lezers wijs te maken, dat alle godsdiensten gelijkelijk ter zaligheid brengen, en dat men alle menschen broeders noemen moet, hetzij Joden, Turken of Chineezen? Maar genoeg over den goddelooze, die door zijn infaam gebeuzel en kinderachtige sophismen het Christendom van dag tot dag erger schade toebrengt onder hen, op wie geestige uitvallen meer indruk maken dan evidente waarheden. Godsdienst is noodzakelijk. Het bederf der menschelijke natuur is oorzaak der groote verscheidenheid, die meermalen tot lijnrechte tegenstelling wordt;

1) Vgl. Schultens zelf, Br. II 9.

2) Ypey en Dermout, Gesch. N. Herv. Kerk III 534 en Aant.

3) Van deze oratie en de gevolgde polemiek een overzicht by Ypey en Dermout a.w. III met aantt.

[p. 287]

het is ongerijmd, dat het alles Gode evenzeer zou behagen. Dat de natuurlijke religie geheel onvoldoende is ter zaligheid, kan de rede alleen zelfs leeren. De openbaring geeft beter licht. Maar er is loochening, en er is verschillende opvatting. En toch is een samenleving noodig. Dus moet men andersdenkenden verdragen, één door den band der menschelijkheid. Die noodwendige tolerantie is in drieën te scheiden: die der overheid, die der staatsburgers of kerkeleden onderling, die der godsdienstleeraars; de burgerlijke, de maatschappelijke, de kerkelijke verdraagzaamheid.

Geen staat kan bestaan zonder den steun der religie: dat wisten de wetgevers der oudheid al. Maar geen regeering kan de conscientie dwingen. Haar taak gaat niet verder dan het verzekeren van orde en rust; en dat kan ook bij verscheidenheid van godsdienst. Bovendien zou dwang slechts de onkunde vermeerderen, en veinzerij en bedrog aankweeken; wie Gode geen trouw houdt, zal het den menschen ook niet doen. De Staat zij dus tolerant; behalve voor hen, wier beginselen schending der wet en misdaad eischen: dezulken moet hij onderdrukken. - De burgers onderling hebben elkaar ook te verdragen: welk deel zou het uitsluitend recht kunnen eischen, alle anderen te hoonen en te tiranniseeren? Zooals gij hen beschouwt, beschouwen zij u. Daarbij, gij keurt het strengelijk af, een krankzinnige te bespotten en te plagen; zoudt ge dan, wie slechts dwalen in bijgeloof, maar niettemin God op hunne wijze vereeren, lastig willen vallen? Stort uw gal vrij uit tegen de hypocrieten; maar die te goeder trouw dwalen, beklaag ze, en tracht ze vriendelijk terecht te brengen. Maar er zin grenzen: geen verzuim van het dankgebed uit valsche ‘bescheidenheid’, geen vriendschap onder beding, steeds van religie te zwijgen. Niemand vergete de ernstige waarschuwing van den Heiland. - Er is een openbare eeredienst noodig; daarvoor behoeft men een gemeenschap met accoord van leer en dienst, die weer niet bestaan kan zonder bepaalde bedienaars. En God ordineerde een Kerk, waarin de geloovigen door den Doop ingelijfd, door het Avondmaal bevestigd, door voorgangers geleid zouden worden. Maar die gemeenschap viel in droeve verdeeldheid; door de verschillende opvattingen kon het niet anders. En elke groep is gegrond op overeenstemming in hoofdpunten: op belijdenis en tucht. Zoo heeft ook de Gereformeerde kerk haar geloofsartikelen; wij kennen ze geen goddelijk gezag toe, maar zij zijn de band van eenheid en eendracht; wie er niet mee instemt, sluiten wij niet uit van de

[p. 288]

zaligheid, maar hij mag in deze kerk niet blijven. Haar leeraren hebben den plicht, die symbolen te verdedigen en aan te prediken; tolerantie daarin zou ontrouw zijn, en schending der broederlijke liefde. Ik weet de tegenwerpingen: Moet wie zelf ging twijfelen aan een leerstuk, huichelend het oude leeren, of in oprechtheid het nieuwe? Geen van beide mag hij doen; maar zooals hij uit vrije keuze kwam, moet hij vrijwillig heengaan. Die zich voor rechtzinnig uitgeven, en door onrechtzinnige leer de kerk ondermijnen, mogen geen oogenblik geduld worden. Vrijheid van denken en spreken, zooveel zij maar willen, doch buiten de kerk! - Maar de rust behoefde geen oogenblik verstoord te worden, als maar niemand zich tegen de afwijkende gevoelens te weer stelde: ‘Mais la belle Tolérance, MM! Que ceux-ci disent tout ce qu'ils voudront, qu'ils forment des doctrines nouvelles, qu'ils combattent les anciennes: que les autres se taisent, qu'ils oublient à quoi leur foi les oblige... s'ils le font, tout sera tranquille... s'ils font le contraire, ils sont eux-mêmes les perturbateurs du Christianisme’. De redeneering - geen nieuwe uitvinding overigens - is nauwelijks bestriding waard. - Maar als het onverschillige of onbelangrijke dingen betreft? Dan is tegen tolereeren geen bezwaar. Maar ook hier zijn degelijk grenzen. Het is een oude list, wat men niet openlijk en in eens begrijpt gedaan te kunnen krijgen, heimelijk en trapsgewijze te zoeken in te voeren. Voorzichtigheid is geboden. Wie tot verdenking aanleiding gaf, behoeft niet te klagen: hij toone slechts even, dat ze onjuist is, De laffe uitvlucht, dat een man van eer zijn belagers zulk een voldoening niet gunt, vermeerdert den argwaan. Waarom zou hij dien niet wegnemen? - Dezelfde regel geldt voor alle andere kerken: wie naar eed en plicht in oprechte overtuiging opkomt voor de leer, die hem is toevertrouwd, verdient respect. Voor de leer; loutere tradities, ook al kregen ze voor eenvoudige lieden den schijn van geloofsregels, mag men, bij beter inzicht, vrij verwerpen. Maar die zich inspannen te bederven, wat zij beloofden te bewaren, dat zijn bedriegers, verraders, die men, zoo zij weigeren, uit de kerk te gaan, verplicht is er uit te zetten. Ik weet, hoezeer dit sommigen tegen de borst is, die ook tegen dezulken ‘tolerantie’ willen doen gelden, vooral in onze Kerk. De strenge orthodoxen worden gehoond als broederhaters en oproermakers. Gedurig slaakt men jammerklachten - ze vinden soms nog geloof ook - over onduldbare slavernij en een zelfgekozen juk. Ja, voor velen is ‘orthodox’

[p. 289]

thans een scheldnaam; zoo noemt men ‘ces gens servils et méprisables, qui imitateurs aveugles des autres s'attirent le dedain de chacun, par leur faste magistral.’ - Een dom en willekeurig ketterjagen is zeker onchristelijk. Maar te eischen, dat een leeraar, die zijn eigen kerk afbreekt, ‘getolereerd’ moet worden in naam der vrijheid van denken en spreken, is zinneloos gebeuzel. Die ééne kerk zou zoo een verzamelplaats worden van verscheidene elkander vijandig gezinde partijen. - De hoorders kunnen dan kiezen, zegt men. En zij zullen zoo leeren, elkander ondanks alle meeningsverschil broederlijk lief te hebben. Rijnsburg dus! De een zal gelooven, dat Jezus een bloot schepsel was, schoon martelaar voor zijn overtuiging en hoog voorbeeld van geduld en lijdzaamheid, de ander, dat de eenige weg ter zaligheid is het geloof in dien Jezus als waarachtig God en Verlosser van verloren zondaren. Maar hoe zal deze broeder noemen, wien hij beschouwen moet als vijand des evangelies?

Waar zal men de grens der tolerantie stellen, als men toch den warboel van zulk een zonderlinge kerk niet wenscht? Indien men den één op één punt vrijlaat, kan men dat anderen op andere punten niet weigeren; en binnenkort zijn wij collegianten. - Moet waarheid zoeken dan gestraft worden met uitbanning? Men zoekt niet naar de waarheid binnen een kerkverband; men belijdt, dat men ze er vond. Niet over de erkende dogmata wordt daar gedisputeerd, maar over de afwijkende nieuwigheden: of ze de grondslagen aantasten; of die ze drijven, moeten worden uitgezet. Vervolging? Hatelijke naam voor waakzaamheid en zorg, naar eed en plicht; een man van eer kiest schade boven trouwbreuk. Laten we maar zeggen, zoo het is. De spil, waar 't al om draait, is dit: de betaling onzer Kerk uit de staatskas, en het verplichte lidmaatschap voor verschillende ambten. Zonder dat gingen zij gaarne vrijwillig van ons, die bij ons niet behooren. De Magistraat heeft zich echter onder eede verplicht, deze religie te beschermen.

In de verdedigers der waarheid willen wij overmaat noch overmoed goedkeuren; maar die het luidst er over klagen, gaan er zelf het ergst aan mank. En dit staat vast: een leeraar der publieke kerk is volkomen orthodox, of hij is geen eerlijk man¹⁾.

1) Vgl. zelfde opvatting bij P. Camper t.o.v. alle hoogleeraren aan 's Lands Hoogescholen, en in verband daarmee zijn veroordeeling van zijn ambtgenoot Van der Marck. Zie o.a. Voorreeden van Barueth's Echt Karakter van een Hollandsch tolerant 45-59.

[p. 290]

Bonnet's rede beoordeel ik niet; alleen wijs ik erop, dat het bijna uitsluitend bezigen van redelijkheids-argumenten gevolg is van zijn opzet, zoo algemeen mogelijk te spreken, en ook hen te overtuigen, bij wie de ‘Rede’ over de Openbaring heerschte¹⁾. Dat zij van belang is voor de kennis van dezen tijd, zal iedereen inzien. Zij is het ook voor de kennis van Van Goens. Daarom deelde ik den inhoud mede; naar zijn Fransche vertaling, zoo gebrekkig als ze is²⁾.

Bonnet kreeg weerwerk. De aanval richtte zich echter in de éérste plaats tegen zijn medestander, den Leidschen hoogleeraar D. van der Kemp. Deze had, een half jaar na Bonnet's oratie, zijn ambt aanvaard met een redevoering De bona spe, quae etiamnunc Ecclesiae Batavae supersit. Hij grondde zijn goede hoop op de formulieren van eenigheid, de synoden, de predikanten, en den Stadhouder. Het kon al niet erger! Ook waarschuwde hij nog uitdrukkelijk tegen de allergevaarlijkste toleranten³⁾. Voor hen nam de Groninger advocaat H. Goodricke, Engelschman van geboorte, maar lid der Nederlandsche Gereformeerde kerk, het op. Zijn heftig pleidooi voor een verregaande verdraagzaamheid binnen de kerk kreeg den steun van anonieme Remonstranten en Remonstrantsch-gezinden, die de scheur van 1618 wilden overpleisteren, maar wekte schrik en verontwaardiging bij de ‘fijnen’ niet alleen, maar bij de groote massa der orthodoxie⁴⁾. In 1767 verscheen anoniem zijn Epistola ad virum doctissimum T.P. de momentis et pondere orationis inauguralis D. van der Kemp. Beide, de Oratie

1) Het blijkt duidelijk uit Bonnet's Brief aan... H. Goodricke (1770) 7-8: over den wil van Christus, den eisch des evangelies sprak hij niet, en daarover zal hij dan ook met G. niet disputeeren. Het Biogr. Wb. van Prot. Godgell. in Ndl. stelt Bonnet voor als een oerconservatief, die den Bijbel bij zijn onderricht geheel verwaarloosde voor het onwrikbare, overgeleverde systeem. Ik meen hem anders en gunstiger te moeten beschouwen. Het a. art. is ook anderszins niet altijd betrouwbaar.

2) Ook als men de geschreven verbeteringen in zijn eigen ex. ter Kon. Bibl. laat gelden, is zijn Fransch, ‘zijn Fransch... geen fijn Fransch.’

3) Ypey en Dermout a.w. III 535.

4) De ‘fameuze Ds. Comrie’ stookte het vuur aan, door anoniem en met kwade trouw onjuiste uittreksels te publiceeren uit het werk van Doddridge, ten bewijze dat deze door Goodricke verdedigde en aangeprezen Eng. theoloog ernstige dwalingen leerde. Zoo beweert Goodricke in Inleiding op De Belangens der Krist. Vrijheid, etc. 84 vlg. Ypey en Dermout gelooven het terstond op zijn gezag. Maar Van der Kemp's Gronden der goede Hope... verdedigd doet ernstig aan G.'s goede trouw in dezen twijfelen. Zeker is, dat Comrie en Holtius in hun vervolgreeks Examen van het Ontwerp van Tolerantie (1753-1759) scherp gewaarschuwd hadden, dat het dezen kant uitging.

[p. 291]

en de Brief, werden in 1767 ook in het Nederlandsch uitgegeven¹⁾. Een onbekende antwoordde al spoedig²⁾ Goodricke in een scherpen, parodieerenden Brief aan den zeer geleerden Heer N.C. over het belang en gewigt der Aanmerkingen... op de inwijdingsredevoering van D. van der Kemp, alsmede over de Ongerijmdheid van de Grondbeginselen, waaruit de redevoering van... G. Bonnet... beoordeeld word. In 1768 ‘dringt’ Goodricke, nu zich bekend makend, ‘zijn redeneeringen nader aan’ in een Proeve ter Opheldering van sommige zaaken... Bonnet's antwoord aan Goodricke komt eerst in 1770: Verhandeling van eenige Bijzonderheden betreffende de kerkelijke Verdraagzaamheid, den Wel edelen Heere H. Goodricke briefsgewijze voorgedragen; waarop nog in hetzelfde jaar een Brief aan... G. Bonnet van Goodricke, en een Brief aan... H. Goodricke van Bonnet volgen. In denzelfden tijd gaf Van der Kemp uit De gronden der goede Hope... verdedigd, ter beantwoordinge van... H. Goodricke. Het laatste woord hield Goodricke met een zwaar boekdeel: De belangens der Kristelijke vrijheid en verdraagzaamheid in de publieke kerk van Nederland (1772)³⁾. Dit was de strijd der bekende hoofdpersonen. Maar verscheidene belangstellende toeschouwers konden zich niet bedwingen, mee te doen, anoniem of pseudoniem. In Friesland oordeelde een ‘Liefhebber der Waare Regtzinnigheid’, in een Verhandeling over de Tolerantie (1769), den weg gebaand tot vereeniging der Gereformeerden met de Remonstranten: De Overheid diende thans de Tolerantie in de kerk in te voeren, want de weinige moderate theologen zouden er nooit toe in staat zijn tegenover de groote overmacht der Zeloten. Hoe? Heel eenvoudig: door de onverdraagzame drijvers voorbeeldig te straffen, en de academische leerstoelen uitsluitend te bezetten met verstandige, moderate menschen, die tot meer en beter in staat zijn dan het weder opwarmen van den ouden kost. Andersoortige Friesche rechtzinnigen lieten dit niet over zich gaan; een ‘Philalethes’ zorgde voor een Antwoord tot wederlegginge... (1769), een zeer populaire uiteenzetting, gedeeltelijk in brief-, gedeeltelijk in dialoog-vorm, met

1) Mijn korte beschrijving van den gang van zaken berust op Ypey en Dermout a.w. III 532-539 met bijbehoorende Aantt.; Sepp, Pragm. Gesch.³ 22-24; Cat. Mij. Lk. II 374; Cat. Van Goens I 128; brieven van Lelyveld, Van Wijn, Van Goens. En op de in den tekst genoemde geschriften zelve; de Kon. Bibl. bezit een verzameling in vijf lijvige deelen samengevoegd; de daar ontbrekende Noodige Waarschouwing bezit de Mij. Lk.

2) Zie ook Lelyv. a. V.G. Br. I 253 (6-2-68).

3) Een deel van meer dan 600 blzz. De Haagsche collectie zal gezamenlijk niet ver beneden de 3000 blzz. blijven!

[p. 292]

oude en nieuwe exempelen van zonderlinge tolerantie scherp gekruid. Het lokte van den geadresseerde weer een, uit de hoogte sprekenden, Brief... (1769) uit aan ‘zulk een armhartig Patroon der Orthodoxie’: dat ‘schelden, spotten, schimpen, kwaede gevolgen trekken, en ligtveerdig veroordeelen... de voornaamste wapenen van U en uw's gelijken zijn’, dat wist hij wel, maar hij meende, dat er toch nog wel meer verstand bij de orthodoxie zou zijn, dan er hier aan 't woord kwam. Een Schuitepraatje (1769) slaat op hetzelfde aambeeld als het Antwoord: De moordaanslag op Maurits bewijst, wat voor lieden de Remonstranten zijn. ‘Het stuk is uitgemaakt in het Dortsche Synode, daar berusten wij in, en gehoorzamen onze wettige hoge Magten, dewelke die Besluiten door haar Gezag hebben bekragtigt.’ Het is met een Kerk als met een Gilde, meent de Boer op gezag van zijn pastoor: wie zich aan de vaststaande keuren niet houdt, komt er niet in of gaat er weer uit. Toleranten, is de conclusie van Boer en Koopman, zijn menschen, waarvan gij alles, wat zij zeggen, moet verdragen; zij zelf behoeven van u niets te verdragen; want zij zijn zachtmoedig, en gij oploopend. - Een zwaarder gewapend bestrijder vond de Friesche tolerant in een zich noemenden Frederik Justus van Oldenburg, die het Aanmerkelyk verschil tusschen de leer der Gereformeerde Kerk en die der Remonstranten in Nederland (Utrecht 1769) ‘aan een voornaam Heer in Friesland briefsgewijze vertoonde’ - een brief van driehonderd bladzijden druks!

Onder den liefelijken naam van Orthodoxophilus Philalethes had reeds in 1768 de Remonstrantsche predikant te Leiden J.K. Valk een Verhandeling van eenige voorname Zaken, tot de kerkelijke geschiedenis van ons Vaderland behoorende - men begrijpt, welke - ‘den Heere D. van der Kemp voorgedragen,’ in zijn eigen, niet bij uitstek onpartijdigen trant¹⁾. Een zich noemende Matthias van Oldenburg²⁾ gaf een Nodig Onderrigt aangaande den Schrijftrant van ... Goodricke (1770); het was een missive aan de schrijvers der Vaderlandsche Letteroefeningen, die tolerant als zij waren, toch met zooveel anderen hadden moeten constateeren, dat Goodricke de zaak der gematigden met te weinig ge-

1) Zie Br. I 253 (Lelyv. a. V.G. 6-2-68). In een Bericht van J.K. Valk, vermoedelijk als inlegblad voor De Denker bedoeld, voorkomende achter het ex. zijner Verh. in de Bibl. Mij. Lk., erkent V., dat hij de schrijver is.

2) Ypey en Dermout vermoeden, dat het de Haagsche bouwmeester Korn. Redelijkheid was.

[p. 293]

matigdheid verdedigde. De missive tracht aan te toonen, dat alle scherpe en forsche taal bij Goodricke niets dan ‘retorsie of weeromkaatsing’ van Bonnet's eigen woorden, en dus volkomen gerechtvaardigd, was. In een Nadere Opheldering van M. van Oldenburgs Nodig Onderrigt (1771) schijnt deze paladijn van Goodricke zelf zeer forsche woorden, al of niet bij retorsie, te hebben gebezigd¹⁾; in zijn eerste geschrift had hij trouwens verklaard, ‘dat iemand bij uitstek Gematigd kan wezen [in het kerkelijke] en tevens van alle gematigdheid ontbloot in den zedekundigen zin van 't woord’²⁾. Het ging in dit tweede geschrift, behalve opnieuw tegen de Letteroefeningen, tegen een L[iberius] O[rthodoxus], die hem terechtgezet had in een aanhangsel op zijn Zeedige doch te gelijk vrijmoedige Aanmerkingen... (Utrecht 1770), waarin hij Bonnet had willen zuiveren van alle smetten, hem door Goodricke aangewreven.

Wat Goodricke's standpunt betreft, het zal voldoende zijn, daaromtrent mede te deelen, dat hij de belofte van een predikant, om bij ingrijpende afwijking van de kerkelijke belijdenis zijn ambt te zullen opgeven, een zondige verbintenis achtte, die hij niet houden mocht, al had hij ze met een eed bevestigd³⁾. Wie lust heeft, kan zijn meeningen verder in lengte en breedte te weten komen uit zijn laatste, reeds genoemde werk, waarin hij met verbluffende taaiheid het gansche geding met alle stukken nog eens weer doorloopt en commentarieert⁴⁾.

Van Goens meende Bonnet te moeten verdedigen tegen Goodricke's aanval: in den zomer van 1767 verscheen een Lettre à M. Bonnet par le Traducteur de son Discours sur la Tolérance. Het

1) Noch in de Kon. Bibl. noch ergens anders vond ik dit tweede stuk. Zie echter Ypey en Dermout Aantt. 3, 240. En Goodricke - die hem zeer prijst - in Belangens, etc. Inleiding 118 vlg.

2) Nod. Onderr. 23.

3) Het strijdt met het eerlijke en betamelijke, vindt Sepp, Pragm. Gesch.³ 23, van dit beweren.

4) In 1773 gaf nog een zich Contra-tolerant verklarende Christianus Orthodoxus Aanteekeningen op Goodricke's Belangens, enz. - Ook over de gevoelens der Eng. theologen I. Watts en Ph. Doddridge, door G. in het geding gebracht als echt-Gereformeerde modellen van tolerantie, ontstond een twistgeschrijf. Zie Ypey en Dermout a.w. Aantt. 3, 240 over Goodricke en Van der Kemp te dier zake. Een Utrechtsch burger (was het de uitgever W.D. Grommé zelf?) vergeleek de leeringen van Goodricke, Watts, Doddridge en Remonstranten in een Proeve ter vergelijking, enz. (1771) en verheugde zich, dat Bonnet en Van der Kemp zeer te pas hadden gewaarschuwd. De Univ.-Bibl. te Utrecht heeft nog van Goodricke: Het bedrog gepleegt in het zoogenaamde authentieke uittreksel... (uit) Doddridge, benevens brief aan Ds. W. Peiffers (Gron. 1769); zie boven 290 n. 4; in zijn Belangens, enz. behandelt hij de kwestie opnieuw.

[p. 294]

bezorgde Lelyveld een moeilijk half uurtje onder de Leidsche leden der Maatschappij¹⁾; want al heeft Van Goens het zijn vriend verzwegen, deze twijfelt niet, of hij is de man. ‘Gisteren heb ik het uit zes differente monden gehoord, niet als iets gissends, maar als zeker.’ Met overvloedige en niet malsche kritiek erbij: Het satirieke mocht vrij goed zijn, schoon al te streng en te bitter, de hooge toon was ondraaglijk²⁾, temeer daar er niets gerefuteerd werd. Terwijl de schrijver zonder veel reden op het Latijn van Goodricke smaalde - Lelyveld spreekt van Goodricke's ‘eleganten brief’ -, schreef hij zelf een Fransch vol Belgicismen en grove taalfouten. En waar bemoeit hij zich eigenlijk mee? Heeft hij nog geen vijanden genoeg?³⁾ Een van het gezelschap begrijpt het wel: ‘waerom? om Bonnet tot zijn vriend te hebben, van wien hij discipelen kan krijgen.’ - ‘Maer, viel er een uit, ik kan noch niet denken, dat het die man is. We weten bijvoorbeeld uit zijne nooten op Porf[yrius], hoe hij omtrent dat sujet denkt, en hoe hij zich uitgelaten heeft voor R[ousseau], hoe zou iemand in zoo korte tijd zoo kunnen veranderen? Hij is het evenwel, viel men eenparig uit; hij zegt het zelfs op de titel: de Vertaler van de Oratie van Bonnet, - het zal ons benieuwen wat de Biblioth. des Sciences wederom zeggen zullen⁴⁾. Het spijt mij van de man, was het antwoord van de besten en van de gematigste. Ik merkte, dat ik altemets wierd aengekeken, maer ik geloof, dat ik mij vrij tranquiel hield. Ik deed of ik er niets van verstond, of het mij niet raekte, en bladerde in de Wetten, zonder mijn mond te vertrekken, laet staen open te doen.’ Overigens wekt Goodricke's brutaal optreden Lelyveld's verontwaardiging: Die brief ook al vertaald! ‘Ik wil wel zeggen, het gaet ver!’⁵⁾

Het stuk van Van Goens⁶⁾, gedateerd ‘D*** ce 8 May 1767’, verscheen in Augustus⁷⁾. Zulke kritiek-oefening was in Nederland

1) Br. I 228 vlg. (L.a.V.G. 5-9-67).

2) Z.b. 180.

3) Zie z. pl.

4) De B. des Sc. had T. 26, 600 Bonnet's oratie veroordeeld als oppervlakkig en intolerant; de Ndl. vert door L.v. Wolde was goed; de Fransche slecht: de overzetter kende blijkbaar het Fransch niet voldoende. - De B.d. Sc. zei ditmaal niets.

5) Br. I 233 (13-11-67).

6) Aanwezig in vermelde verz. ‘Stukken over de Tolerantie’ in Kon. Bibl. Z. n.v. pl. of uitg.; 48 pp.

7) Goodricke, Proeve 8, beschouwt de dateering als bluf; zijn Lat. brief was toen nog nauwelijks verzonden. - Het boekje is zeer zeldzaam. Vond het weinig aftrek? Goodricke, De Belangens, enz. Inl. 39 vlg. beweert, dat er in 1772 nog veel exx. bij den uitgever te krijgen zijn; dat het stuk echter, met het Discours samengevoegd, ook naar Duitschland gezonden blijkt, brengt zijn gal opnieuw in beweging. Anders had hij gaarne uit barmhartigheid gezwegen over het werkje, dat de auteur zeker reeds lang in het vergeetboek wenschte.

[p. 295]

nog wel nooit vertoond. Wat ook inhoud of doel mocht zijn, de vorm verried den bewonderaar van Voltaire.

Een motto uit Pope geeft den toon aan:

Safe from the bar, the pulpit and the throne:
Yet touch'd and sham'd by ridicule alone.

Spot is het eenig mogelijke tegenover zulk een schrijver; hij zal toch niet meenen, dat Gij - Bonnet - of Van der Kemp antwoorden zult? Professoren behandelend als honden, hoont hij den geheelen stand, en wie hen tot hun ambt riepen. Hij schrijft in een taal, die hij niet kent. De pondere orationis: koopt hij oraties bij het gewicht? Maar dat daargelaten; vertoont de inhoud wellicht meer verstand? Eerst verplettert de man Van der Kemp, dan komt Uw beurt. En daar ben ik, die Uw oratie vertaalde, omdat ik er mee instemde, evenzeer bij betrokken. En Van Wolde ook. Ons werk is straks geen duit meer waard, de boekverkoopers zijn woedend tegen ons, ja tegen den dokter van Horthemels, die hun zoo'n koopje leverden. Enkel en alleen, doordat die ééne man geen synoden of confessies luchten of zien mag. Had ik wat over hem te zeggen, dan gaf ik hem in doktershanden: een zesweeksche kuur van purgatie, aderlating, diëet, en vrij van gal, mak als een lam, leerde hij straks met genoegen onze heele Confessie uit het hoofd Hij is te verwaand, om medelijden, te onbeschaamd, om eenig respect te verdienen. Gevaarlijk zou hij zijn, als hij niet zoo imbeciel was. Hem hartelijk uitlachen, is het beste wat wij doen kunnen. Reeds zijn titelblad is ten hoogste origineel en aantrekkelijk. ‘Le momentis et pondere, en grand caractère y fait face avec cette kyrielle de 24 libraires, réunis en corps pour le débit de cette pauvreté. Ils sont comme rangés en ordre de bataille, pour vous livrer la guerre sous les drapeaux de notre auteur.’ Plaats en drukker liet men voorzichtiglijk weg. Maar ‘ce defaut se trouve suffisamment compensé par une chaine de sentences, toutes plus belles les unes que les autres. Il parait que notre sçavant a un gout decidé pour les sentences: il doit en avoir un joli recueil. Ovide, St. Augustin, le prophète David, et un Anonyme... c'est précisément chercher des sentences des quatre coins du monde. Cela... montre une érudition terrible.’ De toepassing vinden velen duister of krom; volgens de Duizend-en-een-Nacht zijn ze als amulet des te beter. Er is ook nog een gewichtige Voorrede; in keurigen stijl deelt de schrijver ons mee - Gij raadt het reeds -, dat door een merk-

[p. 296]

waardig toeval deze vrienden-correspondentie in zijn handen kwam, en hij terstond de noodzakelijkheid begreep van ze uit te geven ‘vooral in den tijd, waarin wij leven.’ Hij bedoelt, in een tijd, zóó boos, dat professoren hun plicht durven doen, en Holland - als alle landen, en terwille van de orde - een dominante religie heeft. Het geeft geen kleinen dunk van de logica van onzen schrijver. Als hij het wilde, sloeg hij met dezelfde argumenten heel Leibnitz' Optimisme tegen den grond. - Fijn is het onderscheid, dat hij maakt tusschen ecclesia Batava en ecclesia Christiana: zes maal heb ik het gelezen, en nog twijfel ik soms, of ik het vat. - Bij Van der Kemp's minderwaardig geredeneer kostte het hem soms de uiterste moeite, niet hier en daar wat attisch zout te strooien, bekent hij. Jawel, Attisch zout! Dat verwonderlijke talent der Atheners, die ‘beaux esprits du premier ordre’, ‘de railler finement... de mettre de l'esprit partout... jamais une grossiéreté... l'extrême délicatesse’... Neen, mijnheer Bonnet, dat zullen we toch maar niet gelooven. ‘Je ne connois personne si parfaitement antipode d'un Athénien que lui; pour son sel c'est tout au plus de celui dont on se sert au chateau du Baron de Thundertentrunck¹⁾: car il y a des sels de toute espèce.’ - Wilde U werkelijk den Brief zelf ook nog door, na zulk een Voorrede? Geloof me, het is niet te doen. 't Is een wondere waarheid, dat men altijd menschen vindt, die er hun pleizier van maken, anderen eindeloos te vervelen; maar zoo'n vervelend stuk als dit zag ik toch mijn leven nog niet. Waarom 't niet liever genegeerd? Daar is toch een bezwaar tegen: het voorbeeld. Het gaat toch niet aan, dat ieder, die maar wil, onder dekking der anonymiteit, menschen van positie allerlei impertinente zotheden toevoegt, opgeblazen oordeelend van dingen, die hij niet begrijpt!

Wat wil deze man nu? Synoden zijn onnut; confessies zonder eenig gezag; onderteekening ervan dwaas en onrechtvaardig; Nederlandsche Kerk en Christelijke Kerk, d.i. de som van alle Christenen, moet hetzelfde zijn. Anders te oordeelen, is papisme! Ik ben geen theoloog, en reken me vrij ervan, dit alles nogeens te onderzoeken. Maar de manier van optreden! Laat hij denken, laat hij zeggen, wat hij wil; desnoods het drukken - in een almanak. Maar niet den Reformator uithangen, die de natie den gapenden

1) Uit Voltaire's Candide. Zie beneden 335 n. 4.

[p. 297]

afgrond, het dreigende juk aanwijst van een herlevend hiëropapisme, een aanstaande slavernij.

Synoden zijn feilbaar! Zeker, maar noodig in het belang der heerschende religie. Belijdenis is menschenwerk! Laat het zoo zijn, maar ze is onmisbaar als toetssteen en onderscheidend kenmerk. Laat hij de menschen slechts verbeteren; en de eene wordt overbodig, de andere volmaakt. Dan beloof ik hem een standbeeld voor het Amsterdamsche stadhuis. Hij moest bedenken, dat het de Souverein, de Staten zijn, die synoden, confessie en onderteekening handhaven, omdat er orde in de samenleving moet heerschen: d.w.z. ‘le plus grand bien du plus grand nombre des associés.’ Het is hun al duizend maal uitgelegd; altijd komen zij weer aan met hun ‘vrijheid’ en ‘christelijk geloof’. Van alle hierarchie, fanatisme, gewetensdwang heb ik een afschuw; ik wensch, dat men deze zaak eenvoudig uit politiek oogpunt beschouwt. Deze regeling is de grondslag van onzen Staat en onze vrijheid. Staat dit den man niet aan, hij beproeve zijn geluk in den vreemde: men geve hem aanbevelingsbrieven voor het hof te Madrid, het parlement van Toulouse of de koningin van Hongarije. Misschien vindt hij wel nergens zoo veel vrijheid als hier. Maar geen geschreeuw, dat de Staten alles verkeerd doen, dat hun constitutie naar niets lijkt, dat men Bonnet en Van der Kemp moet wegjagen, dat hij zelf burgemeester van Amsterdam behoorde te zijn. Tien paspoorten voor zoo iemand, op den dag van morgen!

De man houdt zich schuil. Ik ben ook niet nieuwsgierig, wie hij is. We zouden geen vrienden worden, want ik heb een afkeer van schreeuwers en malcontenten. Holland vind ik een goed land; ik eerbiedig zijn wetten; evenzoo de synoden ‘comme établis par le Souverain’; en teekende ter goeder trouw de confessie. Zoo denk ik erover. Mijn antipode moge nu volhouden, of tot inkeer komen. 't Laatste raad ik hem. ‘Quien yerra y se emienda, a Dios se encomienda.’ Als ik - onverhoopt - hem toch eens ontmoeten mocht, zou ik hem dit voorhouden: Primo, mijnheer, geen drift! Ik wil je in vriendschap enkele goede lessen geven. Geen drukte, luister! Die Brief is een leelijk stukje van je. Al zouden hun denkbeelden zelf volstrekt onjuist zijn, Bonnet en Van der Kemp behooren ze, zoolang ze in de kerk blijven, voor te staan; en wij hebben daarin, als van eerlijke menschen, eerlijke overtuiging te zien. Tracht dat te begrijpen. Dat is één. Je schrijft Latijn, en je

[p. 298]

kent het niet, althans niet meer. Misschien verleerd met de Epistolae obscurorum virorum? 'n Goed boek, maar geen stijlvoorbeeld. Wees niet ijdel, maar schrijf je moeders taal! Dat is twee. Je brief is quasi aan een professor gericht. Een professor, die jou je meening vraagt over dingen, waar je niets van begrijpt? Droom je veel? Maar je moet geen droomen laten drukken: dat is zonde van 't papier. 't Moet zelfs een professor in de theologie zijn: je brengt zoo verdenking over het dertigtal, dat er ten onzent is. Wees niet boosaardig! Mijn derde en vierde les. Onthoud ze goed! Geen praatjes! - Je hebt iets over Oranje, dat me heelemaal niet aanstaat... Hoor eens hier, vriendje! Als Alva of Vargas - je hebt wel eens van hen gehoord - hier nog waren, had men je, met je boekje, reeds met klein vuur verbrand. Dank zij Oranje, kom je er nu af met wat spot van mij. De Oranjes waren ook al menschen; maar hun gezindheid en diensten jegens het vaderland gaan allen dank te boven. ‘Tu devrois te proposer cet exemple en ton petit particulier, et non pas y ronger.’ En wees een beetje zuinig met je ideeën. Dat men je niet eens als den ‘fou et enthousiaste’ Dathenus buiten de poort zet. Vijfde les. Je moest ze maar opschrijven.

‘Mon doux ami l'Ecrivain! permettez moi de vous dire que vous êtes d'une pedanterie insuportable.’ Behalve dat ge een Latijn schrijft, waarvan den schooljongens de haren overeind gaan staan, schik je je gedachten in zulk een eigenaardige methodische orde, dat men je over vijftig jaar voor een leerling van den Doctor Angelicus of den Doctor Illuminatus¹⁾ zal houden. ‘C'est là un manque de gout dont vous devez vous corriger. Vous ne lisez pas beaucoup, on voit cela: mais suposé qu' après avoir emploié une heure par jour, ou bien par semaine, à lire les Epistulae Obscurorum Virorum (je ne prétends pas vous oter ce livre aussi brusquement) vous vous mettiez un peu à lire aussi les brochures du tems, premièrement des petites pièces, puis d'autres plus grandes, puis de bons ouvrages: peu à peu vous en prendriez l'habitude, et vous commenceriez à regarder bien des choses d'un autre oeil. Dumoins vous verriez alors, qu'on n'écrit plus comme l'Ange de l'Ecole ou comme le Docteur très illuminé. Et sérieusement, mon bon Monsieur, vous tombez comme des nues avec votre stile. Depuis trois siècles personne n'a écrit de la sorte.’ Als je je dien

1) Thomas Aquinas en Raimundus Lullius.

[p. 299]

stijl afwent, kun je een groot man worden. Op enkele malle overdrijvingen na, heb je net de ideeën, die thans zwaar in de mode zijn: tolerantie, vrijheid; slavernij van den geest, hiërarchie, en al die dikke woorden, die men zoo gaarne uitspreekt om het genot, ze te kunnen bestrijden. De gemeenplaatsen van onzen tijd; bijna de stempel van het genie! Wie grenzen bepalen wil, krijgt allen tegen zich: ‘Les petits maîtres, les gens comme il faut, tout jusqu' aux femmes et aux Journalistes, crie après vous:... Eh, Monsieur! voudriez vous sérieusement voir griller les hommes?’ Dat zijn de gevolgen van dien ongelukkigen ‘esprit philosophique’, dien de Franschen ons, met hun pruikemakers en modekooplui, hebben overgestuurd¹⁾. ‘De sorte que vous voiez, mon ami, que vous n'etes pas seul à crier Tolérance, et que vous n'avez guères lieu de dire avec Pétrarque: “Pochi compagni havrai per questa via.”’ Maar als ge daarvan profiteeren wilt, dan niet pedant wezen! Zóó jouwen ze je uit. Een partijganger, die met major en minor argumenteert, zou hen doen overloopen naar de tegenpartij. ‘Au contraire écrivez joliment, mettez à tout propos des antithèses, des saillies, des traits en l'air: plus vous déraisonnez, plus on vous admirera’... Welk een verschiet! Wees mij dankbaar, al hield ik je wat voor den gek; want ik zie aan je, dat je van dit alles nog niemendal wist. Zoo verpletter je straks Bonnet en Van der Kemp op je gemak, met één verachtenden blik; dan kun je gaan reformeeren met epigrammen; en als philosooph ben je boven alle verwijt verheven.

‘Grand Ecrivain, une nouvelle lecture de votre admirable pièce me fait revenir de mon égarement.’ Je was al doende met hervormen. Ons, blinden, zou je de oogen openen. Maar ik merk niets, en ik zie niets. Je beweert wel machtig veel, maar je leverde nog geen schijn van bewijs. Leden van synoden feilbaar: met ons poover restje gezond verstand hadden we dat zelf al begrepen. De synode van Dordt niet vrij in haar oordeel: ja, daar zijn al dikke boeken over geschreven; je bewijzen? Die ellendige, absurde formulieren: als je dat nu aan een der ergste artikelen eens toelichtte? Daar zitten nu duizend van je lezers hopeloos in hun Confessie te bladeren. - Er zijn meer Vernieuwers geweest, maar zij legden het anders aan. Verzamel een leger als Mohammed, of

1) V.G. wijst op de juiste beschouwing in de Lettres d'un Voyageur Anglois (van Vernet, den vriend van Brown). Zie boven 276.

[p. 300]

volg tenminste Penn's voorbeeld, die, toen hij den Engelschen de oogen wilde openen voor het schrikkelijk misbruik in jassen en hoeden, een klare reden opgaf: het was wereldsch. Zij slaagden. Je idee is uitnemend, maar de menschen zijn te obstinaat om je op je woord te gelooven. Schrijf eenige folianten, afdoend en leesbaar; of geef je hervormers-roeping op. Anders - ik teeken voor twintig exemplaren. ‘Personne n'est plus curieux de voir... si dorénavant vous serez assez fou de prononcer jamais le mot de Tolérance ou de liberté. - Adieu, le Reformateur! je n'ai plus rien à vous dire. Corrigez-vous!’

Mijnheer Bonnet, 't ging mij alleen om uw begrenzing van de vrijheid van denken in het godsdienstige. Uw ideeën dunken mij het behoud te beoogen van orde en rust; die van uw bestrijders, en van vele anderen, de omverwerping daarvan. U vertrouw en vereer ik; ik hoop, dat ik dat ook alle theologen, die u steunen, steeds zal kunnen doen. Maar zooals ik den oproergeest verfoei, zoo haat ik ook hen, die de kerkelijke macht onder schoonen schijn zouden willen uitzetten, of de gewetens binden. Gij hebt uw plicht gedaan met uw waarschuwing naar de eene zijde, ik vertrouw er vast op, dat gij tegen het niet geringer gevaar aan den anderen kant evenzeer zult waken.

Bonnet en Van der Kemp konden zulk een helper missen; zij reppen van hem ook met geen woord. Maar weldra krijgt Van Goens een antwoord op zijn Brief: het komt uit Groningen, verzekert Lelyveld¹⁾; Goodricke verklaarde echter, nog jaren later, zelfs den opsteller niet te weten²⁾. Deze Noodige Waarschouwing aan den Hollandschen Franschman pakt hem niet zachtzinnig aan.

1) Br. I 235.

2) De Belangens, enz. Inl. 41. Mogelijk heeft een anonymus, met V.G. bekend, maar verre van bevriend, het stuk naar Gron. gezonden. G. ontkent t.o.v. dit stuk niet, van de uitgave te hebben geweten. - De Ndl. vert. zijner Epistola, met toevoeging van een Voorbericht van den vertaler, ging geheel buiten hem om; nog in 1772 wist hij niet, wie die bewerkt had. Ibid. 39. In dat Voorbericht krijgt de laf spottende en vervolgzieke Franschebrief-schrijver, die, onverschillig of Papistisch, zonder onderzoek gelooft, wat zijn kerk gelooft, en die iemand slecht Latijn durft verwijten in ‘zeer elendig Fransch’, braaf zijn deel. G. zelf had intusschen zijn Proeve opgesteld, en daar blz 3-12 den ongelukkigen lasteraar en leugenaar, een schandvlek van het onderwijs, dat hij blijkbaar bedient, die de Formulieren teekent uit politiek belang, of omdat de Souverein het gebiedt, enz. voor een zot verklaard, dien hij, naar Salomo's woord, naar zijn dwaasheid niet antwoorden zou. In 1772 spreekt hij nog eens over hem, De Belangens enz. Inl. 39-42. Z.b. 294 n. 7. Habbema, een der latere rechtzinnige bestrijders van V.G., herinnert hem in 1776 nog eraan, hoe Goodricke hem ‘gevoelige slagen’ had toegebracht. Tegenbericht of Kort Vertoog, enz. 8 vlg.

[p. 301]

De schrijver, een geestverwant van Goodricke, wil tegen Van Goens, dien hij overduidelijk aanwijst, al noemt hij zijn naam niet, diens eigen strijdwijze aanwenden; maar hij brengt het niet verder dan tot grofheid, zonder eenigen geest. Zijn motto spreekt van ‘a kind of culture, that will produce a Man at fifteen with his caracter and manners perfectly formed: but he is a little man; his faculties are cramped, and he is incapable of further improvement.’ Zijn leeftijd: hoe lang is hij al van de Latijnsche school? zijn ingebeelde fijne smaak: voor het Latijn heeft hij kiescher ooren dan Cicero; de hooge dunk van zijn ambt - met een inkomen van vijftig ducaten! - dat hem voor spot vrijwaren zou: hij heeft reeds voldoende anders ervaren¹⁾; het geweldige geleerdheidsvertoon van den ‘Philosophe sans fard’, die alle talen kent: maar wat een Fransch; de vleierij van den Stadhouder: om weldaden af te bedelen; ‘denkeloosheid’, onkunde, jongenswerk; woordverdraaiing, kwaadaardigheid, verwaandheid, schoolmeesterachtigheid; - dat zijn een deel der vriendelijkheden, die Van Goens te genieten krijgt. Omtrent de zaak zelve wordt hem voorgehouden, dat hij anders overal zich laat voorstaan, de schriften van de toleranten, die in 't geheel geen godsdienst hebben, te kennen: ‘ja, (dat gij) in sommige opzigten u niet ongunstig omtrent dezelven hebt uitgedrukt.’ Het zal echter nog de vraag zijn, of hij ze werkelijk gelezen, of anders wel begrepen heeft. Nu speelt hij een andere rol, en komt de heerschzuchtige ‘kerkelijken’ in het gevlei, zelfs tegen geen godsdienstvervolging opziend. Waarom? Vleierij van Bonnet, meenen sommigen, ‘om door hem kalandisie te krijgen.’ - ‘Dat ‘de nieuwerwetsche stijl van (zijn) groot voorbeeld Rousseau en anderen’: niet methodice, ordentelijk redeneerend, maar springend van den os op den ezel, Van Goens zoo aanstaat, is geen wonder; logisch denken is daarbij overbodig. Zijn scherts staat overigens op het peil der ‘potsemakers bij de kwakzalvers’: zoutelooze grappen. ‘Neen Vriend! Gij hadt de kunst van geestig te schertsen, uwen gelievden Rousseau en Voltaire wat beter moeten afzien, eer Gij met uw klompen op het ijs kwaamt.’ Een insinuatie omtrent Van Goens' zedelijk leven²⁾

1) Vgl. blz. 7 vlg. toespeling op een weigering van V.G., om een tegenstander te antwoorden, die zijn naam niet noemde? Waarop doelt dat dan? Iets tegen den Philos. s.f.?

2) Hij zal toch, ‘volgens de mode, wel een Nimfje hebben, ten minste nog wel een oud Academiekennisje, die hem 's nachts gezelschap houdt.’ - Heeft dit, heeft de gissing, dat Amsterdam hem schijnt beleedigd te hebben, een reëelen grond?

[p. 302]

maakt de maat vol van het venijnige, fel-persoonlijke schotschrift.

Het insolente stuk werd aan ‘liefhebbers’, professoren, en anderen, in Rotterdam, Den Haag en Leiden ‘in een bloot couvert’ toegezonden, berichtte Lelyveld¹⁾. Van Wijn schreef er ook al over aan Van Goens²⁾. En deze, ten uiterste geprikkeld, antwoordt: ‘On m'a envoié aussi cette “Nodige Waerschouwing”, qui est une des pieces les plus plaisantes du monde. Et dites moi vous, avocat, si, en cas qu'on en decouvrit l'auteur, celui que cette pasquinade regarde, pourroit se dispenser en honneteté et en conscience, de donner à son ami une centaine de tres bons coups de canne. Au reste Spaen en sera bien charmé, non? Je vous embrasse, mon cher, vous valez bien tout seul cette canaille enragée’³⁾. Van Wijn beziet de zaak anders⁴⁾: Stokslagen waren zeker beter dan eenig antwoord. Maar nog beter ware geweest, zich buiten alles te houden. ‘On connoit (cela me fache) icy l'auteur et de l'une et de l'autre lettre⁵⁾; celui qui ecrivoit en François (vous m'avez temoigné de ne le pas etre) est pourtant mon ami intime.’ Vroeg deze mijn meening, ik zou hem voorhouden, dat hij heel andere en hoogere roeping had⁶⁾. Kort daarop⁷⁾ geeft Lelyveld bericht aan Van Goens van het verschijnen van den Brief aan... N.C., dien hij beter vat dan de Remonstrantsche predikanten P. van den Bosch en J.K. Valk, en berispt hem tegelijk, als terloops en in quasi-onpersoonlijken vorm, over de onvoorzichtigheid, als auteur van de Lettre à M. Bonnet eigenhandig aan Prof. Van der Kemp te schrijven. Deze, niet wetend, of de brief van vriend of vijand kwam, liet hem dezen en genen zien, en daaronder waren er, die het handschrift herkenden! - Ook later komt Lelyveld soms nog op de zaak-Bonnet-Van der Kemp-Goodricke terug in zijn brieven aan zijn vriend Van Goens⁸⁾.

Toen Schultens, die wellicht ook aan het bovenvermelde Maatschappij-praatje had deelgenomen, in 1773 een correspondentie met Van Goens begon met de waarschuwing, dat er geruchten van

1) Br. I 235 (4-12-67). Toespeling ook wel op deze zaak 18-12-67 a.w. 241. Goodricke vertelt, dat ze niet verkocht is, maar alleen ‘hier en daar present verzonden, in de hoop, dat dit voldoende zou zijn.’ De Belangens, enz. Inl. 40.

2) Blijkens V.G.a.V.W. einde Dec. 67. Zie ook boven 180.

3) Ibid.

4) 23-1-68.

5) Wsch. bedoelt V.W. met die ‘andere’ Goodricke's Epistola, niet de Nood. Waarsch.

6) Zie boven 180.

7) Br. I 253 (6-2-68). C.N. is daar een vergissing van L. voor N.C.; de noot verliest daarmee allen grond.

8) Br. I 259, 290 (11-3-68 en 21-2-69).

[p. 303]

ketterij over hem liepen te Leiden¹⁾, herinnerde hij blijkbaar hem even, verwijtend, zijn wonderlijken contra-toleranten ijver van zes jaar geleden. Want Van Goens antwoordt: ‘Over de folie van dat Fransche prul zal ik gaerne uwe gedachten weten, maer zou 't U.W.E. niet aangenamer zijn, dat ik U eerst de mijne zeide? Dan was U.W.E. zeker, dat ik niets schreef anders dan ik 't meende, en niet mijne verontschuldiging na Uwe beoordeling geschikt had. Mij dunkt het was beter, en dan wil ik het ten eersten in 't brede doen. Wat dan noch hapert aen mijne begrippen, zal Schultens mij leeren suppleren. Voor hem wil ik zuiver zijn, of worden; alleen van interest²⁾ had hij mij noit moeten soupsonneren. Hier was ik incapabel toe’³⁾. Van Goens wil dan niets meer van zijn satire tegen Goodricke weten⁴⁾; hij is thans een ‘tolerant’, die in ijver voor Schultens niet onderdoet. De simpele reeks Rede-Deugd-Geluk bepaalt ook voor hem den weg des menschen. Bijgeloof en vooroordeel zijn ook hem de duistere machten - met huichelarij, verpersoonlijkt in de ‘fijnen’⁵⁾ -, die het al pogen te bederven. Al blijft hij van de Deïsten meestentijds zekeren afkeer betuigen, niet dezen, maar die dwepers en dwarsdrijvers zijn de groote vijanden. De Duitsche Aufklärung lijkt het meest naar zijn hart; de Openbaring aangepast aan het gezond verstand, de christelijke leer vereenzelvigd met de natuurlijke religie, het geloof verdrongen door de algemeene menschenmin.

In 1767, of vroeger reeds, denkt Van Goens er ernstig over, de Geschichte des menschlichen Verstandes van C.F. Flögel, in 1765 verschenen, te doen vertalen, met bijvoeging van eigen aanteekeningen⁶⁾. Een paar jaar later mengt hij zich in den strijd over den roman Belisarius van Marmontel, waarin de zaligheid van alle braven geleerd wordt; om tegen Ds. Hofstede de eer van Socrates en andere deugdzame heidenen te verdedigen⁷⁾. Kort daarop vergast hij zijn nieuwe vrienden, de Oostenrijksche edellieden Chotek en Wilzeck, op zijn ‘heureux système de Philantro-

1) Zie boven 132.

2) Vgl. boven 294.

3) Br. II 3.

4) In zijn meergenoemden bundel ‘Klijne Schriften’ is ze zelfs niet opgenomen. In zijn Catal. vinden we ze wel, maar zonder zijn naam, dien hij anders gaarne bij zijn anonieme werkjes aanduidt. Evenzoo de vert. van Bonnet's Oratie, die echter wel in den bundel aanwezig is.

5) Over de ‘fijnen’: Knappert, Gesch. N. Herv. Kerk II 41 vlgg., 91-92. Hartog, Spect. Geschr.² 226 vlg. Zie ook boven 72. ‘Fijne’ en ‘bedrieger’ schijnen ook voor Prins Willem V omtrent synoniemen. Hardenbroek a.w. I 382, 383, 386. - Maar over den ‘fijne’ als type in de literatuur ware een geheel boek te schrijven.

6) Br. II 266. Cf. Cat. V.G. I 172; ook de tweede druk 1773 daar vermeld.

7) Waarover later nog.

[p. 304]

pie’¹⁾. De laatste schrijft in zijn antwoord over ‘la religion qui est instituée pour... nous faire sentir que nous sommes tous frères’, en vervolgt: ‘vous nous montrez le chemin au Bonheur qui existe dans nous-même’; men moet ‘déplorer et rire du genre humain tour à tour en tâchant de lui être utile en general et en particulier.’ Altijd vol liefde voor het menschelijk geslacht, zoo roemt Wilzeck in een lateren brief hem weer²⁾. In ruil voor de over-confidentieele brieven van Van Goens deelt ook Chotek innerlijke ervaringen mee, naar aanleiding van het sterven van een geliefden oom: Hoe verheugd is hij nu, zich altijd tegen het materialisme verweerd te hebben; na driejarigen strijd had hij nog wel niet geheel overwonnen, maar toen zag hij den afgrond vóór zijn voeten; hij wierp toen terstond de boeken weg, verbrandde zijn aanteekeningen, en zocht verstrooiing. Intusschen sterkte zich, wat hij aanvankelijk om eigenbelang hoopte wáár te vinden, langzamerhand tot overtuiging, en ten slotte tot zekerheid voor zijn gevoel. En op zijn krachtigst zal zich dat doen gelden bij ‘la decomposition de (son) être.’ Hoe beklaagt hij van heeler harte allen, die zoo ongelukkig geweest zijn, zich juist een overtuiging of sterk vermoeden van het omgekeerde te verwerven!³⁾

Vrucht van de puurste Aufklärung was ook J.J. Engel's Philosoph für die Welt (1775-1777)⁴⁾; in populair-wijsgeerigen, vaak verhalenden trant, wees hij den redelijken weg naar geluk en deugd in onze redelijke en alleszins ‘beste’ wereld. Het werk maakte op Van Goens grooten indruk: ‘il y trouva tant de conformité avec sa façon de penser et de sentir, qu'il traduisit un Dialogue’, vertelt De la Fite in zijn Bibliothèque des Sciences⁵⁾, zonder Van Goens bij name te noemen; hij spreekt quasi-gissenderwijze van een man, uitstekend door maatschappelijken rang en literaire verdiensten. ‘Ce morceau a été fort goûté de tous ceux qui l'ont vu; le Traducteur s'est donc déterminé à faire connaître à ses compatriotes l'ouvrage entier ou du moins la plus grande partie.’ Hij deelt dan als proeve een Fransche vertaling mee van ‘Die Höhle auf Antiparos’, een dialoog tusschen twee Litausche edelen, over Holbach's Système de la Nature, dat de belezen M. zijn leergieri-

1) Chotek a. V.G. Paris ce 17 Aout 1770; Wilzeck a. V.G. Amsteldam, le 29 Mars 1770. Helaas ook hier alleen de antwoorden, niet Van Goens' eigen brieven bewaard.

2) Florence le 8 Juin 1771.

3) Prague-Neuhoff en Bohème, 11-20 Août 1771.

4) Het werk maakte zekeren opgang; nog in de 19de eeuw werd het herhaaldelijk gedrukt, ondanks de bijtende kritiek, die Schleiermacher in 1800, naar aanleiding van een 25 jaar achteraankomend 3de deel, erop had gegeven. Zie Koberstein a.w. IV 717.

5) T. 48. (1778) 79-98.

[p. 305]

gen, onkundiger vriend B. als uiterst gevaarlijk afraadt, en ten slotte op het vuur smijt. Wil hij ontwikkelende lectuur, hij zal hem de werken van Reimarus zenden.

Het stuk, dat Van Goens - waarschijnlijk al in 1775 - in het Nederlandsch had vertaald, was een der twee dialogen ‘Ueber den Tod’: Een edel, fijngevoelend man heeft vrouw en kind door een smartelijken dood verloren, en ziet nu in de gansche Natuur niets dan ellende, verderf, vernietiging. Een grijze vriend houdt hem voor, dat zijn kijk op de natuur door vooroordeel vertroebeld is; hij late de rede spreken, en hij zal erkennen, dat er veel meer goeds dan kwaads is, en dat in het kwade zelf weer het goede ligt. Onze natuur, die ons zooveel heerlijks schenkt, brengt den dood noodwendig mee. En dat niet alleen; de dood zelf is ‘Vater des Guten, Urheber von Glückseligkeiten, die ohne ihn nicht Statt finden würden’¹⁾.

De Perponcher²⁾ - toen blijkbaar een zeer goed vriend³⁾ -

1) Ed. Wien z.j. (1815) II 94.

2) Iets over hem bij Kalff, Gesch. Dl. VI; Te Winkel, Ontwikk.-gang Dl. IV; Nw. Biogr. Wb. Dl. II. Over zijn politiek De Beaufort, Gids 1875, IV 394; over zijn theologie Sepp, Pragmatische Gesch.³ 256; over zijn paedagogiek Knappert, Zed. Leven 18de E. 108.

3) In 1776 ook zendt V.G. aan Schultens Rhapsodiën, of het Leven van Altamont ‘de mon ami Perponcher.’ Br. II 29 (6-9-76). Het was in 1775 in twee deelen anoniem verschenen te Utrecht. Een merkwaardig boek, dat zeer duidelijk bescheid geeft over Perponcher's toenmalige ideeën; en waaraan men tot nog toe altijd te weinig aandacht schonk. De Bibl. des Scienc. wijdde in 1777 en 1778 vier artikelen aan dezen ‘roman philosophique et politique’, die verdiende in het Fransch te worden vertaald. - Het lijkt een mengeling van Robinson Crusoe, Contrat Social, Utopia, en -Remonstrantisme. De op een woest eiland verbannen prins A. gaat met schipbreukelingen een staat stichten. Dat is de aanleiding tot breede beschouwingen over de grondslagen van het Staatswezen. Twee republieken worden voorgesteld: 1. voor de menschen, zooals ze tegenwoordig zijn. 2. voor de menschen, zooals ze moesten zijn, d.w.z. veel dichter levend bij de natuur. In 1. berust de Staat op een Contrat social, bij welks eerste opstelling iedereen zeggenschap had gehad; verder vinden geregeld herzieningen plaats. Er zijn geen stands- of stadsprivilegiën. Een Senaat wordt samengesteld naar standen en beroepen. Belooningen staan tegenover straffen (ook doodstraf). Er is een staatsgodsdienst met zeer ruim gestelde belijdenis (God de Schepper, Jezus de Zaligmaker, hulp der genade, Heilige Schrift geloofsregel, deugdenreeks als geest des Evangelies). Vrije eeredienst en volle burgerrecht voor allen, die God erkennen. Staatsopleiding van alle geestelijken; niet in menschelijke vindingen van systemen. Zij genieten veel eer, maar krijgen weinig macht; en de Staat bewaart den vrede. Enz., enz. Heel de regeeringstaak wordt uiteengezet; onderwijs, wetenschap, tot waterbouwkunde toe. In 2. benadert men Utopia veel meer. Rang en gezag hangt af van leeftijd. Particulier eigendom bestaat niet. Alles is van den Staat. De grootte der huizen hangt af van die van het gezin. Meubelen, kleederen, enz. zijn voor allen gelijk. Allen bebouwen het land. De volwassen jongeren worden met groote plechtigheid in Staat en Godsdienst aangenomen, met een indrukwekkende rede van den Vader der Republiek, waarin deze de hoofdwaarheden van den godsdienst (de eeuwige straf ontkent P. hier reeds. Vgl. Sepp 1.1. voor later) mededeelt, en vooral de moraal uitvoerig uiteenzet en aanprijst.

[p. 306]

krijgt het vertaalde stuk ter inzage. Hij wijst op enkele stijlfouten, Germanismen vooral, prijst den inhoud, en raadt Van Goens zeer aan, op vertaling van het geheele werk aan te dringen. Maar hij betreurt het, dat de schrijver zijn schoonen dialoog zóó afbrak; het belangrijkste verwachtte hij juist nog. ‘Ce seroit être temeraire que d'entreprendre de l'achever. Cependant si l'auteur n'en faisoit rien et que pendant cet été j'avois du temps, nous pourrions créer ensemble ce qu'il y auroit à faire’¹⁾.

Het tweede deel (1777), waarin hij de voortzetting zal verwacht hebben, was dus nog wel niet verschenen²⁾. De vrienden gaan inderdaad aan het werk. In een anderen brief verdedigt Perponcher tegen de aanmerkingen van Van Goens zijn Fransche phraseologie - hij schreef zijn vervolg dus in het Fransch -, maar hij wil niet ontkennen, dat zijn vriend de bedoeling van Engel beter kan hebben gevat dan hij. Op één punt legt hij den nadruk: de Openbaring; ‘enfin quant à l'usage que j'ai fait de la revelation, je prevoyois bien cette objection.’ Blijkbaar vond Van Goens die hier geheel overbodig; Perponcher betuigt echter, dat deze zoo zeer met al zijn gedachten verbonden is, dat hij ze niet uitsluiten kan; bovendien vermag zij alleen den twijfel en geestelijke bandeloosheid te keeren, en over het hiernamaals zalige zekerheid te verschaffen³⁾.

Stellig had Van Goens meer in den geest van Engel gewerkt. Ook deze heeft de Openbaring niet noodig; zijn vervolg-dialoog bewees het later: Elke ‘verbetering’ in de inrichting der wereld zou schrikkelijke gevolgen hebben, gelukkig is ze onmogelijk. Dat ziet de phantasie niet, maar voor de Rede ligt het klaar. De dood is de grootste weldoener des levens! Een mensch zonder leeftijd, zonder geslacht, was een mensch zonder eenige levensvreugde: geen liefde, geen vrouw, geen kind, geen gezin, geen maatschappij! In het bijzondere moge duisternis heerschen, op de hoogte van het Algemeene is alles licht. - Voor den lezer, wiens rede de vlucht niet volgen kan, heeft Engel echter nog een eenvoudiger oplossing dan deze wijsgeerige vertroosting: een anderen zoon en een andere

1) P.a.V.G.z. pl. d.j.

2) Het vervolg kwam echter eerst in de 2de uitgave.

3) Perponcher's Vervolg is te vinden - in het Nederlandsch - in zijn anonieme Mengelingen, dl. III (1779) 108-162 als deel van het hoofdstuk ‘Wandelingen’. De inleiding vormt een gesprek tusschen twee vrienden over het afgebroken stuk in het ‘uitmuntend werkje De Wijsgeer voor de Waereld. De vertaler zegt P. later, heeft zijn landgenooten ‘waerlijk een hoogst schatbaer geschenk gedaen.’

[p. 307]

vrouw, den eenzame door zijn menschenliefde toegevoerd¹⁾.

De la Fite dacht even gunstig over Engel's Wijsgeer; reeds lang had hij plan gehad, een proeve in zijn tijdschrift te vertalen; hij verheugt zich, dat Van Goens nu dat boek ‘plein d'esprit et de vraie philosophie’ zijn landgenooten zal verschaffen²⁾. Ook de Franschen moesten het kennen. Nog beter was het, dat Van Goens zelf een soortgelijk werk voor hen opstelde; stellig had het dan ‘plus de goût encore et plus d'humour’³⁾. Dineerend met den graaf van Heiden-Reinestein, verneemt hij van dezen, dat het boekje reeds verschenen is⁴⁾: ‘il m' en a paru très content.’ Dat spreekt deze ook tegenover Van Goens zelf uit: ‘j'adopte pleinement le sistème de l'auteur... En effet, étendre et animer en nous le sentiment des biens reëls, diminuer et affoiblir celui des maux inevitables de cette vie, c'est un chef d'oeuvre de sagesse’... Hij haalt er Rousseau bij aan, die moeiten en verdriet als voordeelen beschouwt, omdat ze het gemoed vatbaarder maken voor medelijden, terwijl de verteedering over eigen en anderer leed zelve zoet is. De geliefde stelling van Engel, ‘que tout est pour le mieux’, vindt ook zóó bevestiging⁵⁾. - Heiden maakte er een practische les van voor zijn licht teleurgestelden en zich verongelijkt gevoelenden vriend. Maar deze neemt ze niet aan. Zoo waren zijn ‘idées sur le bonheur’ niet: dat werd even gevaarlijk in het moreele als de intolerantie in het godsdienstige. Voor de Voorzienigheid moet het gelden: ‘tout est bien’, maar de menschen bederven het vaak, en dat hebben we te bestrijden. Maar Heiden waarschuwt hem tegen het groote gevaar van overgevoeligheid: ‘vous qui refléchissés si judicieusement sur le bonheur et les moyens d'en faire une étude’, - zoek matiging, den middenweg, de onderscheiding van waar en ingebeeld leed! Uw eigen Voorrede brengt mij tot zulk een gedogmatiseer⁶⁾.

1) De slothoofdstukken - althans in de uitgave van 1815 - gaan, kenmerkend, ‘Ueber den Werth der Aufklärung’, en ‘Ueber die Furcht vor der Rückkehr des Aberglaubens’. - Engel, half dichter, half denker, was de vriend van Weisse en Garve; hij vertaalde van Batteux en Home. Aan den Phil f.d. W. werkten ook Garve, Eberhard en Mendelssohn mee. Zoo Allg. D. Biogr.

2) Wie vertaalde het eigenlijk? Niet V.G. zelf. Vgl. boven en Br. II 59 noot. Vermoedelijk een leerling van V.G. onder zijn toezicht. Duker? Of Van der Pauw? Waarschijnlijk de laatste; ‘voor rekening van den vertaler’, dat past V.d.P. beter dan D., naar 't schijnt. Uitgever was J.C. ten Bosch.

3) D.l.F.a.V.G. 27-3-78.

4) Dez. a. denz. 6-5-78. Vgl. Br. II 57 noot; het verscheen dus 23-4-78. In V.G.' eigen lijst genoemd (Pf. 130 D 2 X): ‘Engel's Wijsgeer voor de Wereld, uit het Hoogd. met een voorrede van R.M.v.G. 1778’.

5) Br. II 60.

6) Br. II 62.

[p. 308]

Het is mij helaas niet mogen gelukken, de Nederlandsche vertaling met Voorrede op te sporen. Van Goens' verhouding tot de Aufklärung kennen wij echter nog wel uit andere stukken. Wie denkt bij Aufklärung-in-Nederland niet aan Van der Marck?¹⁾ Dat Van Goens levendig belang stelde in diens zaak, is a priori aan te nemen; het is op te maken uit de correspondentie met Schultens²⁾; maar het blijkt ook uit persoonlijke relaties.

Van der Marck, in Groningen afgezet, had in Lingen een nieuwe hoogleeraarsplaats gevonden. Vandaar zond hij aan Van Goens met zekeren heer Nobel een klein geschriftje van zijn hand. Deze bedankt in een schrijven van 16 Januari 1778³⁾ daarvoor en verzoekt, daar hij ‘altoos met veel vrucht en genoegen (zijn) schriften gelezen heeft, van tijd tot tijd te mogen geïnformeerd worden van 't geen hij verder mocht komen uit te geven, immers van zulke kleinere geschriften; die de verwijdering van plaats anders wellicht hem mocht doen échapeeren.’ Tot zijn spijt heeft hij vernomen, dat ook over dit stukje alweer ‘reflexiën’ zijn gemaakt, ‘die tendeeren om (Uw) welmeenenden ijver ter bevordering van eene gematigde en meer beredeneerde manier van denken in het stuk van Godsdienst al verder te decrieeren.’ Van Goens had ook niet anders verwacht dan dat de partij, aan welke Van der Marck het meest in den weg had gestaan, hem, na dat Groningen en ons vaderland zijn roem en verdiensten hadden moeten missen, ook verder met een waakzaam en ergdenkend oog zou blijven nagaan. Daarom vond hij sommige passages niet zonder gevaar: ‘voornamelijk de eloges van den Hr. Semler, een man voor wiens persoon en zeldzame geleerdheid ik de grootste achting heb, doch die U.W.E. wel weet, dat bij velen, voornamelijk hier te lande ten uitersten suspect en gevaarlijk wordt gehouden.’ Hij begrijpt, hoe moeilijk het in het bijzonder voor een man als Van der Marck, die gewoon is, zijn gedachten den teugel te vieren, moet zijn, al zijn woorden te wikken en te wegen. Dat hij, bij een goede conscientie en de achting van alle beter-denkenden, deze

1) Over hem o.a. Reitsma a.w.³ 701; Knappert a.w. II 101 vlg.; Van Veen, Uit de vorige Eeuw 152-187; Hartog, Uit de dagen der Patriotten 155 vlg.; Burman bij Van Vloten, Proza-bloeml. 18de E. 258 vlg.; De Bie a.w. 259-268.

2) Br. II 8-9. Nog in 1781 voelt Van Goens zich zoo zeer geestverwant van Van der Marck, dat hij meent, dat de lieden, waaraan het Hof dezen heeft geofferd, en die ook Kleman hadden begeerd, straks hem als slachtoffer zullen eischen; daarna zullen zij aanvallen op Ten Hove en alle vrienden, ‘qui pensent raisonnablement’. Br. III 135.

3) In de Univ.-Bibl. te Leiden.

[p. 309]

vitterijen met minachtend of medelijdend stilzwijgen zal voorbijgaan, begrijpt hij volkomen. Toch zou hij hem willen raden, ‘liever in kleinigheden de eigenliefde en waan van deze luiden ongeroerd te laten en ondertusschen voorttegaan met hen veel zekerder en gevoeliger slagen toe te brengen, door gestadig aan de uitbreiding van het Rijk der Waarheid en gezonde Redeneerkunst met Leer en Schriften te blijven arbeiden.’

Van der Marck stelt Van Goens gerust¹⁾: hij hoeft in Lingen niet te vreezen voor kettermakerij. Het Opper-curatorium te Berlijn is zelf zeer tolerant. Juist een dissertatie (onder hem) met een orthodoxe voorrede van zijn hand wekte veel gemompel; niet een andere ‘de origine imperii divini ex quasi pacto societatis derivanda’ van een ‘verbaazend verheffer der Natuurwetten’, die in Groningen zou moeten zwijgen. Mogelijk komt hij in de volgende week te Utrecht; stellig zal hij dan Van Goens bezoeken. - Deze was toen al een paar jaar vroedschap; de bedachtzame formuleering, de gewichtige toon, de wijze raadgeving zetten op zijn brief het cachet van den regent met sterk verantwoordelijkheidsbesef. Evenwel past hij in dit verband om het toch duidelijke getuigenis over Van Goens' geestesrichting in de voorafgaande levensperiode.

Uit het begin daarvan dateert reeds Van Goens' bewondering voor Mendelssohn - Mozes, zooals hij kortaf in de contemporaine geschriften meestal heet -; een Jood, die steeds weigerde, zijn Jodendom te verloochenen, maar niettemin een steunpilaar der Aufklärung, die zich zoo gaarne voor het volmaakte Christendom uitgaf. In 1769 deed hij een vertaling verschijnen van diens opstel Ueber das Erhabene und Naive in den schönen Wissenschaften, met een uitvoerige voorrede en enkele aanteekeningen en bijvoegselen van zich zelf²⁾. ‘De schrijver is reeds voordelig bij ons bekend geworden door de vertaling die mijn vriend Petsch gegeven heeft van zijn verhandeling over de zedelijke gevoelens’³⁾,

1) Lingen, 11 Juli 1778. Univ. Bibl. Leiden. - Hier blijkt ook, dat zij elkander reeds langer kennen.

2) ‘Voor rekening van den uitgever’, te Utrecht bij J.C. ten Bosch. Zij werd weinig of niet bekend in ons land, verklaart de uitgever S. de Waal te Utrecht, in een ‘2de uitgave met verbeteringen’ van 1774, een titeluitgave met drie bladzijden Duitsche beoordeelingen en een bladzijde verbeteringen. De Cat. V.G. I 242 vermeldt zelfs een ‘3de ed. Utrecht 1775’ die wel van hetzelfde makelij zal zijn.

3) Utrecht 1769. In datzelfde jaar nog een Nodig bericht van J. Petsch, ter verdediging van zijn uitgave. Nog andere werkjes hierover in 1770 en 1771. Cat. V.G. I 173.

[p. 310]

herinnert Van Goens in zijn voorrede; het stukje, dat hij nu aanbiedt, verscheen eerst in de Bibliothek der schönen Wissenschaften - die evenals haar beide opvolgsters, Allgemeine Deutsche Bibliothek van Nicolaï en Neue Bibliothek der schönen Wissenschaften van Weisse, algemeen verdient gelezen te worden¹⁾ - en daarna, met andere vereenigd, in Philosophische Schriften (1761). Hij heeft het plan, daaruit nog een ander stuk door een vertaling bekend te maken: Ueber die Hauptgrundsätze der schönen Künste und Wissenschaften²⁾.

Kort schetst Van Goens den gang van de wijsbegeerte der kunst, en geeft daarbij zijn beschouwing over de nieuwe philosophie. ‘De goede Wijsbegeerte verscheen: en die den eersten steen aan dit grote gebouw leide, begon met zich ten zinspreuk te nemen, nil admirari³⁾. De smaeck mocht zoovele voortgangen gemaekt hebben, de herlevende voorbeelden der Ouden zoo enen sterken en algemenen invloed gehad hebben, als men wil: de rechte smaek is te nauw met de wijsbegeerte verknocht dan dat zij boven een zeker punt klimmen konde, zoo lang men voor de Scholastieke leerstellingen, die men zoo ten onrecht de Aristotelischen⁴⁾ noemde, op de knieën lag. - Ramus durfde geloven, dat dit beeld behoorde verbrijzeld te worden. De ridder Baco schetste dat, 't welk men er in de plaets moest stellen. En Descartes onderstond aen het model daervan te gaen arbeiden. Noch was de Waerheid niet uit haeren Kerker verlost. Doch men had den steen beginnen op te beuren. Haere stralen verspreidden zich door de gaepende reten. Descartes had er met het oog voor gelegen. Hij had de Waerheid gezien: doch zoo als men legt, in enen engen kerker, in een gekrompen en bijna verstikt. Hij volvoerde zijn beeld zoo goed als van hem verwacht kon worden: half na hetgeen hij gezien had, half na zijne verbeelding, die het overige aenvulde. Dit beeld bleef overig, doch bijzonder de werktuigen, waardoor de steen vertild was. Deze werktuigen wierden van velen behandeld⁵⁾. De meesten wierpen ze weg, en versmaedden ze, omdat zij er het gebruik niet van wisten. Anderen verstoutten zich om ze te gebruiken, doch in plaets van er iets goeds mede uitterichten, verlamden zij ze, door

1) Vgl. Cat. V.G. II 200.

2) Het is achterwege gebleven. Maar toch bestaat er een vertaling van, anoniem en als ware het oorspronkelijk; waarover later.

3) Kwam V.G. daarop door Shaftesbury? Het was diens zinspreuk, zegt Van Alphen in aant. bij Riedel, a.w. I 272. Maar wen weet, dat het woord van Horatius is, en de gedachte nog veel ouder.

4) Vgl. Voorrede bij Volkmann's Reisboek dl. VI p. xx over den Aristotelischen Moloch, door Ramus en Bacon aangetast.

5) D.i. in handen genomen, gehanteerd.

[p. 311]

ze of lomp aen te tasten, of tot een verkeerd einde te doen dienen¹⁾. Leibnitz en Newton verschenen. Geboren om Descartes te overtreffen, behandelden zij zonder moeite de werktuigen, die hij nagelaeten had, en zij deden meer; zij verbeterden ze. Descartes had den steen slechts vertild: opeens heisten zij hem aen een zijde. Daer stond de Waerheid! In al haeren luister. Naekt en zonder enig versiersel: doch schoon, als Venus toen zij uit de zee opkwam. Leibnitz en Newton zagen de waerheid, zoo als Plato de deugd zag. Zij ontrukten zich aen hunne verstomming, om 't geen zij gezien hadden af te schetsen. Hier mogen zij enen trek vergeten, daer enen anderen verkeerd geplaetst hebben: doch dit blijft ogenschijnlijk: Leibnitz en Newton hebben de waerheid gezien. En die deze trekken ontdekt, beproeve zijne krachten, en verandere dezelven’²⁾.

Op het einde van 1770 schreef Van Goens aan Mendelssohn; diens antwoord alleen is bewaard³⁾. Indien het hierbij niet gebleven is, dan is de correspondentie toch maar van zeer korten duur geweest. Wij vinden geen enkelen brief van Mendelssohn bij Van Goens' papieren; maar we hooren uit de brieven van Chotek van Mei en Augustus 1771 van een ‘démêlé avec M.’, waarover Van Goens hem eerst terloops, dan, op zijn verzoek, uitvoeriger schreef⁴⁾. Waarover het ging, blijkt ons niet. Dat het iets te doen zou hebben met het geschil van Mendelssohn en Lavater, lijkt niet waarschijnlijk, al nam Van Goens op zijn wijze daar deel aan.

In Maart 1770 had hij uit een brief van Schmid⁵⁾ vernomen, hoe die Zwitsersche predikant Moses openlijk had aangemaand, Christen te worden, en hoe deze in een ‘voortreffelijken’ brief dat had afgeslagen. Weldra verschijnt er een vertaling van dien brief te Utrecht, anoniem, door Van Goens⁶⁾, met een zeer diplomatiek woord ‘Aen den Lezer’, dat echter toch op het slot de bedoeling wel laat raden: ‘Vraegt men, waerom hij het vertaeld hebbe? - Om dezen of genen, waere het mogelijk, te verbeteren: anderen te doen nadenken: en de nieuwsgierigheid te voldoen van allen.’ Men

1) Daarbij denkt hij dan ook wel aan ‘den schrijver der Fable des Abeilles, met alle zijne sceptische navolgeren’, wier alles omver-werpende leeringen omtrent de deugd zoo geheel mislukt zijn. Voorrede xiv. Mandeville's Fable of the bees, or private vices made public benefits, bedoelt hij. Ueberweg, Grundriss Gesch. der Philos. III¹¹, 213, 52*.

2) Voorrede x-xii.

3) Van 14 Dez. 1770. Daarover later, bij de bespreking van V.G.' vertaling.

4) Ch. a. V.G. Vienne ce 25 May 1771; en Prague ce 11 Aout 1771.

5) Schm. a. V.G. 24-2-70.

6) Utrecht 1770; opgenomen in bundel ‘Klijne Schriften’. Zie ook Cat. I 14.

[p. 312]

hoeft er niet aan te twijfelen, naar welke zijde Van Goens' sympathie ging. Lavater's Opdracht van de Duitsche vertaling van Ch. Bonnet's Palingênésie philosophique aan Mendelssohn doet hij niet eens voorafgaan aan Moses' brief. En van Lavater's antwoord vindt hij blijkbaar een vertaling ook niet noodig¹⁾. De Jood, die angstvallig vermeed, met iemand over godsdienst te spreken, laat staan te twisten; wiens dogmata zelve absolute verdraagzaamheid eischten en de zaligheid aan alle deugdzame menschen verzekerden; dien zijn wijsgeerig inzicht verplichtte te zwijgen tegenover dwalingen, die den natuurlijken godsdienst niet aantastten, maar veeleer, toevalliger wijze, het goede hielpen bevorderen; die alleen strijden wilde tegen vervolgziek fanatisme en losbandige vrijgeesterij, - dat was een man naar Van Goens' hart. Ook de ietwat minachtende uitlating over ‘bezendingen na de beide Indiën, of na Groenland’ (welks bevolking, naar men hoort, ‘de Natuurwet beter betracht dan wij’, en daarom benijdenswaardig heeten moet) schijnt Van Goens niet te hinderen. Hij was bovendien gedekt door zijn handig ‘Aen den Lezer’.

Van Goens staat hier niet ver van Lessing, wien de vereerde Mendelssohn tot model strekte voor zijn Nathan den Wijzen. Maar al toont hij herhaaldelijk en uitdagend, dat de theologie en philosophie der Duitsche Verlichting hem beter aanstaat dan de oude Hollandsche orthodoxie; al verzamelt hij in zijn bibliotheek²⁾ met vlijt de werken van Semler en Michaëlis³⁾, van Edelmann zoo goed als van Ernesti, van Nicolaï, Abbt⁴⁾, Mendelssohn en Lessing, van den paedagoog Basedow⁵⁾; al schijnt hij ook op dit terrein met de Allgemeine Deutsche Bibliothek in rekening-courant te staan,⁶⁾ - de groote hoofdzaak, die hem bij de Duitsche Aufklä-

1) Een Verzameling van eenige stukken raakende de gevoelens van M.M. omtrent den Joodschen en Christelijken Godsdienst, Utrecht 1775, bevat 1. L.'s Opdracht, 2. herdruk van V.G.' vert. v. 1769, 3. Antwoord van Lavater, 4. Bijvoegsel van M. (over Lavater en over Kölbele), en zal m.i. ook wel van Van Goens afkomstig zijn. Máár ze moest toen à décharge voor hem getuigen in zijn geding met Habbema en Hofstede.

2) Niet zonder reden laat Hofstede zijn Liberius in Van Goens' bibliotheek ‘genoegzaam alle verboden boeken bijeen vinden, die elders niet dan stuksgewijze zijn op te sporen.’ Janus Vlegelius 102.

3) Met dezen staat hij in 1776 in relatie. Zie enkele onuitgegeven brieven, en Br. II 29. Hij krijgt van dezen inlichtingen aangaande Duitsche geleerden, o.a. Prof. Schlözer, dien V.G. te Utrecht wilde doen benoemen. Br. II 38. Reeds in 1768 beval hij M.' werken dringend aan bij Cesarotti, die hem daarop verzocht, ze hem te zenden. Br. I 465, met het daar weggelaten gedeelte.

4) Dien hij sinds Dec. 1767 aan Lelyveld zoo aanprijst.

5) Over Basedow schrijven Chotek en Wilzeck in 1770. Zie later.

6) Zie Hofstede's Drie Brieven (bij Habbema's Tegenbericht, 1776) 17.

[p. 313]

rungsmannen aantrekt, is de literatuur en de literatuur-wetenschap¹⁾; waarop we nog hebben terug te komen.

In Engeland was de bakermat van de 18de-eeuwsche ‘Verlichting’. Ook van de wijsbegeerte daar te lande neemt Van Goens kennis; hoofdzakelijk van die van zijn eigen tijd, en voorzoover zij nauw verwant is met de Duitsche wijsheid. Locke wordt slechts een enkele maal terloops genoemd, evenals Bacon; verwonderlijker is het, dat wij ook Shaftesbury slechts eenmaal vermeld vinden bij Van Goens, en dan nog niet als philosoof. Hume prees hij, zooals we zagen, in zijn Porphyrius en in zijn Oratie: uitbundig in de laatste, maar dat betrof daar den historicus. De wijsgeerige consequenties van Hume vonden ten slotte bij Van Goens toch geen instemming. Juist de reactie daartegen in de zoogenaamde Schotsche School van Reid, Beattie, Oswald, was meer naar zijn smaak: de philosophie van den ‘Common Sense’, nauw verwant met ethische en aesthetische principes²⁾ als die van Lord Kames.

In 1771 verzoekt Wilzeck uit Florence³⁾ aan Van Goens toezending van Oswald, An Appeal to common sense in behalf of religion (1766-1772), en Beattie⁴⁾, Essay on the nature and immutability of truth in opposition to sophistry and scepticism (1770)⁵⁾. In 1773 verschijnt van het laatste een vertaling door Van Goens' leerling en vriend P.G. Duker⁶⁾. Dat hij zelf er de hand in had, getuigt hij in zijn Bericht van 1775⁷⁾. Van dat feit gaat Schultens ook uit, als hij in 1776 onderstelt, dat de vertaling van Oswald's werk ‘een der drie zal zijn, waarover gij de surintendance hebt’⁸⁾.

De Schotsche oppositie tegen Hume's scepticisme vond ook bij anderen dan Van Goens levendigen bijval. De Bibliothèque des Sciences gaf in 1767 reeds een uitvoerig uittreksel⁹⁾ uit Reid's Inquiry into the human mind on the principles of common sense¹⁰⁾; in 1772 kon zij op de vervulling van haar voor vijf jaar uit-

1) Vandaar dat het niet vreemd behoeft te heeten, als wij niets bemerken van betrekkingen met den ijverigen volgeling van Semler, en vertaler van Spalding, den Lutherschen predikant Deiman, die toch 1760-1779 te Utrecht stond (Biogr. Wb. Godgell.).

2) Zie o.a. Ueberweg III¹¹, 243.

3) 14-9-71.

4) Professor of Moral Philosophy in the Marischal College of Aberdeen; de voorganger dus van V.G.' lateren vriend W.L. Brown.

5) Zie Cat. V.G. I 13, 165.

6) Ibid 165.

7) A.w. 36 met bijl. Z.

8) Sch. a. V.G. 17-3-76, ged. d. De Beaufort weggelaten; maar vgl. Br. II 20, 26.

9) T. 28, 1 vlgg., 264 vlgg.

10) Schultens, die Oswald in h. Eng. las, spelt dezen naam meer dan eens: Right, o.a. Br. II 26.

[p. 314]

gesproken wensch wijzen: Beattie's Essay vulde Reid's onderzoek uitnemend aan; drie artikelen¹⁾ wijdde zij aan deze gelukkige, en zoo noodige bestrijding van sceptici, ‘qui ont à la fin découvert par la force de leur génie, la seule chose certaine, savoir que Dieu, la Religion, l'âme et l'immortalité ne sont que des mots²⁾!’

De vertaler van Oswald, bericht Van Goens aan Schultens, ‘is De Vries, onze Mennoniter Predikant. Verre van enig deel in zijn vertaling te hebben, heb ik ze nog niet eens gezien’. Van Goens acht Oswald's boek, afgezien van zijn goede intentie en goeden stijl, van weinig beteekenis. Zijn bestrijder Priestley moge ongelijk hebben, maar hij heeft een veel philosophischer hoofd. Van de voorrede van De Vries, die Schultens van belang schijnt te achten, heeft Van Goens weinig verwachting. Gemakkelijk geeft Schultens nu weer toe, dat ze ‘weinig om 't lijf heeft’. Maar tegen Priestley, philosophischen kop of niet, heeft en houdt hij de ernstigste bezwaren: Wat hij ook schrijft, hij zal het lezen, en zonder ergernis, al slaat hij ook nog zoo door; maar zijn theologie en metaphysica is hem meestendeels te ‘bijster wild en los’. Met Hartley's vibratie-leer kunnen zij het geen van beiden eens zijn; evenmin met den verderen stap, dien zijn leerling Priestley deed, door alle psychologie te brengen tot de physiologie van zenuwen en hersenen.

Nu Oswald vertaald werd, denkt Schultens, zal uit den hoek der tegenstanders van den sensus moralis Priestley ook wel aan ons volk voorgezet worden. Men kan het gerust laten, oordeelt Van Goens: ‘totdat onze natie wat meer belang neemt in soortgelijke quaestiën.’ Er is alles voor, en niets tegen, ‘om den groten hoop onder ons nog bloten Common Sense aan te preken. Wij zijn nog veel te veel ten agteren, om werkelijk misbruik te maken van enig metaphysisch systema hoegenaamd’³⁾.

Een nieuwe leer en levensbeschouwing is het, die Van Goens en zijn vrienden hun volk willen opdringen, al doen zij het vaak voorkomen, of het slechts de herstelling der oude in oorspronkelijke zuiverheid geldt. ‘Voor enige dagen heeft mij mijn Boekverkoper

1) T. 37, 110-146; 444-464; T. 38, 2-21.

2) T. 38 p. 20. Men zou om verschillende trekken V.G. voor auteur der artt. kunnen houden, maar zijn briefwisseling met het echtpaar De la Fite maakt het onwaarschijnlijk. Dat D.l.F. van de bij D. onderhanden zijnde vertaling wist, zal hij echter wel aan V.G. te danken hebben gehad.

3) Sch. a. V.G. 17-3-76 en 25-3-76. V.G.a. Sch. 23-3-76; ook de Br. II 17-28 weggel. gedd.

[p. 315]

laten lezen een naamloos stukje über die Schwärmerey, Toleranz, etc., en gevraagd, of hij 't zou laten vertalen? Ik heb 't hem geraden. Ik denk, zoo UE. 't niet gelezen hebt, dat het UE. niet mishagen zal. T'is hoofdzakelijk een steen aan 't nieuw gebouw der gevoelens op de puinhopen der Metaphysica of haar wangebroedsel de twijfelarij’¹⁾. - De eenvoudigste wijze van doen was, die nieuwe gevoelens in de Kerk te brengen; onder het schild der tolerantie. Een toeleg, dien Comrie en Holtius²⁾ in den beginne reeds scherp aan de kaak hadden gesteld, dien Bonnet later bezadigder had aangewezen, dien Van Goens toen mee streng had afgekeurd, dien hij nu hartelijk toejuichte. Vandaar dat allerlei afbrekers van de leer der kerk door deze toleranten spoedig als medewerkers werden erkend aan hun nieuwen bouw, en dat zij daarentegen geen erger tegenstanders kenden dan de ‘intolerante’ orthodoxen. Het eeuwgetijde van ‘Vader’ Heydanus' afzetting als hoogleeraar te Leiden³⁾, ‘tot stichting⁴⁾ der Cartesianisme en Cocceanisme’, wil Schultens ‘met een dubbel glaasje celebreeren: Wordt honderd jaar naa het uitstooten der Cocceanen een begin gemaakt met het opofferen van een Voetiaan [Kleman], ten schrik voor de Toleranten, dezen, mijn here Goens, worden nog niet bang... Hoe meer victimes zij slagten, hoe spoediger die zoo gehaate pest zal voortslaan.’ Wil men ook hem, als Ds. van der Os, Prof. van der Marck, en nu weer Kleman, in last en lijden brengen, hij hoopt, dat zijn Eenige Heer en Meester hem sterken zal om alles te ondergaan, liever dan de principes van zijn gemoed te verloochenen⁵⁾. Hofstede, Barueth, Habbema, Van Drunen, Abdias Velingius e tutti quanti vormen, naar zijn voorstelling, een ‘kabaal’, een ‘clique’⁶⁾, waarvan een deel, ook ten opzichte van persoonlijke en familie-belangen, tegen hem intrigeert⁷⁾. Hij kan hun gedoe aanzien als ‘een aardig spectakel’: ‘de kwanten, welken de voornaamste Acteurs in dit spel willen zijn’, heeft Van Goens, uit Mosheim's kerkhistorie, met den rechten naam betiteld.

1) V.G.a. Sch. 4-8-77 (Br. II 31).

2) Eigenaardig, niet bepaald historisch, is de voorstelling van De Beaufort, Br. II 9 noot, dat zij ‘het primitieve Calvinisme weder in de kerk wilden invoeren.’

3) Zie Reitsma a.w. 613-616; Siegenbeek a.w. I 230 vlg., II 128; Sepp, Godgel. Onderw. 16de en 17de E. II 53, 235-237.

4) Ironisch? Of bedoelt Sch., dat dit het niet bedoelde, maar zekere gevolg is? Vgl. Br. II 8.

5) Br. II 7-9 (11-3-76).

6) Onuitgegeven gedeelten van brief 17-3-76.

7) Een groot deel van den inhoud der correspondentie Sch.-V.G. gaat daarover: Barueth wil namelijk de Catechetische lessen van wijlen Prof. A. Schultens uitgeven, wat de zoon hem tracht te beletten.

[p. 316]

Voor Betje Wolff, die ook tot de vervolgden behoort¹⁾, heeft hij groote sympathie; hij kent ze blijkbaar persoonlijk (zij was een schoonzuster van zijn collega Hollebeek); als ze in Utrecht is - zeker logeerend bij mevrouw Hennert -, moet Van Goens haar uit zijn naam met ‘een dit vet compliment begroeten’, en haar mededeelen, wat een vriend aan den Haarlemschen dominee H. Spijker, een praatzieken goeden hals ‘in liaisons met de clique’, heeft weten te ontlokken²⁾. Zoover daalt Schultens zelfs neer, dat hij zich verlustigt in de kans, dat de classis Schiedam den bekeerden Joodschen Rabbi Salomon Duitsch, een dwependen beuzelaar, bij de vromen bijzonder in eere, als candidaat tot den H. Dienst zal aannemen, ondanks zijn bigamie. Het wordt zelfs Van Goens te machtig; omstandig zet hij de zaak uiteen, zijn geleerden vriend niet onduidelijk te verstaan gevend, dat hij lichtvaardig op louter beuzelpraatjes is afgegaan³⁾. ‘Voor 't overige’ - dat vindt Van Goens ook - ‘is de man zelve een onnozele dweper, die meer dienst zou doen met cottoen bij een welgeijkten el te verkopen, of christenschoenen te smeeren, als met de boeren het Evangelie te prediken. Want zoo hij een eerlijk man is, loopt er zeker een streep door zijn harsenen’⁴⁾.

Bij Van Goens' strijd met de Nederlandsche Bibliotheek staat Schultens hem voortdurend met raad en daad ter zijde; hij informeert links en rechts naar bijzonderheden over Habbema en Hofstede, door studenten, wier vader of oom met dezen in eenige relatie staat⁵⁾, bij Rotterdamsche en Haarlemsche vrienden⁶⁾, enz:; hij voorziet hem van ‘een heele boutique van Hofstediana’⁷⁾ en andere geschriften uit den kerkelijken en theologischen strijd, en deelt hem allerlei personalia mee, die hij tegen zijn bestrijders gebruiken kan; zelfs trekt hij naar Alphen om daar met Van Goens samen diens ontwerp-verweerschrift te lezen⁸⁾. De gangen van het driemanschap Hofstede-Habbema-Barueth gaat hij als

1) Wij hooren uit Schultens' brief van een aanklacht tegen Betje's Bekkeriaansche Dooling proefondervindelijk wederlegd, op een ante-synodale vergadering behandeld, en van een synodaal gravamen tegen haar; zelfs haar drukker Tjalling te Hoorn maakt men zooveel ‘sporling’, dat hij naar Amsterdam wil verhuizen, vernam Sch.

2) Br. II 17; ook het weggel. ged. (17-3-76).

3) Br. II 19, 21-23.

4) Br. II 23. De man trok ook bij anderen zeer de aandacht; de Vad. Letteroef. spraken herhaaldelijk over hem. Zie Hartog, in Gids 1877 II 480; Biogr. Wb. Godgell. II 648 vlgg. Zijn autobiographie: De Wonderlijke Leidinge Gods, enz., vele malen herdrukt, wordt nog altijd gelezen.

5) Br. II 25-26, ook 't weggel. ged. (24 en 25-3-76); Sch. a. V.G. 17-3-76, in stuk, dat Br. II 17 is weggelaten.

6) Zelfde brieven.

7) 3-3-76.

8) V.G.a. Sch. z.d. (19-8-75); id. id. ‘ce Mardi’ (29-8-75).

[p. 317]

een spion na¹⁾. ‘Hortensius’ - zoo heet Hofstede meest in de correspondentie; waarom, weet ik niet - is als correspondent van Zuidholland op de Franeker Synode geweest, en heeft daar inzake Kleman bij den Commissaris-Politicq leelijk bot gevangen; als Auditor was hij daarna op de Haarlemsche Synode; hij logeerde daar en daar, waar hem eenige douceurs [wel ironisch] zijn gezegd. Van Franeker vertrokken, bezocht hij Leeuwarden, Groningen, Drente. In Groningen heeft hij een gezelschap, op het hooren van den schriknaam van Betje Wolff, plotseling verlaten met gefronst gelaat en duistere blikken²⁾.

Op Van Goens' verzoek, toen hij reeds het conflict met de Nederlandsche Bibliotheek achter den rug had, om door hem, ‘die den draad van alles nauwkeuriger volgt dan iemand’, nu en dan op de hoogte te worden gesteld van ‘wat er in onze theologische wereld voorvalt,’ als dan bijvoorbeeld de laatstgehouden Hollandsche Synode³⁾, geeft Schultens in geuren en kleuren verslag van die vergadering⁴⁾, die hij als theologisch professor ditmaal had moeten bijwonen: 't Eenige van belang was, dat de zaak Kleman voorgoed van de baan geschoven werd ‘op praeadvies van den Commissaris-Politicq.’ Over de vertaling van Sebaldus Nothanker van Nicolaï⁵⁾ - Van Goens had daar in het bijzonder naar gevraagd - liet men de broeders hun klachten oplezen, waarbij de Vaderlandsche Letteroefeningen om hun lofspraak ook een veeg kregen, en den Noordhollandschen correspondent verslag geven van hetgeen het Amsterdamsche Ministerie, het vorige jaar al, ertegen ondernomen had. ‘Het was een plaisir om te hooren’. Maar resoluties werden er niet genomen. Klaar bemerkte Schultens, dat de meesten nog hunkerden om hun moed aan de Toleranten te koelen; zij hadden al slachtoffers in 't oog. Dat ze een heel Moderamen van enkel geijkte Voetianen hadden, was hun tot onbeschrijflijke vreugde. En Habbema praeses!

Van dezen vooral had Van Goens een nauwkeurige beschrijving begeerd. Hij wist maar één alternatief: een schurk, of ‘kwalijk georganiseerd’: slecht of niet wijs. Moest zulk een man praeses zijn van zulk een vergadering? Schultens - die van een anderen

1) B.v.: Barueth is tweemaal te Rotterdam geweest, beide malen heeft hij met Habbema, de laatste maal ook met Hofstede gesproken (24-3-76); zelfs, dat Barueth zijn gouden horloge verloren heeft, schijnt van belang (17-3-76).

2) Br. II 15 vlg. Vgl. V.G.a. Sch. ibid. 31 vlg.

3) Br. II 29 (4-8-77).

4) Br. II 10 vlgg.

5) Verschenen 1773-1775; vert. d.A.A.v.d. Meersch 1775-1776.

[p. 318]

eerwaarde niet minder liefderijk oordeelde: zeer ongewone physionomie, zei sottises, gebrek aan verstand - stelt Van Goens gerust. Wat is zoo'n Synodale Vergadering? Niet anders, dan een ‘Plaisirpartijtje voor de heeren kerkelijken.’ 't Doet er dan ook weinig toe, ‘of de Praeses een man van eer en deugd, dan van cabale en brigues zij.’ Ook als Deputatus Synodi, wat hij zoo werd, zal Habbema geen kwaad doen, al is hij geheel een werktuig in Hofstede's hand; want het is nog, als Van Slingeland indertijd zei tot één, die zich bezwaard gevoelde, niets uitgevoerd te hebben: daarvoor maakten we U juist deputaat, om niets uit te voeren! - Omtrent Habbema's persoon kan hij helaas weinig zeggen. Hij gaf in niets vat op zich. Schultens ontmoette hem maar even, en alle pogingen hem onder vier oogen te krijgen, mislukten door zijn onwil. Dat bevreemdt hem volstrekt niet; ‘al dat slag van baazen zijn door en door lafhartig... achter af en in het genijp hebben ze bijster veel te snappen, of bedektelijk te schrijven. Maar geen van hun heeft het hart in zijn lijf, om openlijk en voor de vuist hunne zaak te vorderen.’ Hij zal hem nog wel eens in Rotterdam opzoeken. Voor ‘een laage en bekrompen ziel’ houdt hij hem: ‘echter wel bedreven in de intrigues en streken van regeerzieke kerkelijken’. Aan de physionomie van dezen stumper kan Schultens al zoo min vat krijgen als aan zijn woorden; er is blijkbaar geen rarigheid aan. Maar ‘zij trekt toch eenigszins naar het valsche’. Een gevaarlijk werktuig moet de man zeker zijn in de hand van het ‘habiler hoofd van de partije¹⁾’.

't Verbaast ons niet, dat Schultens verzoekt, den brief na lezing op het vuur te smijten: voor zijn reputatie als apostel van verdraagzaamheid en liefde²⁾ mocht Van Goens het wel gedaan hebben. Deze geeft hem niets toe in zachtmoedigheid: ‘Praeses Infernalis’ scheldt hij Habbema, dien hij ‘nergens goed voor rekent, zelfs niet om uit te horen.’ Zijn Nederlandsche Bibliotheek is ook, sinds ‘er 't zout van kwaadaardigheid aan ontbreekt, volmaakt insipide en onleesbaar’³⁾.

Zoo kleinzielig en verbitterd Schultens zich naar rechts toont, zoo welwillend en ruim is hij naar links. Ondanks het insolide en

1) Sch. a. V.G. Br. II 10-17 (5-8-77).

2) Zie Knappert a.w. II 155; vgl. Sepp, Stinstra II 51. Die eigenschappen had hij trouwens ook al op eigenaardige wijze getoond in zijn bestrijding van Holtius c.s. Men zie slechts het verslag in het vrijwel geestverwante werk van Ypey en Dermout III 491 vlgg. en Aantt.

3) V.G. a. Sch. 20-8-77. Br. II 32-33.

[p. t.o. 318]

(Zie blz. 573).

[p. 319]

onbesuisde van Priestley's theologisch geschrijf¹⁾ kan hij er toch ‘stukken van goed gebruik’ in vinden²⁾. Hij verheugt zich erover, dat ‘de eerste Ariaansche editie’ van het Grieksche N. Testament door Harwood³⁾ zulk een aftrek vindt bij de theologische studenten. ‘Wat zullen onze Zeloten schreeuwen, als het bekend wordt!’ Het Arianisme neemt echter af in Engeland, het Unitarisme (Priestley, Lindsay, Jebb) wint er thans veld. In Berlijn houdt Teller trouw de hand aan deze leer, die in Transsylvanië vanouds een grooten aanhang heeft. ‘De tijden zullen komen, dat Arianisme en Unitarisme in onze Nederlanden zoowel questions à la mode zullen worden, als in Engelland, Zwitserland en Duitschland... Het rigide Schotland heeft zelf moeten bukken voor den aandrang van doorbrekende Arianerij. Hoe lang wil dan de Dordsche Synode dien stroom hier keeren? dertig, zestig, of honderd jaaren? Ik zal niet beleven, dat de Remonstrantisme in de Contraremonstrantsche kerk d'overhand neemt. Maar Gij, mon très Cher, hebt daartoe kans. Men doe wat men wille, men kan het niet voorkomen. Hoe sterker men aan het uitwerpen gaa, hoe rasser de omzwaay zal volgen’⁴⁾.

Voor den goeden naam van Schultens mocht Van Goens ook dezen brief op het vuur hebben geworpen. Schultens, die tegen heftige aanklagers niet minder heftig de orthodoxie, zij het ‘gematigde’ orthodoxie van zich en zijn geestverwanten had gehandhaafd, - was hij in het intieme vriendenverkeer ook zoo rechtzinnig? Hier kan ik niet anders zien, of hij vindt een ‘ontwikkeling’ der kerk via het remonstrantisme naar het anti-trinitarische niet afschrikkend, maar natuurlijk en gewenscht. Schering en inslag was bij deze lieden het verwijt van huichelarij aan het adres der fijnen. Maar was dit oprechtheid?

1) Zie boven 294.

2) Br. II 27.

3) Dezelfde, wiens ‘vrije’Engelsche vert. van het N.T. zulk een opzien had gewekt; Bibl. des Sc. T. 29, 67; T. 31, 231. C. Boers, leerling van Bonnet, was in 1768 gepromoveerd op een dissertatie tegen die vertaling. Na zijn bekeering oordeelt V.G. zeer ongunstig over beide; de vert. is het ergst. Hij deed het N.T. daar een modernen rok aan: ‘And there was a certain gentleman’... Uiterst smakeloos! Niet het minste besef van den ‘stamp of antiquity’. Vroeger oordeelde hij anders, thans moet hij niets meer van die luiden hebben. Ms. kritiek op Van Alphen's Mengelingen. - De Bibl. d. Sc. geeft l.l. enkele staaltjes van de ergerlijke tekstvervalsching; onder den vorm van paraphraseering voegt H. brutaalweg overal zijn Ariaansche ideeën moedwillig in. Dat Boers dit duidelijk aanwees, vond de Bibl.-schrijver te waardeeren; hij was echter veel te veel partijganger van de steil-orthodoxe Bonnet en Van der Kemp.

4) Br. II 27-28 (25-3-76).

[p. 320]

In het begin van 1771 maakte Van Goens kennis met den Duitscher Leuchsenring, die zoo pas François Hemsterhuis had bezocht; deze las hem diens in 1770 verschenen Lettre sur les Désirs voor. Van Goens, tuk op kennis met grootheden der moderne gedachte, neemt hieruit aanleiding, om den Haagschen wijsgeer te schrijven. Hij biedt hem zijn vertaling van Mendelssohn's betoog aan, en verzoekt een exemplaar van zijn Lettre sur les Désirs te mogen ontvangen¹⁾, waarvoor hij na de uiteraard oppervlakkige kennisneming reeds den grootsten lof heeft. Hemsterhuis antwoordt beleefd, met wederkeerigen lof voor het geschonken werkje, waarin vooral de opmerkingen, waarmee Van Goens het oorspronkelijke had verrijkt, hem - wien de stof niet geheel vreemd is - bevielen. En hij voegt er twee exemplaren der gevraagde Lettre bij: ‘je crains que sa rareté n'en fasse le plus grand merite’.

De Lettre sur les Désirs, gegeven als het beloofde vervolg op die Sur la Sculpture²⁾, heeft toch grootendeels een andersoortigen inhoud: psychologie is hier de hoofdzaak, aesthetica was het daar. Tezamen bevatten zij reeds de voornaamste wijsgeerige ideeën van Hemsterhuis, al heeft hij in een weldra gevolgde Lettre sur l' Homme et ses rapports (à M.F. Fagel; 1772) en in een aantal Socratische dialogen, opgedragen aan zijn Diotime, die heel wat uitvoeriger uitgesproken. In dezen tweeden brief aan ‘M. Theodore de Smeth, ancien président des échevins de la ville d' Amsterdam’ knoopt hij aan bij een stelling uit den eersten³⁾: ‘que l' ame cherche toujours le plus grand nombre d'idées possible dans le plus petit espace de temps possible’. Daar leidde hij er zijn definitie van het schoone uit af: schoon is wat ons de meest-mogelijke voorstellingen geeft in den minst-mogelijken tijd⁴⁾. Hier is het hem te doen om een beschouwing van ‘le désir’: ‘une tendance vers l'union parfaite et intime avec l'essence de l'objet désiré.’ Object is echter ‘tout ce qui est hors d'elle: c'est-à-dire, que sa qualité attractive est universelle’⁵⁾. Deze eigenschap der ziel wil H. vergelijken met de aantrekkingskracht in de stof; overigens, wat stof is, daarover moet hij zijn volstrekte onwetendheid belijden: hij ziet niet verder dan een ‘rapport qui se trouve entre

1) Br. I 409 vlg. H.a.V.G. 4-3-71. Blijkbaar bracht H. het boekje niet in den handel, maar deelde het aan vrienden en belangwekkende bezoekers uit. Dat blijkt ook bij Björnstähl, Reize V 341, 355.

2) Zie Oeuvres de Fr. Hemsterhuis ed. Meyboom I 32, 51, 53.

3) Een oudere, korte Lettre sur une pierre antique (1762), ook aan De Sm. gericht, verscheen eerst in 1790.

4) Oeuvres a.v. I 19, 29, 53.

5) Ibid. I 56, 54.

[p. 321]

quelques effets et nos organes’¹⁾. Geest en stof zijn er twee, in ziel en lichaam maar zeer los samenhangend; eigenlijk zijn zij vreemden voor elkaar²⁾. De eeuwige ziel weerstreeft alle verband met opvolging of duur³⁾. De noodzakelijkheid, zich te bedienen van organen en middelen, en dus te handelen in opvolging van tijd en deelen, maakt der ziel haar volkomen bevrediging, in algeheele en onmiddellijke, wederzijdsche doordringing van haar liefdeobject, onmogelijk. Bij volkomen homogeniteit van beide kan men zich echter zoodanige vereeniging denken, ‘que toute idée de dualité sera détruite’. En dat alleen mag de volkomen genieting heeten⁴⁾. De graad van homogeniteit is de graad van eenheidsmogelijkheid; daarvan hangt de graad der aantrekkingskracht af. Een climax vormen zoo de liefde voor een beeld, een vriend, ‘sa maîtresse’, en ‘l'Etre-Suprême’. Een omwending tot afkeer, bij lange beschouwing⁵⁾, volgt juist een omgekeerde orde; oorzaak is de klare bewustwording der onmogelijkheid van volkomen eenheid. Sterk blijkt deze bij het beeld, minder bij den vriend, in de liefde der sexen bedriegt de natuur ons zelfs een oogenblik: in de liefde tot God, dat is ‘dans la contemplation mentale du Grand Etre’, blijkt zulke onmogelijkheid niet. ‘L'homogénéité paroît parfaite. Nous connoissons son existence, ou par le sentiment interne qu'il a mis dans notre ame, ou très-assurément par des démonstrations exactes et à toute épreuve. Pour ses attributs, c'est notre raison, et souvent notre imagination qui les crée; mais en considérant cet être immense en philosophe, c'est un être simple et infini’⁶⁾. Het credo van Fr. Hemsterhuis. Later vult hij het nog aan: ‘La religion résulte proprement du rapport de chaque individu à l'Etre Suprême; (son) but est le plus grand bien de chaque individu. La connoissance de ce rapport dépend ou d'une révélation que Dieu daignera faire à chaque individu, ou de la perception ou de l'opinion de chaque individu, c'est-à-dire, de la manière dont il sentira son rapport. Et comme il nous paroît presque impossible qu'il y ait deux individus exactement modifiés de la même façon, il doit nous paroître également impossible qu'il y ait deux rapports de deux individus à l'Etre Suprême exactement égaux, et par conséquent qu'il y ait un seul rapport général d'un certain nombre

1) Ibid. 53.

2) Ibid. 56-57.

3) Ibid. 56, 32.

4) Ibid. 53-54.

5) Een stelling, die H. in Sur la Sculpture had uitgesproken, met belofte, ze later te behandelen in verband met een eigenschap der ziel. Ibid. 31-32; 52.

6) Ibid. 54-55. Cursiveering, hier en in 't volgende, van mij.

[p. 322]

d'individus à Dieu, composé des différens rapports de chacun de ces individus à Dieu’¹⁾. Een gemeenschappelijke Confessie vindt H. kortweg een onmogelijkheid. Eigenlijk elke gemeenschap van godsdienst of kerk; tenzij dan zooals bij de Grieken: daar was ze louter ‘objet de cérémonie et de parade.’ Hun wetgevers waren meest wel overtuigd van het noodwendig bestaan van een Schepper, maar zij begrepen heel goed, dat een volksgemeenschap, een staat, ‘ne sauroit avoir d'autre rapport à Dieu que celui d'un automate ou d'une pendule.’ Zij hielden hun parade-godsdienst aan, bedienden er zich soms handig van, begrepen, dat het volk ‘y gagneroit au moins une certaine élévation’; maar er bleef vrijheid voor den enkeling, om zelf zijn richting te kiezen in den dienst der samenleving, welker belang hij geheel als zijn eigen hoogste belang zag en bevorderde. Bij ons echter, ‘qui jouissons d'une religion révélée - het klinkt zuiver als ironie!²⁾- l'individu devint sûr de son éternité.’ Zijn doel veranderde; het lag niet in deze wereld. En de wetgever, die de burgerdeugd zag verzwakken, zocht heul in vermenging met de religie. Hij begaf zich daarmee op een terrein, waar hij niet het minste recht bezat: de verhouding van den individu tot God. Wederzijdsch bederf was het gevolg: ‘l'inactivité et l'abrutissement.’ Het verschil in religieuze vrijheid van den individu is de eene oorzaak, dat de Grieken ons zoozeer overtreffen door een ‘sensibilité extrême (qui) donnoit à toutes leurs passions et à tous leurs désirs une intensité que nous ne saurions concevoir...’ De andere bestaat in een conventioneel eerbegrip en ceremonieel in de verhouding van mensch tot mensch, dat wij uit het oude ridderwezen hebben overgeërfd: ‘monstre singulier, composé bizarre du faste asiatique et de l'esprit de l'humilité chrêtienne’³⁾. Het had zijn nut, maar ‘on se vit à travers un nuage’. Nu de menschen meer verlicht worden, gaan zij religie en burgerdeugd weer scheiden, en die lastige soort beleefdheid opzij werpen⁴⁾.

Hemsterhuis voelt zich feitelijk Griek, geen Christen⁵⁾. Ook hij heeft die ‘sensibilité extrême’: ‘Cette expérience, qui est trèsvraie (de bovengenoemde “dégoût après une longue contem-

1) Ibid. 63.

2) Meyboom neemt het ernstig op; hij leest H. de les, dat hij zich hier zoo onmodern uitdrukte. ‘M. Hemsterhuis aurait dû dire’..., wat de liberale Groninger theologie eenmaal zeggen zou.

3) Over den slechten invloed op de kunst van die ‘humilité chrétienne’ in Sur la Sculpture a.w. I 41.

4) Ibid. 64-66

5) Zie boven 211.

[p. 323]

plation”)¹⁾... n'est, à la vérité, bien intelligible qu'aux ames qui, heureusement ou malheureusement, joignent le tact²⁾ le plus fin et le plus exquis à cette énorme élasticité interne qui les fait aimer et désirer avec fureur, et sentir avec excès’³⁾. Zijn denkbeelden omtrent de liefde zijn die van Socrates, zooals Xenophon die overleverde in zijn Symposion: Socrates, wiens heiligheid boven alle verdenking verheven is⁴⁾.

De drang der ziel tot eenheid: ‘Voyons les purs effets de la nature dans les grandes passions’. Het is zeer zeker geen uitvinding van menschen, de omhelzing van ouders en vrienden, de liefkoozing van het kind door de moeder, ‘le mécanisme de ce baiser, si admirablement dépeint par Lucrèce’⁵⁾. Maar de ziel heeft het vermogen ‘de régler cette force... Cette divine faculté est la base de toute morale’⁶⁾. Men zou ze kunnen vergelijken met de inertie in de stof, die daar niet enkel tegenwicht is tegen de attractie, maar ook door overwicht ‘le principe génératif de l'univers’⁷⁾. Langs twee wegen zoekt de ziel de verwezenlijking der begeerde eenheid: physiek in het sexueele, die geweldige drijfkracht van het leven der menschheid; ‘intellectueel’ in de vriendschap, die homogeniteit speurt en aan weerszijden kweekt. Vermeerdering van homogeniteit vermeerdert ‘la possibilité de l'union désirée’⁸⁾. - ‘Tout... tend vers l'unité ou vers l'union. Pourtant tout est composé d'individus absolument isolés... La nature du tout se trouve éternellement dans une contradiction manifeste avec elle-même... C'est une force étrangère qui a dêcomposé l'unité totale en individus; et cette force est Dieu. Il seroit de la plus extravagante dêmence de vouloir pénétrer jusqu' à l'essence de cet être impénétrable: mais de la division du tout en individus suit nécessairement une coëxistence de parties; et toute coëxistence est nécessairement la source de rapports, et par conséquent de lois inaltérables’⁹⁾.

Hemsterhuis bestreed het materialisme, het atheisme¹⁰⁾, het scepticisme; zelf stond hij blijkbaar dicht bij het deïstische standpunt, al weerhield tact of voorzichtigheid hem¹¹⁾, zich zoo onomwonden uit te spreken als een Hume of een Voltaire, en al drong

1) A.w. I 54, 52.

2) ‘le tact ou la sensibilité’ heette het telkens van de Grieken.

3) I, 54-55.

4) 62.

5) 55.

6) 57.

7) In zijn Lettre sur l'homme et ses rapports, ed. Meyboom I 106 vlgg. zijn inertie en attractie in den grond een zelfde kracht. Maar dan komt ‘la force centrifuge’ te stade ‘pour empêcher l'union totale’.

8) 60-61.

9) 67-68.

10) In 1787 een afzonderlijke Lettre sur l'Athéisme, aan Diotime.

11) Zie b.v. ed. Meyboom I 136.

[p. 324]

hem zijn gevoel, in een ‘organ moral’, het geweten, een band te zien met het Opperwezen¹⁾. Door zijn accentueeren van gevoel en moraal heeft Hemsterhuis groote verwantschap met Shaftesbury en met Rousseau²⁾.

Reeds in zijn eersten brief had Van Goens - blijk van echte belangstelling! - een enkel bezwaar geopperd. Nu hij zoo vriendelijke ontvangst vond bij Hemsterhuis, zond hij een langen tweeden brief, deels prijzend en instemmend, deels bescheiden kritiseerend of twijfelend. Tegenover Hemsterhuis' geweldige minachting voor al het middeleeuwsche had hij een woord gesproken ten gunste van de ridderschap. ‘Je m'imagine’, had deze geantwoord, ‘que je pénètre assez vos idées sur cette ancienne chevalerie: soeur cadette de la Moinerie: née comme elle d'une Mère bien sainte: l'ainée mise au monde dans la crapûle, mais l'autre au sein de la gloire et de la splendeur’. Maar, voegde hij er aan toe: ‘tout bien compté, cette sainte Mère doit à la cadette quelques siècles d'existence de plus’. En die ‘Sainte Mère’ der middeleeuwen was voor H. nauwelijks minder gruwel dan voor Voltaire³⁾. - Wat moet het voor hem geweest zijn, dat zijn vurige aanhangster, zijn Diotime, ten laatste van Socrates naar die Moederkerk vluchtte! - Overigens zou hij gaarne dat ridderwezen behandeld zien door Van Goens, die zoo groote geleerdheid

1) Breedvoerig handelt H. over geweten en moraal in Lettre s. l'h. e.s. rapp. a. ed. I 105-131. Hier spreekt hij ook uitvoerig en duidelijk zijn denkbeelden uit aangaande religie, openbaring, geloof, christendom, kerk. Ibid. 135-152. Geheel ontaard en verdorven acht hij het Christendom; welks grootste vijanden ‘les soi-disans Orthodoxes’ zijn, even gevaarlijk bijna voor de menschheid als ‘ces soi-disans Philosophes’, fanatieke predikers van atheistische sophismen. Enz. H.s voorbehoud: ‘je traiterai de la religion comme si je n'avois jamais reçu des lumieres extra-ordinaires, ni par l'éducation, ni par tradition, ni par la foi, ni par des miracles’, verbergt ons niet, hoezeer ook hij gebonden is aan het 18de-eeuwsche rationalisme. Dat H. deel uitmaakte van een, aan de philosophische hoofdstrooming van zijn tijd diametraal tegenovergestelde geestesrichting (Dr. Th.C.v. Stockum, De Philosophie van Fr. Hemsterhuis, Ts. v. Wijsbeg. 1922, 191) dunkt mij wel wat sterk gesproken, al staat zijn invlped op F.H. Jacobi, Herder, Goethe, de Duitsche romantiek, vast. - Over God en geweten ook nog Aristée ou de la divinité (1779).

2) Zie over verwantschap met Shaftesbury (en Plato) inzonderheid a. art. v. Dr. v. Stockum. Over H.'s verhouding tot het Christendom ook Bakhuizen v.d. Brink, Studiën en Schetsen II 111-117.

3) Zij verdierf de ware Socratische godskennis in den grond, en werd door haar domheidsmacht en priesterbedrog de schuld van veel atheisme. Oeuvres II 205; I 143. Overigens is ook de Hervorming voor hem van geen bijzondere waarde. De Bijbel is hem, volgens zijn vriend Jacobi, ‘un livre insupportable’; a.w. 219. Evenwel, had iemand hem maar Meyboom's nieuwe Christendom gepredikt, ‘plein d' allégresse... il aurait dédié (son) coeur au Christ et mis à ses pieds le tribut de ses humbles louanges’. Zoo meent deze tenminste, a.w. III 222.

[p. 325]

paarde aan ‘la bonne philosophie’¹⁾; om de tijdsomstandigheden zou hij hem echter het drukken met overtuiging moeten afraden: ‘quelques fois le monde est modifié de façon que le plus grand malheur qui pût arriver, non aux hommes, mais à la Société, seroit l'apparition de la vérité toute nue’²⁾. De raad kenschetst gever en ontvanger beiden³⁾. - Hemsterhuis' gedachte over de betrekking van den mensch tot God las Van Goens met bijzondere instemming: ‘une idée trop analogue à ma manière de penser, pour que je ne l'eusse pas vivement saisie... C'est la clé d'un trésor de vérités les unes plus douces et plus lumineuses que les autres.’ De beschouwing over de stof en de inertie waren hem niet zoo gemeen, ‘mais quelques neuves qu'elles paraissent, quelque longue que soit la chaine à la quelle elles tiennent, j'en devine la liaison et je m'en applaudis pas peu.’ Maar aangaande de hoofdzaak hield Van Goens nog twijfelingen en vragen. In de geheele vernietiging der tweeheid kan hij zich niet de volkomenheid der wederzijdsche genieting denken; zij dunkt hem omgekeerd haar opheffing. Is het ook geen contradictio in terminis: ‘une jouissance reciproque, qui exclue toute idée de dualité’? Zijns inziens zal juist de volmaakte eenheid bestaan in ‘le plus grand nombre possible des raports de deux substances ensemble, excepté la seule idée de dualité.’ Noch de door H. zelf voorziene tegenwerping, dat naar zijn systeem God ‘sera identifié avec les objets: ce qui est absurde’, noch zijn antwoord daarop dunken Van Goens klemmend. Ook de verklaring van ‘le dégout plus ou moins fort que cause la longue contemplation d'un objet plus ou moins heterogène à l'ame’ voldoet hem blijkbaar niet, al laat hij zich daarover verder niet uit⁴⁾. Een laatste bezwaar, aangaande ‘le moien physique dont l'ame se sert pour aprocher de l'union desirée,’ wil Van Goens bewaren, tot hij zekerheid heeft, dat Hemsterhuis zijn ‘shortsighted reflections’ aanhooren wil. Zeer bescheiden heeft hij ze voorgedragen: ‘Il faut absolument que je voie tout ceci dans un faux point de vue’..., bij voorbaat verzachtende omstandigheden pleitend: ‘Le fait est que j'aime à rafraichir de tems en tems mes idées metaphysiques, si mes amis me permettent de bavarder avec eux sur des sujets aussi eloignés de mes occupations ordinai-

1) Term van V.G.; vert. Mendelssohn, Voorr. 10; zie boven 310.

2) Evenzoo terugslag op die Voorr.; zie boven 311.

3) H.a.V.G. 4-3-71. Br. I 410.

4) De bladzz., waarnaar V.G. verwijst Br. I 410-415 n.l. 32-33, 50, 50, 51-52 zijn in de ed. Meyboom I 63, 71, 71, 71-72.

[p. 326]

res.’ Maar wat geeft hem het recht, nu reeds Hemsterhuis tot die vrienden te rekenen? -

Heeft Van Goens Hemsterhuis wel altijd goed begrepen? Indien al, zoo stemt hij zijn leer toch maar zeer ten deele toe: het algemeene meer dan het specifieke, en het negatieve wellicht meer dan het positieve. Zijn wensch, dat hij zijn ‘système lié, une théorie aussi neuve que profonde’, waarvan dit blijkbaar maar een klein fragment bood, volledig zou openbaar maken, spreekt dit niet tegen¹⁾. - Hemsterhuis had geen lust, op de kritiek in te gaan. We vinden nog slechts één kort briefje van hem aan Van Goens, van 1773. Deze had hem het eerste deel van den vertaalden Volkmann, met zijn Voorrede, gezonden: hij was er zelf niet tevreden over, ze mocht echter getuigen van ‘un zèle pour le bon gout et la bonne philosophie’²⁾. Hemsterhuis bedankte voor het verstandige en geleerde stuk, en zond als een tegengift een ‘petite misère qui a paru depuis peu’³⁾: stellig wel zijn Lettre sur l'homme et ses rapports (1772).

Als Van Goens kort daarop echter⁴⁾ aan Schultens schrijft, dat onder de enkelen, wien hij zijn Voorrede zond, Hemsterhuis is, ‘die mij zijn brochures present doedt,’ lijkt dat, schoon geen onwaarheid, niet vrij van grootspraak. Want wij krijgen ook niet den indruk, dat hij met Hemsterhuis door persoonlijke aanraking meer bekend zou zijn, dan de correspondentie doet zien.

Ook met prinses Gallitzin (1748-1806) heeft Van Goens vriendschap gehad of gezocht. In zijn eigen lijst van brieven⁵⁾ vermeldt hij er ook van haar; maar ze zijn niet in de Haagsche verzameling. Daar vinden we slechts één brief van Van Goens aan haar, in klad of copie, van 28 Febr. 1775, het antwoord op een vleienden bedankbrief voor de toegezonden tweede Voorrede van Volkmann: In de meeste menschen, ook kennissen, heeft hij weinig vertrouwen; dat spaart veel verdriet. Maar aan enkelen geeft hij zich te voller; op hun vriendschap is hij gierig als een vrek op zijn schat. Enz. In 1782 schrijft Ten Hove aan hem over Gallitzin als ‘l'Epoux de votre ancienne amie’⁶⁾. Waarschijnlijk kende hij ook in 1775 reeds haar echtgenoot; hij tracht hem dan van dienst te zijn door mededeelingen over oude Nederlandsche schilderkunst,

1) V.G.a.H. 11-3-71. Br. I 410-414.

2) V.G.a.H. 18-2-73. Br. I 414-415.

3) H.a.V.G. 23-2-73. Br. I 415-416.

4) 20-3-73. Br. I 3.

5) Notice de Papiers secrets dans deux Malles (1807). Kon. Bibl. Pf. 130 D. 2 X.

6) Br. III 119 (5-3-82).

[p. 327]

die publiek of particulier te Utrecht te koop is: Komt hij, of liever nog, komen zij beiden er voor over? hij durft het haast niet hopen. Anders zal hij gaarne commissies uitvoeren¹⁾.

Van vriendschap blijkt duidelijker ten opzichte van een ander uit den kring van Hemsterhuis en de Fagels: den bekenden en zeer gezienen Portugeesch-Joodschen bankier en oeconoom Isaäc de Pinto (1717-1787). Als Van Goens in 1771 diens nieuwe boek²⁾ zeer aanprijst aan Wilzeck, heet Pinto reeds zijn vriend³⁾. Inderdaad staat hij ook, althans sinds 1773, met hem in een briefwisseling, waaruit persoonlijke, goede bekendschap blijkt: ‘Mes nièces vous assurent de leurs civilités, et sont sensibles à l'honneur de votre souvenir’⁴⁾. Van Goens had hem zijn werken gezonden. De Pinto zendt de zijne⁵⁾. Herhaaldelijk noodigt hij hem tot een bezoek⁶⁾; zelfs loopt hij Haagsche vaklui rond met zijn horloge⁷⁾. Ook zendt hij hem nieuws ‘de mes savants, mes amis, mes belles’: o.a. over Ten Hove, F. Hemsterhuis en mevrouw Gallitzin⁸⁾. Na 1780 zien wij hem in politieke relaties met Van Goens; ook De Pinto was Prins- en ‘Engelsch’-gezind.

Deïst en groot bewonderaar van Voltaire, schoon eenmaal tegen hem optredend - terwille van zijn natie, en in den naam van... Voltaire - nam De Pinto ook deel aan de godsdienstig-wijsgeerige en ethische vragen van zijn tijd. In verschillende talen las men zijn Opstel over de Weelde, zijn Brief (aan Diderot) over het Kaartspel; in 1774 verscheen zijn Précis des Arguments contre les Matérialistes⁹⁾.

Het grove materialisme met zijn stuitende godloochening, daar zijn allen uit den kring van Van Goens tegen gekant. Hennert schreef ook tegen het atheisme¹⁰⁾; hoe Wolff en Deken in haar geschriften het bestrijden, is bekend; van bezadigder modernen als Brown en Perponcher is de afkeer vanzelfsprekend. Tegenover het deïsme is de houding echter anders; langs de gansche lijn:

1) In aangehaalden brief v.V.G.a. prinses G.

2) Stellig diens Traité de la Circulation et du Crédit... par l'auteur de l'Essai sur le Luxe, et de la Lettre sur le Jeu des Cartes, qu'on a ajoutés à la fin. Amst. 1771. Cat. V.G. I 210; J.S. Wijler, Isaäc de Pinto, sa Vie et ses Oeuvres (1923) 110.

3) W.a.V.G. 14-9-71.

4) I.d.P.a.V.G. 23-11-73.

5) 23-11-73; 8-4-74; (25-2-75?).

6) 8-4-74; 13-8-76.

7) 13-8-76.

8) 13-8-76. Vgl. bov. 211 n. 7. - V.G. had D.P. met een epigram geplaagd over zijn zwak voor ‘les belles’; D.P. antwoordt, dat hij thans Mme. Barbauld, d.i. de beroemde Miss Aikin, de Eng. Muze, wier werken V.G. wel kent, het hof heeft gemaakt, zoolang zij in Den Haag was.

9) Cat. V.G. I 8. In 1775 reeds 2e éd. corr. et augm. Ibid. Zie over dit alles thans ook Wijler a.w.

10) In Uitgel. Verhh. III 404-509.

[p. 328]

Brown, Perponcher, Schultens, Hennert, Betje Wolff, Petsch, Perrenot, Goodricke, Van Goens, Hemsterhuis, De Pinto, Ten Hove, gevoelt men blijkbaar zekere geestverwantschap, zij het de een veel minder sterk, en minder gemoedigd dan de ander. Er is ook geen grens tusschen Aufklärung en Deïsme: ‘der Deismus ist die Religionsphilosophie der Aufklärung’, zegt een uitnemend kenner van dezen tijd¹⁾. Toch maken de tijdgenooten ten onzent wel onderscheid: Verlichting wordt overal aangeprezen, den naam Deïsme, of zooals het ook wel heet, Naturalisme, vindt men zelden of nooit anders vermeld dan in afkeurenden zin. Het eene was blijkbaar veel erger dan het ander: het Deïsme ging den meesten ver over de schreef. Wij kunnen thans ook niet anders dan een verschil in graad constateeren; dat samenhangt met afkomst, aard, karakter, temperament, omgeving, opvoeding, ontwikkeling, positie. Dezelfde verschillen zien we ook buiten ons land, maar meest op grooter schaal. Duitschland stond onzen ‘verlichters’ nog het naast, of wel Schotland. De Protestantsch-christelijke religie wilde men daar over het algemeen slechts ‘zuiveren’ en ‘vereenvoudigen’, en van den grondslag der Openbaring zonder te groote schokken op dien der rede overschuiven; de oude moraal behoefde nog veel minder besnoeiing: men zal haar slechts anders aankleeden, en ze op de eereplaats stellen. Het is niet vreemd, dat de Schotten hier instemming vonden; en van de Duitschers Michaëlis, Semler, Jerusalem, Mendelssohn, Abbt, Engel, Nicolai - in zijn eerste periode²⁾ -, meer dan Reimarus³⁾ of Lessing.

1) Troeltsch, in Real-Enc. f. Prot. Theol. u.K. 4, 533. Tr.' artikelen in dit werk over Aufklärung, 2, 225-241, en Deismus, 4, 533-559 geven een kort, maar veelomvattend overzicht van deze veelgeschakeerde, doch in den grond steeds gelijke wijsbegeerte en theologie.

2) Hoe zijn Allg. D. Bibl., zachtjes begonnen, geleidelijk voortschreed tot het radicale standpunt van een ‘Inquisitionsgericht gegen jede Kundgebung von Offenbarungs- und Kirchenglauben’ (J.H. Kurtz, Kirchengesch.⁴ II, I, 346) werd althans sinds 1786 reeds levendig beseft in Duitschland en als opzettelijk systeem geteekend, blijkens de niet onverdienstelijke uiteenzetting in een artikel van de Neueste Religionsbegebenheiten van 1793, in 't bijzonder tegen de Illuminaten gericht, en bij ons in vertaling terstond gretig gelezen: Bericht van een groot maar onzichtbaar Verbond tegen den Christelijken godsdienst. - J. Lublink (1736-1816) las volgens zijn biograaf C.W. Westerbaan ‘in vroegeren leeftijd’ de geheele Hd. Berlijnsche Bibl. van Nicolaï in 123 deelen (dus tot omtrent 1796?) door, al het belangrijke in adversaria aanteekenend. - Over Nicolai en Allg. D. Bibl. zie ook Dr. M. Sommerfeld, Fr. Nicolai und der Sturm und Drang. Ein Beitrag zur Gesch. d. deutschen Aufklärung (1921).

3) Toch in 1758 al vertaling van zijn Voornaamste Waarheden van den natuurlijken Godsdienst, door Prof. Lulofs. R.' puur deïstisch bedoelen bleek echter eerst onomwonden in de na zijn dood door Lessing uitgegeven, beruchte Wolfenbüttelische Fragmente.

[p. 329]

De belangstelling voor den ‘philosophe de Sans-Souci’ was wel vooral een uitvloeisel van de bewondering voor den vorst en veldheer Frederik II, verwant bovendien van Oranje, en bestrijder van Roomsche machten.

Van Engelsche deïsten als Toland of Tindal, die Locke's beginselen, anders dan hijzelf, ook onbeschroomd op de christelijke religie en haar oorkonden hadden toegepast, is men hier over het algemeen niet gediend; en evenmin van ‘vrijdenkers’ als Shaftesbury, Mandeville¹⁾ en Bolingbroke, of sceptici als Hume. Tegenover hen stonden er in Engeland velen, die bij een verzwakt deïstisch beginsel voor de Openbaring en haar wonderen nog een rationeelen uitweg zochten: S. Clarke, W. Warburton, en dergelijken; om te zwijgen van Collins of Woolston, die al of niet gemeend, ze in een op de spits gedreven allegoriseering oplosten. En zelfs bij de scherpste kritiek tegen haar vindt men hier nog vaak het streven, de Staatskerk ongerept te laten, zij het maar als den teugel om het volk te mennen: het standpunt van den theoloog Middleton en den dilettant Bolingbroke. Ook van geen van deze allen schijnt de invloed hier te lande bijzonder groot; en het minst weer van de meer radicalen onder hen. Verschijnen van dezulken hier vertalingen, dan zijn het gewoonlijk Fransche, niet in de eerste plaats of althans niet alleen voor ons volk bestemd, al vinden ze er wel verscheidene lezers²⁾. Daarentegen werd het hoofdwerk van den

1) Van Effen had zijn Free thoughts on religion (1720) reeds in 1722 in het Fr. vertaald. Bisschop, Van Effen 126. Nouv. éd. corr. La Haye 1723, Cat. V.G. II 606. Andere uitgave Amst. 1738. In 1740 verscheen te Amsterd. een Fr. vert. door J. Bertrand van de 6de uitg. zijner Fable of the Bees. Tydeman in zijn oratie van 1771 De Luxu nog tegen dat boek. Zie Schacht a.T. 21-9-71. Mij. Lk.

2) Warburton's bekendste werk werd door den Remonstr. hoogleeraar A.A.v.d. Meersch vertaald: De goddelijke zending van Mozes (Amst. 1761-1771). Van S. Clarke verschenen hier in vertaling een Uitbreiding over de vier Evangeliën (Amst. 1757) en vele deelen Predicatiën (o.a. door Stinstra); in het Fransch zijn bekend werk De l'existence et des attributs de Dieu, des devoirs de la religion naturelle, et de la vérité de la religion chrétienne (Amst. 1717). - Van Hume, behalve zijn Hist. v. Engelan (Rott. 1769-1774), nog Wijsg. en Staatk. Verhh. (economische opstellen) Amst. 1764, Rott. 1766, en zijn autobiographie (Amst. 1777); in het Fransch te Amsterdam, Discours politiques (1754), Dissertations sur les passions, sur la tragédie, sur la règle du gout (1759), Histoire naturelle de la religion (1759), Essai de Morale (1760). Daartegenover gaf Prof. Castilio een Fr. vert. van G. Campbell's Dissertation on Miracles, tegen Hume (Utr. 1765. Cat. V.G. I 15). Van Bolingbroke een Ndl. vert. der Letters on the study of History en van twee Essays. (Amst. 1755). Van Toland Lettres philosophiques, Fr. vert. d. Holbach (Amst. 1768). En in h. Ndl. Over de Wolk- en Vuerkolom (samen met Harwood, Over plaatsen v.h.O. Test.) Rott. 1768 d.G.R. [d.i.G. Roos] Cat. V.G. II 26. Waarover later nog. De opsomming is niet volledig; maar aanvulling zal den totaalindruk wel niet belangrijk wijzigen.

[p. 330]

onvermoeiden Engelschen deïsten bestrijder John Leland wel in het Nederlandsch vertaald: Beschouwing van de voornaamste schriften der Deïsten (Utrecht 1765), nadat de Bibliothèque des Sciences reeds zeer uitvoerige uittreksels uit het oorspronkelijke had gegeven. Zoo deed zij ook van zijn werk over Nuttigheid en Noodzakelijkheid der christelijke Openbaring; ook de vertaling daarvan (1769) prees zij sterk aan. Steeds veroordeelt dit meest Nederlandsche der Fransche periodieken Bolingbroke, Collins, Morgan, Tindal, Toland om hun ongeloof; telkens beveelt het hun mee-verlichte bestrijders, als Warburton en Beattie, aan; een Middleton wantrouwt het echter, op gezag van den eerste, als een bedekt ongeloovige. Het uitgebreidst hebben hier te lande wel de Doopsgezinden ook van déze Engelsche theologie kennis genomen: de bibliotheek van hun leeraar P. Fontein¹⁾ kan het nog getuigen. De houding hunner Nederlandsche tijdschriften ertegenover verscheelt weinig van die van het pasgenoemde Fransche.

In Van Goens van het modernste rijk-voorziene boekerij ontbreken Engelsche nieuwlichters van allerlei graad wel niet, maar de Duitsche Aufklärer en de Fransche philosophen zijn er toch veel ruimer vertegenwoordigd. Bij de laatsten, leerlingen en voortzetters van het Engelsche deïsme, maar staande tegenover Rome in stede van tegenover Wittenberg of Genève, komt het anti-kerkelijke en anti-christelijke bedoelen als gemeenschappelijk kenmerk het klaarst aan den dag. Voltaire's stem klinkt boven alles uit: zijn natuurlijke geestigheid, zijn zeldzaam schrijverstalent, zijn universeele (schoon oppervlakkige) kennis concentreert hij in een lang leven op een nooit-aflatenden, venijnig-fellen kamp tegen de Openbaring Gods. Zijn brief aan den Jood De Pinto moge hij al fier teekenen: ‘Voltaire, chrétien’²⁾, voor hem is het Christendom de beroerder der wereld: Confucius en zijn Chineezen stonden mijlen hoog erboven; gelukkig waren zij, omdat zij vrij bleven van Joodsche en Chritelijke smetten. Diderot, schoon het deïstische standpunt op den duur opgevend voor het sceptische en materialistische, was zijn groote medestander: overal waar Voltaire het oude had ondergeploegd, kwam de Encyclopédie voorzichtig en vaardig de nieuwe cultuur zaaien. Maar aan twee kanten vonden zij moderne tegenstanders: Helvetius en Holbach

1) Ingelijfd in de Bibl. d. Vereenigde Doopsgez. Gem. te Amsterdam. Vgl. ook Sepp a.w. I 6 vlg. over bibl. van Stinstra.

2) Wijler a.w. 107.

[p. 331]

met hun materialistische enormiteiten, en Rousseau, die in plaats van de koude religie van het ontwikkelde verstand geestdriftig een gevoelsdeïsme predikte, inherent aan het onbedorven gemoed van den echt natuurlijken mensch.

‘Deïst’, het woord had hier te lande een slechten klank. Medenbach Wakker, uit Groningen schrijvend aan Tydeman¹⁾ over zekeren K., die zich betert en niet zoo kwaad is, als zijn naam; over M...., een goed vriend, bij wien de zeden geen gevaar loopen, vervolgt: ‘de Religie vind ik niet, dat vriendschap breken moet; met een Deïst egter zou ik geen vriendschap kunnen oefenen.’ Deïsten, dat waren zulken als Bolingbroke, Toland, Hume, Diderot, Voltaire, die alle godsdienstig gevoel schenen te missen, en van alle godsdienstige traditie zich hadden losgemaakt. Geheel ongelijk hadden zij wel niet, maar zij maakten het veel en veel te erg²⁾. Betje Wolff citeert herhaaldelijk Bolingbroke, maar zonder hem te noemen; Maupertuis stelt zij als Christen voor³⁾. Tegen Voltaire had nagenoeg ieder verlichte onder ons volk zijn ernstige bezwaren, maar niet zoozeer om zijn algemeene richting als wel om de radicale aanwending van bedenkelijke middelen, als spot en hoon, tegen Bijbel en Christendom. Maar zijn invloed was hier toch niet gering, naar veler getuigenis. Nog Van Kampen wordt heftig, als hij denkt aan ‘de verderfelijke pers van M.M. Rey, die hier het draf uit de werken van Voltaire en zijn geest- en schaamtelooze navolgers vlijtig vermenigvuldigde’⁴⁾ Volgens Van Heusde's meer aangehaalden ‘ouden vriend’ was in dezen tijd de hoofdbezigheid der studenten het lezen van Voltaire⁵⁾. Voor het Album Amicorum van H.A. Schultens weet een vriend⁶⁾ geen passender bijdrage dan de ‘Ode sur la Superstition’. Bella van Zuilen had meer met Voltaire op dan met den Bijbel, constateerde Boswell⁷⁾; zij is door zijn geschriften onverschillig geworden voor alle leerstellig godsdienstig begrip⁸⁾. Met een gravin Bentinck stond Voltaire tot op het eind van zijn leven in briefwisseling⁹⁾. De Groninger G.N. Heerkens, in 1748 en 1749 te Parijs studee-

1) 5-9-76. Bibl. Mij. Lk.

2) Vgl. reeds in 1745 Valckenaer over die Engelsche Deïsten met hun signifer A. Collins. Hemsterhusii et Valckenarii Oratt. 293 vlg. In Utrecht verscheen 1772-1778 een anti-deïstisch tijdschrift De Christen; de auteur is de predikant J. van Nuys Klinkenberg. Over hem terloops Van Goens Br. II 32; als belager van den van ketterij beschuldigden Ds. Swavink. Vgl. ook Br. II 16.

3) Ghijsen, Betje Wolff 249.

4) A.w. III 181.

5) Br. o. H.O. a. ed. 57 vlg.

6) Guillaume Scholten 4 Juni 1772.

7) Gids 1909 III 237.

8) Gids 1908 II 123.

9) Rev. de Paris, 15 Sept. 1896.

[p. 332]

rend, kwam veel bij Voltaire. Vóór 1744 hadden vele aanzienlijke en geleerde Nederlanders persoonlijk kennis met hem gemaakt: tusschen 1713 en 1743 vertoefde Voltaire herhaaldelijk langer of korter tijd in ons land. Zijn relaties met de Van Harens zijn bekend; ook die met Prof. 's Gravesande, en met verscheidene Nederlandsche uitgevers¹⁾. Reeds in 1741 had Christina Leon. de Neufville een drietal Brieven van Voltaire in Nederlandsche verzen overgebracht; maar bij dien over ‘De Vrijheid van den menschelijken Wil’ achtte zij het noodig, mede te deelen, dat zij het niet geheel met hem eens is; en bij de nieuwe uitgave van 1762 voegde zij zelfs aanmerkingen tot opzettelijke tegenspraak²⁾.

Voor den literator Voltaire had men hier reeds vroeg eerbied: Van Effen prees al in 1724 zijn Henriade, zij het niet zonder voorbehoud³⁾; en nog lang zou men dien bewaren: de jonge Bilderdijk is nog uitbundig in zijn lof⁴⁾. Voor den historicus was de waardeering al beperkter⁵⁾: zijn Essai sur les Moeurs (1753-1758) had over zijn eigenlijk bedoelen al wel veler twijfel weggenomen. Over zijn Dictionnaire philosophique (1764) zal men niet licht een openlijke Nederlandsche lofspraak vinden van dezen tijd. We zagen reeds, dat zijn Traité sur la Tolérance ook in de Letteroefeningen en de Denker werd veroordeeld, om zijn antichristelijken spot⁶⁾. In 1768 gaf de Bibliothèque des Sciences met instemming een Lettre écrite de Genève à l'occasion de quelques pièces de Mr. de Voltaire, waarin behalve zijn furie tegen Genève en den in het volste recht staanden Vernet ook weer zijn eindeloos geschimp tegen de H. Schrift scherp werd gelaakt⁷⁾. Maar de onmiddellijke voorganger van de Denker, de Philanthrope, had nog in 1761 en 1762 ‘verscheiden Vertaalingen uit Hume, Voltaire, Fontenelle en zeker nieuw Werkje Bigarrures Philosophiques’⁸⁾ meegedeeld. De vertaler had echter de stukken ‘naar

1) Van Sypesteyn, Voltaire... in Nederland 27-67. Valkhoff et Fransen, V. en Hollande in Rev. de Holl. I (1915) 734 vlgg., II (1916) 1071 vlgg. Daar verdere literatuur genoemd. Vgl. boven 116.

2) Zie bespreking in T. en Dk. Bijdr. II 457 vlgg.

3) Kalff a.w. V 538. Bisschop, a.w. 141 vlg. - Behalve de vert. der Henriade door Feitama (1753, schoon reeds 1743 voltooid) nog een vroegere door Klinkhamer (in 1734 al beloofd, maar versch. 1744. Naar proza-vert. van B. Phaff). Zie ook Valkhoff in N. Taalgids 10, 199 vlg. De vertalingen zijner tooneelstukken beginnen met Zaïre door Klinkhamer in 1734; dan volgen S. Feitama, F. Rijk, J. Haverkamp met Brutus (1735, 1736, 1736), J Voordaagh en Ch. Sebille met Dood van Caesar (1737, 1740), L.v.d. Broek met Dood van Coligny (1743). Enz. Zie Cat. Mij. Lk. II afd. 3; en Hilman, Alphab. Overz.

4) Kalff a.w. VI 280. Edipus, Voorafspr. 3, 17 (1779).

5) Vgl. boven 266.

6) Zie boven 285.

7) B.d. Sc. 26, 515. Vgl. boven 276.

8) De Philanthr. VI 411.

[p. 333]

den smaak en het karakter van onzen Landaard geschikt; zo als men onder anderen uit vergelijking van den Micromegas van Voltaire... kan bespeuren’. Die vergelijking leert ons, dat de man allen geest doofde, en elke pointe afbrak, om het zijn lezers begrijpelijker te maken en hun mogelijke ergernissen te besparen; daarentegen vermeerderde hij het stuk, tot hun gerief, met invoegsels over het oneindig verschil van den Schepper en het maaksel zijner handen, en een slot over de ‘twee groote eindens der waare wijsbegeerte, namelijk, deugdzaam in den tijd, en gelukkig hier namaals te leven’¹⁾. Bij Voltaire schenkt Micromégas aan de aardmijten ‘un beau livre de philosophie, écrit fort menu pour leur usage (où) ils verraient le bout des choses... On le porta à Paris, à l'Académie des Sciences, mais quand le vieux secrétaire l'eut ouvert, il ne vit rien qu'un livre tout blanc: Ah! dit-il, je m'en étais bien douté’²⁾.

Voor Betje Wolff blijft Voltaire steeds een geniaal dichter en een boeiend, schoon niet betrouwbaar historicus; maar steeds scherper wordt haar veroordeeling van den verderfelijken philosoof en den verachtelijken mensch³⁾. In Willem Leevend heet hij een aartsketter: want er zijn geen andere ketters dan de leeraars en belevers der ondeugd⁴⁾; de vreeselijke Jambres schrijft aan zijn vroegeren vriend: ‘ik speel niet meer den tiran over mijn zoetste neigingen. De Natuur is mijn Leidsvrouw. Rousseau kan mij voor eenen Jerusalem⁵⁾ niet beveiligen; lees des Voltaire... lees la Mettrie, lees Hume, lees Bolingbroke, al naardat gij tot uwe gerustheid zoo eens noodig hebt’⁶⁾. De Mennoniet P. Loosjes Azn. vertaalde in 1772-1774 twee werken tegen Voltaire uit het Engelsch⁷⁾.

In denzelfden tijd wordt Voltaire in Duitschland van zijn voetstuk gesmeten. Lessing werd van een warm vereerder een felle vijand; Herder brieschte tegen zijn ‘philosophie de l'histoire’; de Hainbund haatte den zedebederver. Naarmate Rousseau's aanzien steeg, daalde dat van zijn antagonist, zoo in Duitschland als bij

1) A.w. VI 161-176. - In de Holl. Wijsgeer (van E. Buys) I (1759) ook reeds historische en hekelende stukken van V. vertaald.

2) Voltaire, Oeuvres compl. ed. Hachette, 20, 73-86.

3) Zie Ghijsen a.w. 109, 223.

4) Uitg. 1886, 8, 99. Vgl. ook vooral haar uitingen, gec. door Jonckbloet, Gesch. N. Lk.³ V 228 vlg.

5) Jeruzalem is Alida's heilige; hij brengt met Lavater een leerling van Jambres terecht, die weer den stervenden Jambres tot inkeer beweegt. W. Leevend, a. ed. 4, 46; 8, 54 vlg.

6) W. Leevend 3, 131.

7) Van Mickle, Voltaire onder de Schimmen; en van Findlay, Verdediging der Heilige Schriften en van Josephus tegen V.

[p. 334]

ons. Wieland alleen bleef hem trouw. ‘Nach seiner Wandlung vom seraphischen zum faunischen Lebensideal spuckte in Wieland allezeit viel von Voltaire’; het streelde hem, de Duitsche Voltaire te heeten; overigens gaf hij den Voltaire-geest in verdunning¹⁾.

In 1769 kwam Van Goens met Wieland in correspondentie; wat ons rest van hun brieven²⁾ - bijna uitsluitend uit Wieland's helft -, spreekt ook van beider levensbeschouwing. Van Goens verkondigde de stelling ‘de la dependence du caractère de notre esprit et de nos sentimens des causes physiques et des circonstances exterieurs de la vie’³⁾. Wieland is het er volmaakt mee eens: het zijn precies zijn eigen bijzonderste gedachten; een zooveelste blijk van de analogie van hun beider geest. Zelfs Van Goens' idee ‘d'un Journal des Sensations d'un Philosophe’ hoort sinds lang tot de ontwerpen, die hij nog hoopt uit te voeren: ‘un roman philosophique, dans lequel quelque Quidam racontera l'histoire des Metamorphoses de son esprit et de ses sentimens, conformement à la Nature et à l'experience journalière... Les abbés Jerusalems et tous les abbés, docteurs et prestolets du Monde en diront ce qui bon leur semblera.’ Al is Van Goens' stelling niet heelemaal nieuw - zoo'n doorntwijgje stak Wieland wel eens meer onder de fraaie bloemen voor zijn vriend⁴⁾ -, zij kan niet genoeg aangepreekt worden, want zij is stellig ‘la clef de toute la theorie de l'esprit et du coeur humain.’ Voor zich zelf durft Wieland vermoeden, aan het eind der metamorphosen te zijn; hij heeft wel ‘parcourû presque toutes les façons imaginables de penser, toutes les espèces de bonheur, en petit au moins..., enfin toutes les manières d'être, dont par ma position je saurois être susceptible.’ Zonder een heel groot mankement aan de machine, zullen zijn geestesgesteldheid, de kleur en klank zijner ziel, wel blijven, wat ze thans zijn. - Of de toepassing geheel op Van Goens' regel sloot?

Wieland voegt er nog ‘une partie de (son) credo’ bij: ‘le beau

1) A. Biese in bespreking van H.A. Korff, Voltaire im literarischen Deutschland des 18ten Jahrhunderts in Neue Jahrbücher 45 (1920) 84 vlg.

2) Br. I 372-389.

3) In zijn Porphyrius al dezelfde kwestie, van den ethnologisch-historischen kant bezien. Daar echter, ondanks den vereerden Rousseau, die invloed alleen voor het physieke, niet voor den geest erkend. Zie boven 253. Ook Rousseau was hiermee niet origineel. Montesquieu is bekend om deze leer. Bij Montaigne kan men ze ook reeds vinden. En Bernheim, Lehrb. hist. Methode³ 195 wijst op een zeer belangrijk hoofdstuk in Jean Bodin's Methodus ad facilem historiarum cognitionem (1566). In de geschiedbeschouwing van Voltaire zoowel als van Herder is ze een der gewichtigste factoren.

4) B.v. Br. I 378.

[p. 335]

ideal ne cessera jamais - malgré ma Laune de traiter en badinant ce que les esprits pesants traitent avec un serieux glacé - d'être la dame de mes pensées’; hij zal genieten van de lezing zijner groote voorgangers en voorbeelden; genieten van de liefde zijner kinderen; begeert vrijheid boven alle rijkdommen der wereld; en het ‘quando corpus morietur’, als hij op het punt staat, voor goed heen te gaan: ‘sans souffrir autour de moi quelque oiseau de mauvais augure pour empester par des sottises les dernières heures de mon existence parmi ceux que j'aime le plus dans ce monde sublunaire’¹⁾. Echt Voltairiaansche verlichting en verdraagzaamheid! Zong Van Goens ook hier unisono²⁾ met zijn vriend? Het lijkt er althans veel op. ‘Je suis charmé de tout le bien que vous dites de Candide, ouvrage ou il y a selon moi plus de saine philosophie que dans cent et cent mille gros in folio, dont les auteurs ressemblent moins à un homme qui pense qu'a un boeuf qui rumine’, schrijft Wieland. Jammer, dat Voltaire de publieke eerbaarheid niet zooveel ontziet, dat hij zijn ‘saletés’ terughoudt; ‘alors on oseroit declarer hautement au nez de toute la pretrise et de tous les Capucins du monde que Candide est un livre excellent, solide, utile et plus edifiant in sano sensu que le bienheureux Thomas à Kempis lui-même’³⁾.

Candide ou l'Optimisme (1758) is zeker een merkwaardige ‘roman’. Simpel en boeiend als een sprookje, is het een ruwe persiflage van een philosophisch systeem. Deernis met het eindeloos lijden der menschheid mengt zich met een weerzinwekkend pleizier in vunzigheden. Of spreekt uit de snijdende satire op vorsten en volken, godsdienst en samenleving, alle menschelijk doen en denken, niets dan de cynische wereldverachting van den uit een onhoudbaar optimisme in uiterst pessimisme verzonken scepticus? De altijd-argelooze Candide met zijn bij uitstek practische Cunégonde, de gezworen Leibnitiaan Pangloss, de manicheïstische eenling Martin, de trouwe mesties Cacambo, het oudje van pauselijken huize, de verloopen frater Giroflée, de verloopen h... Paquette⁴⁾, na de ongelooflijkste lotswisselingen - van het hof in Eldorado tot schoffeering, galg en galei - samenlevend en disputeerend op een boerderijtje bij Constantinopel, gaan gezamenlijk naar den wijzen derwisch, om wat met hem te philosopheeren, en van hem

1) Br. I 385-387 (13-11-70).

2) Vgl. Br. I 385.

3) Br. I 386.

4) Alleen de jonge Thunder-ten-tronckh ontbreekt. Dien onverbeterlijken rijksbaron en Jezuiet stuurde het gezelschap naar de galei of naar Rome terug.

[p. 336]

te hooren, waartoe het zonderlinge dier, dat mensch heet, eigenlijk gemaakt werd. Dat is uw zaak niet, luidt het antwoord. ‘Que faut-il donc faire? dit Pangloss. Te taire, dit le derviche.’ Een goede grijsaard vult de les aan: Werken! ‘Travaillons sans raisonner, dit Martin, c'est le seul moyen de rendre la vie supportable.’ Het is mij niet klaar, hoe zulk een troostelooze levensbeschouwing iemand, zelfs van de opzettelijke frivoliteit van Wieland, bovenmate kan stichten¹⁾.

Van Goens, die Candide althans zeer had geprezen, voelde zich door andere werken van Voltaire soms ten zeerste ontsticht. Achteraf vertelt hij het; in 1793 in een brief aan Madame la Baronne de Ferrette, née de Venningen²⁾, even komend op ‘une brochure de Voltaire, intitulée Saul et David, Tragedie,’ zegt hij: ‘Il y a 30 ans que je me suis torché de cette brochure de Voltaire, dans un temps que je lisois encore avec plaisir Voltaire. Il s'est prostitué par ces plattes infamies, même auprès de ses admirateurs’³⁾. Waarschijnlijk niet lang daarvoor noemt hij in een geschrift, voor van Alphen bestemd⁴⁾, Voltaire een ongelukkig werktuig des duivels; beter ware hij niet geboren. En vervolgt: ‘Ik kan oprecht betuigen en verblijd mij altoos, dat ik wel betuigen kan, dat men mij het grootste onrecht gedaan heeft, wanneer men mij beschuldigd heeft van oit in mijn leven eene zekere soort van achting voor dezen man gehad te hebben. Ik ben integendeel lang geweest, zonder iemand te vinden, wiens oordeel over hem zoo met het mijne overeenkwam, als dat van Lord Kaimes, die het eerst van hem heeft durven schrijven, dat hij zijne eigen reputatie overleven zou, en dat is ook zoo gebeurt. In 't historische alleen erken ik in hem, met Dr. Robertson, meer verdienste, dan men hem gemeenlijk toekent.’

Uit den tijd zelf hebben wij echter ook vertrouwelijke uitlatingen van Van Goens over Voltaire. Een passage uit een brief van Lelyveld van Maart 1767⁵⁾: ‘There are Voltaire's in Heaven etc. driemael op de plaet gestampt!!’ doet vermoeden, dat Lelyveld

1) Hoe zeer verzet zich Rousseau tegen hetzelfde pessimisme in Voltaire's Poëme sur le désastre de Lisbonne, in brief van 18-8-1756. Oeuvres de V. a. ed. 32, 490 vlg.

2) 12-1-1793.

3) Ten Brink a.w. 244 geeft een vrije vertaling; naar de Duitsche overzetting van dezen brief, uitgegeven in Lavater's Handbibl. f. Freunde IV (1793).

4) Een reeks opmerkingen uit 1786, bij V.A.'s Mengelingen (1783), door dezen bij herdr. 1793 dankbaar gevolgd; het is V.G.' oordeel zoowel over Rousseau als over Voltaire, dat wij daar vinden. Vgl. Voorberigt bij 2de uitg., en Kalff, a.w. VI 19 vlg. En V.G.a. V.A. 8-1-87.

5) Ongev. 18-3-67, niet uitgeg.

[p. 337]

zijn vriend weleens berispt heeft over bewondering voor Voltaire; en dat die hem thans had gewezen op een passage in Young's Resignation, waarin deze voor den bewonderden en tegelijk verfoeiden auteur - ‘with horror we admire’ - erkentenis en vergeving van zijn zonde hoopt. In een brief aan Klotz van 1768¹⁾ prijst Van Goens dezen om zijn krasse kritiek op een boek van Schmidt²⁾: ‘Quelle fureur d'attaquer Voltaire d'une manière aussi risible. Ces gens là ne pensent point, qu'au lieu de faire du bien à notre religion, ils en sont eux-mêmes les plus redoutables fléaux. Pour moi, je ne craindrais pas de soutenir ce que vous ne faites que hazarder, que toute refutation de la Philos. de l'Histoire, du Dictionaire, de Saul et David etc. porte sa condamnation en titre’. Zulke werken zijn uiteraard niet vatbaar voor eenige refutatie. Hoe men het ook aanpakt, nooit zal men zijn doel bereiken. Beredeneert men de zaken ernstig en grondig, de lieden, voor wie men zijn boek schrijft, zullen het stellig niet lezen. ‘Pour les traiter en ridicule, il ne fallait pas moins que d'etre un Voltaire, et je doute fort s'il y aura jamais un Voltaire sacré. Outre que les sujets mêmes n'admettent pas la raillerie pour la defense, comme pour l'attaque’. Dezer dagen las hij nog Le christianisme dévoilé³⁾. De schrijver betoogt daar: Wat voor goeds kan men verwachten van zijn naaste, die gelooft aan een God, die zijn eigen zoon niet spaarde? ‘Que fera à cela l'homme le plus entendu que hausser les épaules et se taire?’ vraagt Van Goens.

Het duidelijkst zegt hij zijn meening over Voltaire tegenover diens fanatieken aanhanger, den Rotterdammer Gerard Roos Pzn. Toen deze, als R.P.G. een verontwaardigde Missive tegen Hofstede's beoordeeling van den Belisarius had uitgegeven, zond Van Goens anoniem aan den anonymus een langen brief, ten hoogste prijzend, en aansporend tot voortgaan⁴⁾. In het antwoord⁵⁾ maakt Roos zich bekend: Zijn staat is niet ver van het geringe; hij is niet geleerd, kent Grieksch noch Latijn, maar leest de klassieken in Engelsche of Fransche vertalingen. Zooals hij thans het niet laten kon, Marmontel met Socrates en Plato tegen een boek te verdedigen, dat altijd een schandvlek van de Nederduitsche letteren blijven zal, zoo heeft hij een jaar geleden tegen denzelfden lasterenden Hofstede Voltaire verdedigd, bij gelegenheid, dat hij

1) 2-7-68.

2) Welken? Den dichter-theoloog J.F. Schmidt? Ik heb het niet nagespoord.

3) Van Holbach. Brunet, Manuel⁵ VI 102; Lanson, Manuel² 816.

4) 15-3-69.

5) Z. dat. (ongev. 17-3-69).

[p. 338]

twee deelen Mengelwerken van dezen vertaald uitgaf¹⁾. In een volgenden brief²⁾ komt hij verder los tegen Van Goens, die intusschen zijn naam heeft genoemd, na veel ophef in zijn eerste schrijven van zijn ambt. Hij, ongeletterde, die tot voor weinig jaren niets gelezen had, in correspondentie met ‘een der waardigste en beroemdste geleerden van onzen tijd!’ Van Goens zelf moet de verdediging voeren van zijn vrienden en helden, de oude wijsgeeren. Hij, Roos, die zich verheugt, dat tegenover het gedwongen theologisch geknoei er ‘mannen zijn, die den dageraad der verlichte tijden, die aanstaande zijn, deden doorbreken’, zal hoogstens hulpdienst kunnen verrichten tegen de thans aangewende ‘laatste pogingen, de duisternis te behouden’. Hij stelt zich zoo voor, binnen een paar weken een vertaling van Voltaire's drama La Mort de Socrate te doen verschijnen. - Drie maanden later zond hij ze hem in druk³⁾.

In zijn eersten brief had Van Goens geciteerd uit Voltaire's Lettre de l'Archevêque de Cantorbéry à l'Archevêque de Paris (1768, over het aartsbisschoppelijk mandement tegen den Bêlisaire)⁴⁾. Daarin kan Roos te haastig de bevestiging gezien hebben van zijn verwachting, dat Van Goens even onbegrensde bewondering voor Voltaire zou hebben, als hij zelf. Dat hij in hem eerst geen halven maar een heelen Deïst vermoedde, mag men ook daaruit opmaken, dat hij hem met de vertaling van Voltaire's Socrates ook die van Toland's Hodegus, een vorig jaar door hem uitgegeven, toezond⁵⁾. In een volgenden brief deelt hij hem mee, dat hij dit werk op verzoek vertaald heeft. Het is zeldzaam, want het werd opgehaald. Van Goens krijgt een exemplaar, omdat Roos hem voor ‘zeer redelijk’ houdt⁶⁾.

Ons volk was nog niet rijp voor de verlichting, had Van Goens terecht gezegd. Maar Roos was wel rijp geweest. En hij baadde zich in het licht. ‘Voltaire heeft mij redelijk mensch gemaakt’⁷⁾. Daarom smart het hem tot in de ziel, dat Van Goens ‘wegens

1) Vad. Letteroeff. jg. 9 geeft uittreksels uit vert. Mengelww. v.V. (2 dln. 786 blzz.). - Cat. de livres qui se trouvent a la Haye chez P. Gosse Jr. et D. Pinet, 14e suite (achter Bibl. d. Sc. T. 25) vermeldt: Gedagten getrokken uit de Werken van den Heere de Voltaire uit het Fransch vertaalt, 2 deelen, Rotterdam, 1767. Aankondiging in Vad. Letteroeff. VII, i 425-429. Is mogelijk dit ook door Roos vertaald? Het oorspronkelijke zal wel zijn: Les Pensées de M. Voltaire. S.l. (en Hollande) 1766, 2 dln., dat ik in de Univ. Bibl. te Utrecht vond. Geen van beide vertt. heb ik te zien kunnen krijgen.

2) 31-3-69.

3) Later meer hierover.

4) Oeuvres a. ed. 25, 384.

5) R a. V.G. 3-5-69. Hodegus, or, The Pillar of Cloud and Fire not Miraculous (1720). Zie Theol. and Philol. Works of Toland (1732).

6) R.a.V.G. 10-6-69.

7) 3-5-69.

[p. 339]

het zedelijk karakter van Voltaire niet zeer voordeelig denkt.’ Zijn werken en die van den inconsequenten Jean Jacques zijn zijn dierbaarste letterschat. Wel heeft hij bemerkt, dat zeden en handelwijs van V. niet onberispelijk zijn, maar wegens de omstandigheden verschoont hij dat¹⁾. Een maand later komt hij op dit chapiter uitvoeriger terug; wij leeren dan ook Van Goens' menigvuldige bezwaren beter kennen:

't Doet Roos leed, dat Voltaire bij hem in een zoo slecht blaadje staat. Hij heeft vele Engelschen en Franschen gesproken, die hem kenden; zij zeiden, hij was niet zoo slecht als men hem afschilderde. In de Bastille kwam hij alleen door onvoorzichtigheid. De stokslagen, te Berlijn en elders ontvangen, getuigen slechts tegen die ze gaf. Indien hij zoo kruipend was, zou hij niet van het Pruisische hof verjaagd zijn; was het geweest om schandelijk wangedrag, dan zou Frederik geen vriendelijke briefwisseling meer gehouden hebben. J.B. Rousseau, Des Fontaines, Lefranc, Trublet, Fréron, Palissot, De la Baumelle, etc. beschouwt Roos als verachtelijk genoeg voor den haat van Voltaire. En voor zijn houding tegenover onzen zonderlingen en achterdochtigen Jean Jacques bestond toch wel reden na een zoo lagen aanval: men vergelijke slechts den brief van 1756²⁾ met de 5de der Lettres écrites de la Montagne. Het volhouden van Voltaire vindt echter ook Roos verachtelijk. In den brief aan Le Brun, de 28ste der Lettres de V. à ses amis du Parnasse, vindt hij niets walgelijks: hij handelt in het belang eener arme nicht, verwante van Corneille, tegenover een rijken, kinderloozen oom. Dat V. zijn goede daden uitbazuint, bewijst, dat hij de deugd huldigt. Trouwens, Helvetius' De l'Ésprit heeft Roos overtuigd, dat in alles eigenbelang onze grootste drijfveer is. - Voltaire peint par lui-même heeft hij ook gelezen, maar met verontwaardiging alleen over de kwaadaardigheid. Onbeschaamde inhoud van La Pucelle? Dat moge waar zijn voor de Amsterdamsche uitgave van 1764, zijn exemplaar heeft niets daarvan. Hij kreeg het van den Engelschen poëet George Keate, die zoo lang op Ferney vertoefde, en dat fraaie vers op V. maakte. Dat eenige Geneefsche burgers hun vrouwen en dochters verbieden, V. te bezoeken, weegt niet op, vindt Roos, tegen het druk bezoek en de vele brieven van aanzienlijke dames.

1) Ibidem.

2) Oeuvres de Voltaire, a. ed. 32, 490 vlg. R.a.V. 18-8-1756: ernstige bezwaren van R. tegen gedicht op ramp van Lissabon (zie boven 336 n. 1), maar toch groote eerbied voor den auteur. In L.d.l.M. 5 satiriek over V.'s persoon en geschriften.

[p. 340]

Gij vraagt, vervolgt hij, of V. wel behoort bij de lieden, die redeneeren, en of hij, van welken kant ook beschouwd, wel meer is dan een bouffon¹⁾. Zeker is hij veel meer; Van Goens schreef toch zelf in een vroegeren brief, dat al zijn schriften hem hadden geamuseerd en dat hij veel van hem geleerd had. Hij is Theist, hij erkent God en de onsterfelijkheid der ziel; nergens vond Roos iets, dat daarmee in tegenspraak was. Inderdaad hebben niet al zijn stukken evenveel waarde, maar geest en vernuft is er altijd en overal, óók in zijn Princesse de Babylone, Chinki, L'homme aux quarante écus²⁾, enz. Maar er zijn veel lieden, die al wat hij sinds 8 of 10 jaar schrijft, meteen al verachten³⁾. Men wil van den 80-jarigen V., die bijna alleen den roem der Fransche letteren draagt, niets door de vingers zien. Hoevele jaloersche, verachtelijke vijanden heeft hij, die strijden als P. Hofstede! Gij houdt Jean Jacques voor een der eerlijkste lieden, die ooit bestaan hebben: 'k ben het met u eens; maar die J.J. schreef in 1756 aan Arouet (dien gij het verachtelijkste schepsel vindt, dat gij U verbeelden kunt): het noodigste boek zou zijn ‘un code moral’, dat moest gij schrijven, enz.⁴⁾. De achting en liefde van menschen als d'Alembert en Marmontel moest hem, bij wie hem maar van verre kennen, rechtvaardigen. Roos eerbiedigt dit groote Genie - hij citeert hier een hooggaande Fransche lofspraak -, kritiseert zijn zwakke plekken niet, maar verbaast zich, dat het er zoo weinige zijn, bij wie zich zoo bloot gaf. Van Goens moet zijn ijver verschoonen; hij is aan Voltaire te veel verschuldigd!

Zulke fanatieke bewonderaars en blinde volgelingen van Voltaire waren hier schaarsch, vooral in dezen tijd. Roos is een hevig ijveraar voor het nieuwe licht, van een driftig temperament. Al vertaalde hij wel eens wat, auteur worden lag niet in zijn plan; maar ‘de hoon aan onze Natie aangedaan’ door Hofstede's boek,

1) Vgl. Lettr. de la Mont. 5, waar R. Volt. laat zeggen: ‘Je ne raisonne pas, moi, cela est vrai’, etc., en zijn eigen ‘jeux badins de mes vieux ans’ laat stellen tegenover R.'s ‘écrits plus graves’. Ook vergelijkt R. de straffeloosheid van ‘les ridicules outrageants, les impiétés grossières, les blasphèmes contre la religion’ te Genève met het strenge optreden tegen zijn redelijk betoogende Émile en Contrat Social. Op deze Lettres d.l.M. - zelf weerslag op Tronchin's Lettres de la Campagne, tegen R. - antwoordt V. dan met zijn laaghartige, weergaloos grove Sentimens des Citoyens (1764). En sinds vervolgt hij R. met een onbluschbaren, schier onmenschelijken haat.

2) Men ziet, hoe trouw R. - en ook V.G. - bijblijft met V.'s werken: deze beide zijn van 1768.

3) Belangrijke uitspraak!

4) N.l. in brief v. 18-8-1756, gec. boven 336 n. 1 en 339 n. 1.

[p. 341]

en de lof daaraan nog toegezwaaid, werden hem te machtig. Hij was ‘zoo door ijver vervoerd’, dat hij zich geen tijd gunde, volledig te zijn, en een flater beging, dien een tegenschrift hem ‘duur betaalde’¹⁾. Hij groeit in den tegenstand: ‘De dweperij heeft zich sterk tegen Nozeman en mij gesteld’²⁾. In een ingezonden stuk³⁾ voor de Vaderlandsche Letteroefeningen wil hij dit tijdschrift gaarne tegenover Hofstede van allen schijn van verstandhouding met hem bevrijden, en alle aandeel van Van Goens aan de Missive aan P.N. en de vertaling van Fraguier's Verhandeling, en wat dies meer zij, ontkennen: Hofstede's dolle woede, bijten en schelden deert hem volstrekt niet. Laat hij zijn gang maar gaan. Roos had niets anders verwacht. Hij wil er thans openlijk voor uitkomen, dat hij het is, die Marmontel en eenige wijsgeeren heeft trachten te verdedigen.

Daarmee ging hij voort: in 1775 zond hij aan Van Goens⁴⁾, dien hij in 1769 al naar vertalingen van Xenophon's Apologia Socratis en van alle werken van Plato had gevraagd (hij bezat slechts een aantal stukken, door Dacier, Sydenham e.a.) zijn Verdediging van keizer M. Aurelius, en zijn vertaling van Thomas' Lofreden voor keizer M. Aurelius⁵⁾. Wil Hofstede weer het harnas tegen hem aantrekken, laat hij dan meteen met hem afrekenen over zijn Voorbericht voor De man met veertig kroonen - nog een vertaling van Voltaire dus⁶⁾ -, over de vertaling van den Rhythmus Monachicus⁷⁾, en over den Brief van G. Freeborn aan J. de Pierre⁸⁾. Een volgend jaar ontving Van Goens zijn Rotterdamschen Rhapsodist: hij is door Roos alleen geschreven; in het volgende stukje wil hij Thomas' Lofrede op Descartes plaatsen ‘met een sterke plaats tegen Voet’⁹⁾.

De correspondentie tusschen Roos en Van Goens is slechts levendig, wanneer de gemeenschappelijke vijanden Hofstede en Habbema c.s. in het spel komen: in 1769 en 1776; overigens bepaalt ze zich tot een enkele aanbieding door Roos van zijn werkjes¹⁰⁾.

1) R.a.V.G. ongev. 17-3-69.

2) R.a.V.G. 3-5-69.

3) Ged. 29 Aug. 1771. Copie onder papieren V.G.

4) R.a.V.G. 11-8-75.

5) Het laatste bezit Bibl. Mij. Lk. (Rott. 1775).

6) Hij verwijst er ook naar in zijn Rhapsodist, blz. 47.

7) Zie Cat. Mij. Lk. II 379.

8) Zie t.z.p. 377.

9) R.a.V.G. 20-3-76. Het vervolg schijnt echter nooit te zijn uitgekomen. - Voet d.i. Voetius.

10) Mogelijk is R. toch familie van familie. In het Burgerboek van Utrecht vind ik op 9-8-55 ‘Mr. Adr. Roos, Canonicq ten Dom alhier en Oud-Schepen van Rotterdam, en zijne twee kinderen m.n. Gerarda en Elis. Maria.’ Vgl. boven 4, 19.

[p. 342]

In verband met den strijd om de Nederlandsche Bibliotheek zal hij nog weer ter sprake moeten komen¹⁾.

Buiten de briefwisseling met Wieland, Klotz en Roos vinden we in deze periode bij Van Goens weinig of niets over Voltaire's godsdienstige en wijsgeerige denkbeelden. De ‘abate’ Melchiorre Cesarotti had in 1762 met La Mort de César ook Le Fanatisme ou Mahomet le Prophète vertaald²⁾, het stuk tegen de dweepzucht, dat Voltaire nog met een zeer eerbiedigen en devoten brief aan Benedictus XIV had durven opdragen (1745)³⁾. Hij wilde ze op het eind van 1767 aan zijn nieuwen vriend Van Goens zenden, en vertelde met verontwaardiging, dat een critiseerend geestelijke hem had verweten: ‘che osi tradurre e metter nelle mani de’ giovani il Maometto di Voltaire, ch'è un perpetuo ludibrio della religione e della divinità’⁴⁾. Cesarotti ergert zich niet alleen over stadgenooten van Dante, Galilei en Machiavelli, die zich moeilijk maken over de kwestie, of er van den dorren boom, die na aanraking met het lichaam van St.-Zenobius herbloeide, crucifixen zijn gemaakt⁵⁾, maar ook over die vervelende heilige taal, die hij te Padua als hoogleeraar naast het Grieksch moet doceeren⁶⁾: heel gaarne zou hij het Hebreeuwsch den schop en het Grieksch zijn afscheid hebben gegeven, om het Natuurrecht te gaan onderwijzen⁷⁾. Het ergste was nog bij dat Hebreeuwsch, dat men er vaak gaan moest ‘per ignes suppositos cineri doloso’: niet alleen de geleerden moet hij streven te voldoen, maar ook ‘la fazione dei Teologi e dei scritturisti, generazione d'uomini colla quale è cosa assai salutare il non aver nulla di comune’⁸⁾. Ook hij moet niets van de fijnen hebben, zoomin als Van Goens; ze zijn overal gelijk: ‘bisogna che il carattere dei divoti sia quello d'esser indiscreti ed intoleranti vivi e morti’⁹⁾. Sprekend over de vele inteekenaars op zijn door Curatoren hem tegen wil en dank opgedrongen vertaling van Demosthenes, die hem echter goed geld inbrengt, heet het: ‘ed io secondo il rito de' buoni Ecclesiastici, profitto dell'altrui superstizioni’¹⁰⁾. Voltairiaansche ‘geestigheden’ over de Heilige Schrift vindt men bij hem evenzeer als bij Van Goens. Deze, vindt

1) In 1776 vertaalde hij nog een roman: Lettres d'une dame anglaise ou Mémoires de Madame Williams, zoowel in het Nederduitsch als in het Fransch. R.a.V.G. 27-5-76. Vgl. Bibl. d. Sc. 35, 258.

2) Cat. V.G. I 532.

3) Oeuvres ed. a.v. 3, 189 vlgg. B. XIV antwoordde zeer beleefd en even argeloos. Het stuk bij ons vertaald in 1770 (d.A. Hartsen), en te Amsterdam gespeeld, maar ‘verongelukt’.

4) Br. I 429 (25-11-67).

5) Ibid. 431.

6) Ibid. 433.

7) A.v. 475.

8) A.v. 433.

9) A.v. 454.

10) A.v. 481.

[p. 343]

hij, heeft ‘il dono delle lingue quanto un apostolo nel dì della Pentecoste’¹⁾. Hij is een man naar zijn hart ‘quanto il buon Davidde lo era secondo quello di adonai, e me ne compiaccio ugualmente, benche voi a quel ch'io credo non siate molto vago d'andar a caccia di prepuzi per regalarne una bella filza allo statolder, come quello fece a Saulle’²⁾. - Van Goens, schrijvend aan de prinses Gallitzin over haar ziekte, meende haar te mogen complimenteeren, als volgt: Gij ziek! dat moest niet kunnen. Gij moest eenvoudig hebben te zeggen: Lichaam, herstel, om beter te zijn, zooals men vroeger (thans gaat het niet meer) tot de bergen zei: Gaat, en zij maakten een buiging, en gingen³⁾.

Veel dieper en veel langer dan van Voltaire werkten de ideeën van Rousseau op Van Goens, evenals, schoon veelal later, op anderen⁴⁾. Reeds in zijn Porphyrius (1765) had hij van zijn vereering voor Rousseau getuigd⁵⁾. Van Alphen, aan Louw van Santen schrijvend, over Rousseau, komt van zelf op Van Goens: ‘ik denk nu juist aan hem, omdat hij een groot voorstander van Rousseau is’⁶⁾. Hij zelf moet nog niets van hem hebben⁷⁾. Tydeman en zijn leerlingen bestreden zijn denkbeelden⁸⁾. De Staten van Holland verboden den druk van zijn Émile, als ‘doorzaait met zeer godlooze en verderflijke stellingen’⁹⁾. Alewijn dacht er niet anders over, blijkens zijn bekommerd schrijven aan Tydeman over hun vriend Dumbar¹⁰⁾: ‘Dumbar rationi longe nimium tribuit, laudat vehementer Roussovii Aemilium, librum impium, biblia contemnit, fidem Christianorum deridet. Doleo miserum! Sed haec inter nos, neve quaeso haec ad Capellenum rescribas. Deus O.M. nos ab his Satanae insidiis tormentisque tutum [sic] praestet’. Ook Elie Luzac had, van een ander standpunt oordeelend, reeds dadelijk bij het verschijnen ernstige critiek doen hooren op den inhoud van Nouvelle Héloise, Contrat Social en Emile, zooals

1) A.v. 448.

2) 3-3-68, weggel. Br. I 435.

3) 28-2-75.

4) Bij Betje Wolff, zie Ghijsen a.w. 109 vlg., 149 vlgg., 232 vlgg. Over Van Alphen, Feith, Bilderdijk, Post, Perponcher, Kleyn, zie Kalff a.w. VI 20, 142, 223, 311. Over V.A. ook boven 336 n. 4. - Over Rousseau als ‘directeur de conscience’ van een gravin Bentinck, zie J. Fransen, Revue de Hollande I 1378 vlgg. Graaf K. Bentinck is een der beschermers van R. Prof. Allemand te Leiden hoort tot zijn vrienden. E. Ritter in Annales de la Soc. J.J. Rousseau T. XI (Genève 1919), bespr. Museum 27, 58 d. Gallas.

5) Zie boven 253 en 294.

6) V.A.v.V.S. 1-9-66. Vgl. boven 121, 263.

7) Z.b. 67.

8) Z.b. 68. Reeds in 1764 raadpleegt J. van Vaassen T. voor zijn dissertatie over de ideeën van Montesquieu en van Rousseau. J.v.V.a.M.T. 27-11-64.

9) Kalff a.w. VI 605.

10) Z.H.A.a.M.T.a.d. prid. non. Jun. 1764.

[p. 344]

vroeger op het Discours sur l'inégalité. In 1766 en 1767 gaf hij nog weer een uitvoerige bestrijding van Contrat Social en Émile in zijn twee Lettres d'un anonyme à M.J.J. Rousseau¹⁾.

In den kring der Bijdragers kende men Jean Jacques niet of nauwelijks; citeeren zij een enkele maal Rousseau, dan is het de dichter Jean-Baptiste. In zijn Bedenkingen van den Philosophe sans fard in de Nieuwe Bijdragen²⁾ prijst Van Goens zich gelukkig, omdat hij in dezen tijd leeft: ‘had ik onder Lodewijk XIV geleefd, ik zou vele voorrechten gehad hebben: Maar met dat al zou ik niets gekend hebben, buiten de vermaken van den geest; thands weet ik, wat het zij tot het hert te spreken: en van deze groote kunst hebben de voornaamste vernuften, die vóór de tegenwoordige bekend zijn geweest, niet dan een zeer flauwe kennis gehad; 't was voor de achttiende eeuw, en 't was voor een horologiemakers zoon, dat deze eer bewaerd wierdt: een eer die zoo veel te groter is, omdat het dezen man heeft mogen gebeuren het eerste voorbeeld te geven van een kunst, die door haer' eigen uitvinder tot den hoogsten trap van volmaektheid gebracht is.’ Noch Lelyveld noch zijn vrienden begrijpen, wien hij bedoelt: ‘Dien horlogemakerszoon mocht UEd. wel nader bekend maken, niemand onzer weet, waar U op ziet’³⁾. Toen had toch Van Goens al ongeveer een jaar geijverd, om Lelyveld althans voor Rousseau's Nouvelle Héloise te winnen. Maar tevergeefs. ‘De Heloise heb ik op een nacht weer begonnen te lezen. Zij behaagt mij nog niet. Ik zal ze nog een week of 4 neerleggen, en zien of ik zoo kan vorderen, dat ik ze niet laf meer vinde’⁴⁾. Van Goens houdt aan⁵⁾, maar twee jaar later heeft Lelyveld nog veel ernstiger bezwaren: de karakterteekening is zwak; en hetgeen zondig en onverstandig is, wil Rousseau ons als deugd vertoonen⁶⁾. - Behalve bij Roos en Brown⁷⁾ schijnt Van Goens in dezen eersten tijd heel weinig instemming te vinden met zijn bewondering voor Rousseau. Tenzij dan bij vreemden.

Bachmann bericht hem in 1767 uit Maagdenburg⁸⁾, hoe men daar over den strijd tusschen Rousseau en Hume dacht: beiden hebben ongelijk, maar den ouden, eenzamen, vervolgden, bijna

1) In zijn Nederl. Lettercourant van 1761 en 1762; en in de Bibl. Impartiale v. 1755. Valkhoff in Neophilologus IV 106, en Brugmans in New. Ned. Biogr. Wb.

2) II 459 (1766).

3) L.a.V.G. (met de proef van het stuk) 3-4-66. Br. I 167 weggelaten.

4) Br. I 139 (7-9-65).

5) 26-6-67 zendt L. hem het geleende Oeuvres de R. T. I terug.

6) Z.b. 138 (24 en 29-8-67).

7) Z.b. 339 en 277.

8) 5-4-67.

[p. 345]

misanthropen J.J. verontschuldigt men, niet echter den man van de wereld H., die zijn ouden vriend zoo onbarmartig neertrapt. 't Zelfde oordeel hoorde hij van een Engelschman, den Ridder Mitchell. - Chotek en Wilzeck slagen erin, bij hun bezoek aan Parijs in 1770 tot Rousseau door te dringen en een lang gesprek met hem te voeren. Chotek geeft er den Utrechtschen vriend met zooveel te meer genoegen verslag van, omdat R. juist zooals hij, en anders dan V.G., oordeelt over Richardson's romans¹⁾.

Ook Ten Hove had ik nog kunnen noemen. Van Goens dacht over trouwen; maar de keuze! Het hart eener vrouw te peilen! Ten Hove stelt hem gerust: ‘Ah, mon cher ami, rien ne ressemble plus au coeur d'un homme que le coeur d'une femme. Comptez sur cette vérité’²⁾. Dat hebt ge van Rousseau, wijst Van Goens terstond aan; maar Ten Hove ontkent de ontleening, en verklaart zich gevleid door zoo'n overeenstemming met ‘notre ami Jean Jacques’³⁾. Elders citeert hij hem bewust⁴⁾.

In de correspondentie met den graaf Van Heiden-Reinestein, in Van Goens' politieke periode, komt Rousseau vaker ter sprake. Heiden houdt van hem. Hij herinnert Van Goens in 1778 aan zijn meening, dat moeite en verdriet den mensch tot voordeel strekken⁵⁾; en tracht hem nog in 1785 te troosten met zijn leer, dat zoo al niet ‘tout est bien’, toch ‘le tout est bien’; een beschouwing, die hij dan op Van Goens' levensgang zoekt toepasselijk te maken⁶⁾.

Als in den winter van 1776 op 1777 in Utrecht ‘verscheide reizen Tragedien en Comedien onder grote confluentie van menschen, in vilipendie van de plakkaten voorheen daartegen geëmaneerd’ zijn gespeeld - wat hoogstens anders tijdens de kermisweken aan bepaalde van buiten komende acteurs werd toegestaan⁷⁾, onder verschillende bezwarende en beperkende voorwaarden - renoveert⁸⁾ de Vroedschap het plakkaat van 5 April 1671 tegen ‘'t speelen van Tragedien en Comedien door Particulieren’. Hooge boeten stelt zij op overtreding, ‘vermids 't zelve strekt tot bederf van de goede zeden, de lieden van de behoorlijke waarneming van hun beroep afhoudt, de jeugd aan gevaarlijke ver-

1) Ch. a. V.G. 17-8-70.

2) Br. I 322 (wsch. 6-10-67).

3) Br. I 324.

4) Weggel. ged. Br. I 325: ‘le malheur du bonheur’.

5) Br. II 60. Z.b. 307.

6) Br. II 351. Uit brief aan Voltaire over Le désastre de Lisbonne.

7) Sinds 1711 n.l., het jaar van den pennestrijd over het tooneel, begonnen door Prof. P. Burman den Ouden. Mijn gegevens putte ik uit de Vroedschaps-Nott. v. Utrecht.

8) 14 en 21 April 1777.

[p. 346]

leidingen blootstelt, en dus veele quade gevolgen moet na zich sleepen’. Daar had ook de schepen Van Goens de hand in. ‘Hier is alles vrede in Sion, en ook in de Stad’, schrijft hij aan Schultens¹⁾. ‘De Publicatie tegen de comedie moet UE. niet op mijne rekening zetten, quoad formam, maar wel wat het wezenlijk oogmerk betreft’. Die vorm - dat ‘moest toen zoo gaan’. Maar in November permitteert men een Franschen troep, zijn tent op te slaan op het Vreeburg en te spelen van 1 December 1778 tot Paschen 1779. Van Goens schijnt zich ernstig erover bezwaard te gevoelen. De verklaring van het merkwaardige geval ligt in Rousseau's Lettre à d'Alembert contre les Spectacles (1758), opkomend tegen de Encyclopédie, die in Genève een (model-)tooneel wenschte. Heiden stelt hem gerust: ‘si cette ville se trouvoit dans le même cas que Genève, les argumens dont l'eloquent Rousseau s'est servi, jadis, contre l'etablissement d'une troupe dans cette capitale, pourroient etre d'application; mais je vous laisse a juger, si les moeurs d'aujourdhui sont assez pures, pour craindre que des comediens les corrompent’²⁾.

Na de posthume verschijning van Les Confessions en haar supplement Les Rêveries du Promeneur solitaire (1782) springt Heiden in een politieken brief plots over op Rousseau: ‘En verité plus on connoit le monde et plus on est tenté de pardonner à la morgue de Jean Jacques; a propos de celui-ci, que dites vous de ses Confessions et de ses Promenades? Il en sera selon moi comme de tout ce qu'il a ecrit: beaucoup de censeurs et beaucoup d'admirateurs; comme il se peint bien lui-même, et quel profit à tirer de la connoissance qu'il nous donne de son caractère’³⁾. Van Goens, die 't boek ook reeds gelezen had⁴⁾, heeft, naar allen schijn, met een critische uiteenzetting geantwoord; als gewoonlijk, kennen we slechts den weerklank op zijn schrijven: ‘Je juge des Confessions en tout comme vous. Quelle etonnante femme que Mad. de Warens! et quel inconcevable sot que le bon homme J. Jacques, et quelle clef que cet ouvrage pour le vrai caractere de cet homme unique, qui depuis a fait tourner tant de têtes. Que je desirerois, Monsieur, que votre tems vous permit de faire a votre tour un commentaire philosophique et sentimental sur cette production,

1) Br. II 30 (4-8-77).

2) Br. II 66 (14-11-78).

3) Br. II 187 (4-7-82). Vgl. ook Heiden over ‘pièces diverses’ van R., waarbij ‘d'excellens morceaux’. II 223.

4) Op zijn rekening bij C.R. Hake staat het op 22-6-82.

[p. 347]

admirable, quoi qu'on en dise. Votre reflexion est de la plus grande justesse, et m'a frappé. Tout l'ouvrage a l'air d'un Roman parfait, et je suis sur cependant qu'il n'y a pas la moindre imposture. Je causerois volontiers plus longtems la-dessus, et je vais en attendant le relire’¹⁾.

Mij dunkt, ernstige critiek en vergoelijkende tegenwerpingen zijn hier vrij duidelijk te onderscheiden. Heeft Van Goens zich aanvankelijk tot zoo 'n commentaar gedrongen gevoeld? Bij zijn schriftelijke nalatenschap vermeldt hij naast allerlei eigen litterair werk een exemplaar der Confessions, met noten in handschrift²⁾.

Na zijn bekeering sprak Van Goens voor Van Alphen nog eens opzettelijk uit, hoe hij vroeger over Voltaire³⁾, en ook over Rousseau had gedacht. ‘Omtrent J.J.R. daarentegen beken ik, dat ik veel favorabeler voormaals gedacht heb dan ik thans doe, en na de uitgave van zijne Confessions oit zou hebben kunnen doen.’ En hij dringt Van Alphen, met goed gevolg, zelf ook zijn te gunstige meening⁴⁾ te herzien. Men moet hem niet alleen, houdt Van Goens zijn zwager voor, uit zijn Emile en Julie⁵⁾ beoordeelen, maar ook uit zijn Lettres de la Montagne, zijn Confessions en zijn brief aan een jong Atheïst (was het Mirabeau?). Voltaire is onze vijand, Rousseau niet onze vriend⁶⁾. Het eenige wat hij thans nog van hem leest, is zijn Élémens de Botanique⁷⁾. - Vele jaren later spreekt hij de begeerte uit, zijn eigen Confessions te schrijven in heel anderen trant dan die van den ellendigen Jean Jacques⁸⁾.

Alles tezamen getuigt wel den sterken en duurzamen indruk, dien Rousseau op hem heeft gemaakt. Geestelijke verwantschap was er tusschen hen; misschien had Heiden het ook opgemerkt, en had zijn als los heengeworpen woord, op het nauw geloofbare vervolgings-verhaal van zijn vriend, daarin zijn grond: ‘s'il ne falloit pas aujourdhui croire a tout, je serois bien tenté de vous soupçonner un peu l'esprit frappé, comme Jean Jacques, l'imagination montée a un ton qui fait prendre le change sur la realité’⁹⁾.

Van den beginne af heerschte ook bij Van Goens het gevoel over

1) Br. II 190 (8-7-82). Ik cursiveerde.

2) Het boekje ontbrak, als zooveel meer, toen de Kon. Bibl. zijn papieren verkreeg. - Bilderdijk vertaalde de Confessions zelfs. Kollewijn, Bilderdijk II 448.

3) Z.b. 336.

4) V.A. vond, dat V. een opzettelijke, boosaardige dwaalgeest was, R. een eerlijk twijfelaar; de een verdiende onzen toorn, de ander ons medelijden, en onze liefde. Mengelingen, 1e uitgave, 63-68.

5) ‘ou La nouvelle Héloise’.

6) Ms. aantt. van 1786 op Mengell. a.v. (1773).

7) V.G.a.V.A. 13-2-87.

8) V.G.a.V. Alphen 3-7-1801. Vgl. ook zijn Ueber moralischen Ehebruch... S. 191.

9) Br. II 349 (21-5-85).

[p. 348]

het verstand. Door den tijdgeest meegevoerd op den stroom van het rationalisme en deïsme, vond hij zoomin als Rousseau er ooit bevrediging. Met den grooten hoop der deïsten zochten ook zij beiden geluk en deugd in den weg der redelijk-zedelijke zelf-volmaking; maar Van Goens kon zoomin als Rousseau die beide scheiden van een religie des harten, die heel iets anders moest zijn dan de intellectueel-beredeneerde ‘erkenning’ van een Opperwezen, waarvan de meest sceptischen onder de verstands-deïsten nog een politiek-sociale nuttigheid konden waardeeren. ‘Si Dieu n'existait pas, il faudrait l'inventer’, het beruchte woord, waarin Voltaire zoo duidelijk de doode structuur van zijn Godsbegrip kenteekende, drukte allerminst hun gevoelen uit. Tegen materialistische verstomping en pessimistischen twijfel houden zij met Leibniz vast aan een algoeden en alwijzen Schepper en de volstrekte doelmatigheid van zijn werk. Maar, strikt genomen, hebben zij zijn theodicee niet noodig, want niet hun verstand spreekt hier het eerste woord. Ook in Hemsterhuis' wijsbegeerte zal niet het minst het gevoelselement Van Goens hebben aangetrokken. Bij hem en Rousseau beiden deden behalve de behoeften van het hart zich ook de indrukken gelden eener Hervormd-christelijke opvoeding; bij Van Goens te sterker, naarmate langduriger en zuiverder leering en voorbeeld ze hadden gewerkt. Rousseau keerde in Genève terug in de kerk zijner vaderen. Van Goens was wellicht te goeder trouw, toen hij meende te mogen beweren, ondanks alle afdwalingen, altijd van de waarheid van den Christelijken godsdienst overtuigd te zijn geweest¹⁾. Het vage sentiment zocht onwillekeurig nog steun bij de concrete traditie; waarvan dan een deel onaangetast moest blijven, terwijl het overige den scherpsten toets moest doorstaan van - ‘het gezond verstand’, van welks tyrannie men zich toch maar zeer ten deele had weten te bevrijden. Juist doordat men de zwakheid van eigen halfweg halthouden gevoelde, toonde men zich zoo ontrust en verontwaardigd over hen, die den weg der Rede stout ten einde liepen. ‘De inconsequente Jean Jacques’, zei daarentegen Roos. Ofschoon zij zich niet konden onttrekken aan den cultuur-eisch van fijnenhaat, vermochten zij toch soms individueele vroomheid te erkennen onder strenge oude vormen: het bespaarde Van Goens het dilemma, in zijn naaste verwanten botteriken of huichelaars te moeten zien. De ongelukkige Jean-

1) Zie boven 274.

[p. 349]

Jacques bleef tot het einde bouwen op het wankele gevoelsdeïsme, Van Goens' religie vond na bange worsteling den vasten grond der Openbaring weder; maar steeds bleef in zijn geloof de gevoelsfactor overheerschen.

Met Lavater, Stilling, de Stolberg's en vele andere vrienden en bekenden heeft de banneling Cuninghame gewerkt aan de verbreeding en verdieping van het godsdienstige leven in Duitschland en Zwitserland; in mindere mate, door zijn geschriften en zijn correspondentie met Van Alphen, ook hier. Intusschen hebben de denkbeelden van Rousseau, machtigen invloed verkrijgend in de Germaansche landen, de verwaten heerschappij van het rationalisme helpen breken, en door de sentimenteele periode heen, mee den weg gebaand voor de Romantiek, die heuglijke reactie op de bekrompen zelfvoldaanheid van ‘de eeuw der wijsbegeerte’; heuglijk niet het minst om de behoefte aan religie, die haar kenmerkte. De geheel andere verhoudingen, met opvoeding en traditie, hebben zeker aanvankelijk Van Goens' politieke richting bepaald, waardoor hij een antipode werd van Rousseau; vóór diens politiek-sociale ideeën, waaraan de Franschen het meeste vat hadden, een zielig-getrouwen uitvoerder hadden gevonden in Robespierre, is Van Goens reeds lang door de kracht van dergelijke theorieën in ballingschap gejaagd. Maar in zijn historisch gerechtvaardigde Oranjezucht sprak zeker zoo wel een sterk sentiment als in Rousseau's moderne staatsleer. Ook zal het vervolg van zijn biographie doen zien, hoe den hooggevoelenden regent herhaaldelijk verweten wordt van zijn vijanden, dat hij zich encanailleert; en - wat meer zegt - hoe in tijden van druk en verdrukking vele eenvoudigen zich tot hem richten, om hulp en recht te bekomen. Als zijn vereerde Oranje-vorsten gevoelde ook Van Goens warm voor de kleine luiden.

Dit alles is nog vrij algemeen; er zijn echter ook verscheidene bijzondere trekken van overeenkomst, al beletten anderzijds belangrijke verschillen, tot gelijkheid van karakter te besluiten¹⁾. Het zou ons te ver voeren, een onderzoek in te stellen, wat van die overeenkomstige en die verschillende karaktereigenschappen oorspronkelijk, wat door levenservaring eerst verkregen kan zijn. Dat Van Goens' opzettelijke voorstellingen een heel ander karakter willen doen zien, bewijst heel weinig. Zelf zegt hij, sprekend van

1) Vgl. A.P. Roose, Het karakter van J.J. Rousseau (diss. Leid. 1919).

[p. 350]

de ‘wellevendheid’, in den omgang met menschen vereischt: ‘Welk karakter men ook moge aangenomen hebben, zoo ras men denkt daar voor bekend te staan in den kring waarin men verkeert, zal men er aan vast houden en zelfs zich geweld doen om het te vertonen, zoo men het naderhand strijdig vond met zijn aart en geneigdheid. Ik weet niet of deze aanmerking nieuw, doch ik verbeeld mij dat zij juist en van groten invloed is.’ En hij neemt van Sterne een anders gebruikt beeld: ‘a withering twig (you) put in the ground, and then you water it, because you have planted it’¹⁾. - In talent kan men - gezien de uitkomsten althans - den vroegrijpen geleerde moeilijk met den langzaam, te hooi en te gras zich ontwikkelenden autodidact vergelijken. Maar ik denk aan de zinnelijkheid tegenover het andere geslacht, gepaard aan besef van verantwoordelijkheid tegenover slachtoffer of medeschuldige; aan slecht verholen eerzucht; zelfingenomenheid zonder zelfvertrouwen; breede en sterke belangstelling zonder voldoende doorzettingsvermogen; scherp oordeel en hooge eischen tegenover anderen bij gemis aan zelfkritiek en vergoelijking van eigen fouten; sterke behoefte aan liefde en vriendschap met overgevoeligheid voor ontrouw, krenking of spot, doch gemakkelijk opgeven en wisselen van vrienden en verwekken van vijanden; afschuw van bedrog, maar tot onherkenbaar toe kleuren van feiten, die het eigen ik raken; onbaatzuchtigheid, minachting van geldzaken, gemis aan practischen zin; overdrijving, overspanning, ingezonkenheid; zelfanalyse, melancholie, wantrouwen. Vervolgingswaan zelfs en menschverachting begonnen ook van Van Goens zich meester te maken, op het laatst van zijn verblijf in Holland. Gelukkig vond hij echter toen ook een tegenwicht in een levend geloof.

Er komen dingen voor in zijn leven, ook lang daarna nog, die in het kader der Confessions geheel zouden passen. Eén voorbeeld. Wanneer hij door den graaf van Stolberg op zijn slot te Wernigerode vrijwel uit de hand gehouden wordt, brengt hij volkomen te goeder trouw den grafelijken wijn aan armen in de stad; de ontdekking doet hem slechts de heftigste verwijten richten tot het grafelijk echtpaar, aan wie hij niets, die aan hem veel schuldig zijn²⁾.

Herhaaldelijk waarschuwen vrienden Van Goens tegen zijn

1) Volkmann a.w. VI, Voorrede 57 noot.

2) 15 Mei 1807.

[p. 351]

overgevoeligheid: Lelyveld, Ten Hove, Van Heiden¹⁾. Of, andersoortige waarschuwing, zij spotten er wat mee: ‘Vous cherchez, dites-vous, des amis depuis dix-neuf ans [het is in 1767]. Avouez que vous avés commencé de bonne heure’²⁾. - ‘Je vous loue de fouiller dans vôtre ame, et de faire part de vos découvertes a vôtre ami. Croyés vous pas que mes lettres vous parviendroient, si je les adressois a Mr. Michel Montaigne, junior, a Utrecht? L'humeur soupçonneuse sera bien, si vous voulés, un simple défaut... mais je ne vous en exhorte pas moins de tout mon coeur a tâcher de vous en corriger. C'est un défaut si incommode dans la societé, et surtout si incompatible avec le repos. Vous ne le sentés que trop. Défiez vous un peu moins de vous-même... N'outrez pas la délicatesse’³⁾... Enz. Of: ‘Jeune homme, l'inconstance vous perd; vous êtes une girouette’...⁴⁾. Zoo telkens, half-ernstig, half-schertsend, wijst Ten Hove zijn jongeren vriend op gevaarlijke neigingen en zwakheden, en maant tot matiging, zelfbeheersching. Wanneer wij deze en andere vriendschap nader beschouwen, zal telkens dezelfde trek voor den dag komen: zeer sterke emotionaliteit. In de memorie van Van Goens, die Van Heiden in 1801 gaarne van Van Alphen ontvangen wil, verwacht hij de ‘kenmerken van een teeder en door een zamenloop van grievende omstandigheden verbitterd hart’⁵⁾. Van ‘excès de sensibilité et une force d'imagination’ sprak Van Goens zelf reeds in 1767 tot Van Wijn⁶⁾. In plaats van, der vrienden raad volgend, zijn wil te sterken en zijn gevoel onder tucht te stellen, kweekte hij die sensibiliteit als een kostbare plant op tot den weelderigsten groei. Een brief aan Klotz⁷⁾ - een keuze voor zulke vriendschapsontboezeming, Jean-Jacques waardig - getuigt ervan:

‘Je suis jeune, Monsieur, je suis sensible. La Nature, en me donnant un grand penchant à la mélancolie, n'a pas sçu m'en dedommager mieux que par un fond de sensibilité. J'ai reconnu le don precieux de cette Mére bienfaisante, j'en ai senti la necessité pour le bonheur de ma vie: j'ai resolu de le cultiver. J'y ai reussi, et je l'ai poussée à un point ou peu de gens atteignent, dont peu sont capables de se faire une idée. Vous m'avez pris par mon foible, mon cher Monsieur. Ce coeur, qui se refuse à toute impres-

1) Zie o.a. boven 154, 307.

2) Br. I 324 (19-10-67).

3) Br. I 334 (12-3-68). Vgl. 319 (7-3-68).

4) Br. I 342 (Jan. '73).

5) Br. II 360.

6) Zie boven 176.

7) 28-3-68. Bibl. Gem. Univ. Amst.

[p. 352]

sion qui n'est pas celle du sentiment, qui se glace au compliment mais qui s'ouvre à la voix de l'amitié; il a volé audevant de vous: il étoit preparé à tout ce que la sensibilité a de plus touchant, il l'a gouté à longs traits. Savourez à votre tour, Monsieur, le plaisir delicieux d'avoir procuré des instans d'un bonheur pur et parfait à celui qui en a le plus de besoin et qui n'en connait point d'autre. Que ne puis-je faire passer dans votre ame toutes les sensations, que vous avez excitées dans la mienne!... Je ne sçais quel sentiment secret m'a porté à rechercher la connoissance d'un homme, dont j'honorois le merite. J'ai d'abord repoussé cette impulsion... elle m'a persecuté... c'etoit un cri de mon coeur. Cet homme estimable, il se trouve etre encor plus aimable qu'il n'est digne d'admiration. Non content de vivre pour l'honneur de son siècle, il vit encor pour faire le bonheur de ses amis, et j'étois destiné à etre de ce nombre. Jugez, Monsieur, ce que c'est pour un coeur comme le mien que le passage rapide du sentiment d'une simple venération à celui de l'amitié le plus vive et la plus tendre. Si je dis que j'ai etouffé à la lecture de votre Lettre, je ne crains pas d'en dire trop. Malheur à ces coeurs durs, qui traiteroient cette expression d'extravagance! La Nature en leur refusant le meilleur de nos sentimens, la nostri pars optima sensus, les a privés des seuls plaisirs vrais et essentiels, que l'homme peut gouter içi bas, et qui peuvent seuls le consoler dans toutes ses disgraces...

On n'est pas sensible impunément. Plus le coeur sent vivement son vuide, plus il s'étend à des objets qui puissent le remplir. On se tourne de tous les cotés, on cherche un bonheur, qu'on ne connait point, mais dont on sent le besoin. J' ai fait comme les autres: je m'en suis raporté aux apparences, je l'ai cherché ou il paroit se cacher le plus, dans l'amour. Je me suis bientot detrompé. J'ai reconnu la foiblesse malheureuse du coeur, qui n'a pour ainsi dire qu'une mesure determinée de sensibilité, qu'il ne saurait exceder, sans repasser à son premier vuide, c.à.d. au point d'ou il etoit parti. La nature de nos plaisirs intellectuels est telle, qu'ils ne peuvent etre durables qu'a mesure qu'ils sont moins vifs. Pour attraper le plus grand bonheur, ou bien le moins imparfait, il faut s'en tenir à un juste milieu, et ce milieu l'amitié le tient. Les sentimens d'une amitié vraie et désinteressée étant moins vifs que ceux de l'amour, sans etre moins piquants, ont l'avantage precieux d'etre plus durables, surtout parce qu'ils ne connaissent point ce terme fatal, qui éteint les desirs en les remplissant, et en detruit les ef-

[p. 353]

fets¹⁾. Je m'etois deja douté auparavant des avantages de l'amitié. Je l'avois cherchée avec ceux que mon gout d'alors raprochoit le plus de moi...’ Dat kwam slechts uit met die hooggeleerden. ‘J'avois des lors quelqu'idée imaginaire de cette philosophie douce et aimable, qui non contente de se suffire à elle même, répand de son charme sur ceux qui l'aprochent: qui sans laisser de hair le vice, ne fait que plaindre les vicieux: qui condamne les foiblesses, et n'en aime pas moins ceux auxquels elle en connait: qui ne remarque les défauts d'autrui que pour en chercher une excuse, et les siens que pour s'en corriger: qui, en apréciant les talens, sçait honorer la superiorité, sans mésestimer la foiblesse: pour la quelle les plus grands talens de l'esprit ne sont rien, ou peu de chose, lorsqu'ils ne se trouvent point réunis aux qualités du coeur, etc. Tout rempli d'une image aussi riante, j'en cherchois la réalité, sans me flatter tout à fait de la rencontrer. Je remarquai d'abord que ceux qui s'en prévaloient le plus, etoient justement ceux qui'en etoient le plus éloignés. Cette decouverte m'attrista sans me décourager. Je ne pouvois me persuader que le moule fut cassé, d'ou l'esprit d'un Montaigne, d'un St. Evremond etoient sortis. Je resolus de me tourner du coté de ce petit nombre de sçavans aimables, dont les talens n'ont pas gaté le coeur’... Zij bleken minder zeldzaam toch, dan hij gedacht had; en de besten traden hem het hartelijkst tegemoet. Klotz neemt een eerste plaats in onder hen. ‘Je me suis plû a vous tracer un tableau vrai et naif de mon coeur et de ma manière de penser’. Zoo zal hij gevoelen, wat zijn vriendschap voor Van Goens beteekenen moet. Hij zal steeds gever, Van Goens steeds ontvanger zijn, want hij kan niets in ruil aanbieden dan toewijding, achting, liefde. Hij is echter overtuigd, dat het voor Klotz' superioriteit een genieting zal zijn, zich zoo aan minderen mee te deelen. ‘Ce que je vous dis ici, Monsieur Klotz, je l'ai dit a peu de gens. Si vous me connaissiez davantage, vous sçauriez que je ne suis pas homme à dire des gentillesses au premier venu. J'estime le merite partout ou il se trouve: mais il n'y a que les qualités du coeur qui puissent m'engager à contracter de l'intimité... Voila un prologue bien grand. Le seroit-il trop pour une amitié que je ne veux voir finir qu'avec ma vie?’...

1) Hier en daar denkt men aan Hemsterhuis' Lettre sur les désirs, en Lettre sur la Sculpture, die echter eerst in 1770 en 1769 verschenen. Beiden gingen bij Socrates in de leer, naar de overleveringen van Plato en Xenophon.

[p. 354]

Anders dan bij Rousseau, gaat bij Van Goens de overgevoeligheid nooit gepaard met verlegenheid, linkschheid, neiging tot afzondering. Integendeel, hij zoekt van jongsaf tot aan zijn einde toe omgang met menschen, vooral met menschen, die geestelijk of maatschappelijk een hoogen rang innemen. Hij, de boekenverslinder, wil geen kamergeleerde zijn, maar ‘homme du monde’, menschenkenner. Geen opvoeding, vindt hij, verdient dien naam, die niet door waarneming van de menschen en de wereld bekwaamt tot het rechte verkeer met menschen in de wereld; zooals ze zijn; niet maar zooals ze mogelijk konden of moesten zijn. Rousseau's Emile bekoort hem daarom weinig: ‘Hij verdicht zich enen voedsterling, en hij verdicht zich enen leidsman. Met deze poppen van zijn brein speelt hij zijne lezers voor; en, poppen voor poppen genomen, moet men allerwege voldaan zijn en dikwijls zich verwonderen over zijne kunst. Doch geef hem in plaats van Emile den een of anderen Hoogwelgeboren jongenheer met zijnen Mentor, den nieuw aangelandenen Mirlifont of Jolicoeur, en laat hem aan deze weerbarstige poppen diezelfde kunsten ondernemen - 't is de dobbelstenen van enen valschen speler verruilen’¹⁾. En als hij al denken moet, dat ‘onze hedendaagsche algemeene geleerdheid, na de uitvinding der Drukkunst, meer eer doedt aan de beschaving van het verstand, dan aan de verbetering van het karakter en de zeden der laatste tijden, in vergelijking bij voorbeeld van de beschaafde volkeren onder de ouden’ - dan komt hij toch bij voorbaat er tegen op, dat men hierbij denken zou aan het Discours sur les Arts et les Sciences²⁾.

Montaigne is hier zijn man: overtuigd zelfwaarnemer, fijn menschenkenner, man van de wereld; de smaakvolle en beminnelijke wijsgeer, kenner der oude, voorman der moderne letteren. Montaigne, scepticus wel is waar, en wegbereider van Voltaire, zoo niet van De la Mettrie, maar zonder consequentie, zonder systeemzucht: vereenigde hij niet levenslang gehechtheid aan het Katholieke geloof met een ‘vrij’ en ‘onafhankelijk’ denken; het zedelijk ideaal van een harmonisch natuurlijk-redelijk leven met een sterk besef van het relatieve in de altijd wisselende zeden, gewoonten en wetten? Meer dan eens was het in de 18de eeuw betoogd, dat de ongeloovigen ten onrechte Montaigne tot de hunnen

1) Voorr. Volkmann VI, 13.

2) Ibid. 17.

[p. 355]

rekenden¹⁾. Vaak was hij immers juist opgekomen tegen ‘les Novateurs de son temps; des qu'il se sentoit malade, il ne manquoit pas, à ce qu'il dit, de se réconcilier à Dieu, par les derniers offices des Chrétiens’²⁾.

Over het reizen - en over de opvoeding, voegen wij erbij - bedoelt Van Goens in 1774 in zijn tweede Voorrede voor Volkmann's Reisboek ‘te praten, met een klein getal dier lezers, voor wien ik bijzonder schrijve, op den trant van Montaigne, of liever op mijn trant gelijk Montaigne op den zijnen’³⁾. Feitelijk spreekt deze er gedurig zelf, want Van Goens citeert hem overdadig, en als hij zijn ‘oppervlakkige... overhaaste schets’ moet afbreken, schrijft hij nog vijf bladzijden af uit de Essais. Maar over Van Goens' opvoedkundige denkbeelden spreek ik later. Ook buiten dat opstel, in vroeger en in later tijd, toont hij zijn bewondering voor Montaigne. Als de ideaal-wijze figureerde hij in den brief aan Klotz⁴⁾; de lieveling beide van Wijsbegeerte en van Letterkunde is hij in een allegorie⁵⁾ vóór de vertaling van Mendelssohn (1769). ‘Montaigne junior’, schertste Ten Hove⁶⁾. En in 1774 getuigt Van Goens zelf, te behooren tot ‘de weinige luiden, die personeel veel werks van Montaigne maken’, voor wie het pas gevonden Italiaansche-reisverhaal, schoon tegenvallend, toch zijn beteekenis heeft⁷⁾. Ook in zijn Ouderwetsche Nederlandsche Patriot haalt hij hem nog aan⁸⁾. -

Leibniz' invloed op Van Goens schijnt niet groot; hij zal zich, ondanks zijn ‘vriend Petsch’, bepaald hebben tot het dankbaar aanvaarden van zijn groote resultaten: de wijze wereldorde, de eeuwige harmonie, de onsterfelijkheid, - zooals we die vinden bij Engel en Rousseau, bij Van Heiden en zooveel anderen: ideeën, die uitstekend pasten bij de gemiddelde Aufklärungs-gezindheid. Kunnen we op zijn mededeeling aan van 1785⁹⁾, dan was één idee van Leibniz hem in zijn jongen tijd ‘un vrai hobbyhorse’; maar dat raakte zijn wijsbegeerte maar zijdelings: ‘la decouverte d'une Langue Universelle - ce que Leibnitz avoit en tête avec ce qu'il

1) Eerst door Bouhier, Mém. s.l. vie e.l. Ouvr. de M. de M.; later nog weer door Dom de Vienne, Diss. s. la Religion de M. Vgl. Windelband, Gesch. d. neueren Philos. ⁶ I 23. Ueberweg, Grundriss III¹¹ 24.

2) Bibl. d. Sc. 40 (1773) 471.

3) Voorr. Volkmann VI 2.

4) Zie bov. 353.

5) Blz. 13 van Voorrede.

6) Z.b. 351.

7) Voorr. Volkmann VI 105.

8) I 135 (1781): tegen de prulschrijvers. - Enkele blzz. citaten, onder papieren V.G., waarbij ook uitspraken van M., zijn misschien uit dezen tijd; ze zijn gericht tegen lasteraars en dgl. In elk geval zijn ze niet ouder dan 1772 (om vermelding van Sophiens Reise).

9) V.G.a. Pallas te St Petersburg 29-12-85.

[p. 356]

nommoit sa specieuse philosophique: c. à. d. l'invention d'une langue qui seroit à nos langues ce que l'Algèbre est à l'Arithmétique... et au moien de la quelle il ne pourroit y avoir plus d'autres erreurs dans notre Logique ou dans nos raisonnemens que des erreurs de fait’¹⁾. Overigens blijft het bij enkele algemeene vermeldingen. Daarentegen is een vriend ‘Van Erp’ -lees Erb - voor wien hij door middel van Ten Hove een gouverneursbetrekking zoekt²⁾, een geestdriftig Leibniziaan: over een monade liet deze hem doordraven, dat het een lust was³⁾.

Het is duidelijk: Van Goens sloot zich niet aan bij één school of één persoon; hij had geen behoefte aan een sluitend systeem; met zijn vlugge bevatting, sterk geheugen en goed verstand nam hij kennis van al wat in omloop was of kwam, behield, wat hem aanstond, gebruikte het handig, en trachtte soms ook, het kritisch te verwerken. Wat zijn ‘gezond verstand’ of zijn ‘gevoelig hart’ - en daarin zullen meermalen, zij 't onbewust, historisch besef, opvoeding en traditie nog een woord hebben meegesproken - stuitte, wees hij af. Veelzijdig en vurig nieuwlichter, schuw van vooroordeelen en overgeleverde dogma's, vermeed hij toch alle uitersten. Ook in het godsdienstige; dat trouwens voor het grootste gedeelte voor hem met het wijsgeerige samenviel: waar dit ophield, hield ook vrijwel zijn belangstelling op. Maar aan groote vreugde om het nieuwe licht paarde zich hier permanente verontwaardiging over de hardnekkigheid van onverstand en bijgeloof - en erger. De vrienden in binnen- en buitenland en Van Goens gaven elkaar daarin niets toe. Klotz bewondert hij om zijn durf tegen ‘dat volk’: ‘Que je vous aime pour affronter aussi hardiment la populace theologienne’⁴⁾. Ten Hove ‘verachtte de zoogenaamde fijnen en Voetiaansche partij wel zoozeer als ik’⁵⁾. Van Schultens en Fr. Hemsterhuis bleek dit ons reeds genoeg. Bij Wieland eenzelfde gezindheid.

Maar ook bij den Katholieken geestelijke Cesarotti zagen we iets dergelijks. En diens landgenoot, de Barnabiet⁶⁾ Paolo Frisi spot

1) Vgl. Ueberweg a.w.¹¹ III 168.

2) Hij heeft kans bij Meerman, schrijft T.H., want die ontsloeg zijn gouverneur om verliefdheid op ‘Meermanna’. Inderdaad vergezelde in 1767 een ‘Erp’ den jongen Meerman naar Leipzig. Reiske, Briefe a. ed. 754. Bij K. Menne, Einfluss d. deutschen Lit. auf die niederländische 47 heet hij Erb; ook bij Van Veen, Stip. Bernard. 279. Hij werd later prof. te Heidelberg.

3) T.H.a.V.G. 5-12-66 (niet uitgeg.).

4) V.G.a.K. 2-7-68.

5) Ms. aant. van V.G. in zijn ex. O.N. Patr. ter Kon. Bibl.

6) Vgl. Br. I 327.

[p. 357]

niet alleen met den mirakel-doenden pastoor te Bergamo¹⁾, maar schrijft ook zeer eigenaardig over den dood van Clemens XIII: ‘Un successore piu abile conserverà molto piu, accordando qualche cosa [tegenover de Katholieke hoven], e un desiderio mal inteso di pace arresterà i progressi della ragione’. Clemens was juist bezig, zijn zaak terdege te bederven, tot voordeel der vorsten, èn der Rede²⁾. - Cesarotti ziet den strijd van geestelijke en wereldlijke machthebbers met onverschillige nieuwsgierigheid aan; het laat hem koud, zoolang de humaniteit geen kans heeft. Italië is vol hervormers: anti-Jezuietische, anti-Roomsche, anti-monarchale boeken bij de vleet; maar samen wegen ze niet op tegen een bladzijde van d'Alembert's werkje over de Verdrijving der Jezuieten³⁾. Aan den anderen kant de Theologen: ‘al solito combattono bestialmente al bujo, e storpiano la povera ragione chi sta di mezzo per accordarli’⁴⁾.

Dat Van Goens niet gunstig over de Jezuieten denkt, verwondert ons zoo nog te minder; hij vindt de Societas Jesu ‘een wanstaltig gedrocht van kerkelijke en burgerlijke macht, van bijgeloof en gewetensdwang, van bedrog, list, moord en verraderij wezentlijk zaamgesteld, en voor 't uiterlijke met nedrigheid, nauwgezetheid en letterkundige verdiensten bekleed,’ onder het voorwendsel van handhaving van Kerk en Godsdienst, onvermoeid in het duister werkend voor eigen oppermacht. En hij verheugt zich over haar geweldigen val ‘op één dag, door één man, met één bevel’ (Aranda)⁵⁾. Links en rechts informeerde hij naar de orde; en van allen kant ontving hij mededeelingen over haar. Bij Cesarotti had hij blijkbaar ook navraag gedaan. De astronoom Frisi schertste: ‘dans ces derniers jours je me suis occupé de la Comète. Elle paroit annoncer la chute des Jesuites. Le Pape ne peut guere se refuser aux Princes de la Maison de Bourbon’⁶⁾. Von Scheyb vertelt hem een staaltje van hun willekeur in Oostenrijk⁷⁾. Florez heeft het over den zondvloed van geschriften aangaande hun zaak in Madrid⁸⁾. Heddaeus bericht uit Lissabon, dat Molière's Tartuffe daar onder de grootste toejuiching wordt vertoond: als een Jezuiet komt hij ten tooneele. Maar D'Alembert's boekje werd er door den beul verbrand⁹⁾. Dubois, op reis in Italië, onderzoekt overal voor

1) Br. I 491.

2) Ibid. 487.

3) 't Werd ook in 't Ndl. vert. Zie Br. I 231.

4) Br. I 470.

5) Voorr. Volkmann VI, 75.

6) Br. I 489 (1-9-69).

7) V Sch. a. V.G.z.d. (± half Sept. 70).

8) Br. I 353 (16-11-69).

9) Br. I 364 (15-3-69).

[p. 358]

hem naar de echtheid van de brieven van Clemens XIV-Ganganelli: te Venetië, Bologna, Rome, bij kloosterlingen, bij onzen gezant, bij een Italiaanschen prins, bij den Franschen kardinaal De Bernis. Allen hielden ze voor ondergeschoven, behalve de laatste, die in een groot gezelschap ze, ondanks bekende tegenargumenten, beslist echt verklaarde¹⁾.

De bekende, in het Utrechtsche gevestigde, Jansenistische kerkhistoricus Dupac de Bellegarde, die met Clemens in 1774 onderhandelde over de oud-bisschoppelijke clerezie²⁾, verschafte³⁾ aan Van Goens Portugeesche en andere werken over de Jezuieten in Portugal, voor zijn artikelenreeks in de Bibliothèque des Sciences: Relation de la Réforme des Etudes en Portugal⁴⁾. In hoofdzaak is het een getrouw uittreksel uit een Compendio historico over de Universiteit van Coimbra onder het pas geëindigde régime der Jezuieten: de daarna ingestelde Junta de providencia literaria wilde het Portugeesche volk daarin aantoonen, hoe die Orde altijd opzettelijk alle studie en wetenschap had verhinderd of verdorven, door list, laster en geweld, door intrigue en misdaad, om de natie onder te houden in domheid en dweepzucht, terwille van hun eigen heerschappij. Van Goens deed een korte inleiding voorafgaan: De gewelddaad, waarmede De Pombal deze schrikkelijke hydra een harer koppen afsloeg, zou Portugal niet baten, zoolang onderwijs en studie de averechtsche richting behielden, door de Orde er aan gegeven. Herbouw van den grond af was noodig, om de natie voorgoed van die plaag te bevrijden. Edoch, voor het Portugeesche gemeen zou dit motief bij lange na niet dezelfde kracht hebben, als voor het overige Europa; en daarom moest worden rondgebazuind ‘la corruption énorme dans toutes les branches d'étude... les ravages affreux faits dans toutes les universités, écoles, etc., toujours à dessein prémédité,... persuadés comme ils étoient, qu'une Nation ne devient accessible à la tyrannie, qu'à mesure que la lumière de la raison et du savoir s'éteint pour elle.’ Ofschoon der Jezuieten verouderde, scholastieke methode, hun vooroordeelen in physica en geneeskunde, hun volslagen onkunde van metaphysica en logica, hun gevaarlijke ideeën over moraal en

1) Want het waren precies zijn ideeën, zijn zegswijzen en vergelijkingen, zooals hij ze honderdmaal van hem gehoord had. Maar Clemens was hier te midden van zijn vijanden; alleen in den vreemde deed men hem recht. Het nageslacht zou hem eerst goed kennen. Zoo De Bernis. D.a.V.G. Rome 12-11-76.

2) Nw. Biogr. Wb. IV; Hardenbroek a.w. II 705 n. 3.

3) D.d.B.a.V.G. 15-1-73.

4) T. 38, 405-422; 39, 87-111. Het vervolg bleef achterwege.

[p. 359]

natuurrecht, en hun totaal gemis van smaak op het heele gebied der schoone letteren voor Van Goens een uitgemaakte zaak lijken, zou hij toch niet durven ontkennen, dat er onrecht school in De Pombal's methode, hun als misdaden aan te wrijven, wat slechts de gebreken eener oudere eeuw waren, die zij niet tijdig genoeg verbeterden. ‘Les personnes sensibles et désintéressées doivent éprouver un sentiment douloureux, en voyant traîner par la boue et fouler avec fureur une idole qu'il suffisoit de jeter en bas, sans insulter encore à sa ruine’. Evenwel, deze pijn is spoedig gestild. Want ‘heureusement pour les études qui en font l'objet, cette injustice tourne entièrement à l'avantage de celles-ci.’ Inplaats van een nuttig, maar gebrekkig onderwijs, krijgt men nu alvast het allervolmaakste - plan. ‘Chaque chicane qu'on leur fait sur leur méthode d'enseigner, devient nécessairement un degré de perfection de plus pour celle qu'on veut mettre à sa place... C'est un bâtiment gothique et délabré qu'on va remplacer par un édifice de la plus belle architecture.’ - De la Fite, de redacteur der Bibliothèque, maakt Van Goens een compliment over zijn onpartijdigheid tegenover de Orde. De wetenschap, verklaart hij zelfs ronduit, heeft groote verplichtingen aan de Jezuieten¹⁾.

Van een ander, ook geheim werkend, genootschap stonden bij de verlichte luiden de papieren heel wat hooger: de Orde der Vrije Metselaren.

De moderne Vrijmetselarij, in Londen in 1717 door Sayer, Anderson, Desaguliers en Payne gesticht, en in 1723 haar Constitutions uitgevend, droeg van den aanvang af reeds den stempel der 18de-eeuwsche ‘Verlichting’. De leden zijn slechts gehouden aan den godsdienst, die allen menschen gemeen is, verklaarden de Constitutions. Omstreeks 1740 neemt deze Groot-Loge van Engeland, te Londen, duidelijk het Deistische standpunt in tegenover dissentieerende, meer Christelijk-gezinde aanhangers der ‘Oude Bouwkunst’, onder de hoofdloge van York²⁾. Dan is reeds in een Nederlandsche loge³⁾ de latere keizer Frans I in de orde ingewijd

1) D.l.F.a.V.G. 18-1-73.

2) R.F. Gould, Bekn. Gesch. d. Vrijmetselarij, vert. d.H.J. Ginkel (1911) 278. Zie ook B. Heymans, Bekn. Gesch. Vrijmetselarij 30 vlg.

3) Door Desaguliers, volgens Gould-Van Ginkel 331; door Lord Chesterfield, volgens Maarschalk, Gesch. Vrij Mij. in Ndl. 24. Ook Dr. L. Keller, Graf A.W.v. Schaumburg-Lippe und die Anfänge des Maurerbundes in England, Holland und Deutschland (1901) 30 vlg. noemt Desaguliers; van invloed van Chesterfield op de instelling hier te lande spreekt echter ook hij.

[p. 360]

(1731), en zijn reeds met Engelschen Constitutie-brief regelmatige loges gesticht in Den Haag, Amsterdam en Rotterdam, in 1734 of 1735. De graaf Von Schaumburg-Lippe, die een groot deel van zijn jeugd in Engeland had doorgebracht, en daarna in Nederlandschen krijgsdienst trad (1727), schijnt daarbij, als eerst in Engeland, en later in Duitschland, een drijvende kracht te zijn geweest. Hij was bevriend met Wassenaar, Boetzelaar, Bentinck, die vroeger of later uitkomen als voormannen der Vrijmetselarij. Ook met Van Effen¹⁾. Maar de Gecommitteerde Raden van Holland en Westfriesland namen nog in hetzelfde jaar 1735 een resolutie tot verbod van ‘seekere Logies van de Broederschap der vrijwillige Metzelaars’, en de stedelijke magistraten dwongen door hun ‘Waarschouwingen’ tot opheffing²⁾ - ofschoon, op de lijst in Londen komt de Haagsche loge Le Véritable Zèle onafgebroken voor tot 1769³⁾. In 1744 werd ‘de hervatting van het werk’ weer toegelaten. In 1749 kreeg Rotterdam weer zijn loge, in Den Haag kwam er weldra een tweede, in 1765 staan er zes voor Amsterdam genoteerd, en in 1768 heeft ook Rotterdam er meerdere. Reeds was in 1756 de Nationale Groot-Loge der Nederlanden gesticht door veertien loges, op een na alle van Engelschen oorsprong.

Het leed der ‘vervolging’ is dan reeds lang geleden. Paus Clemens XII had in 1738 een bul tegen hen uitgevaardigd; maar in hetzelfde jaar had de Pruisische kroonprins zich plechtig doen aannemen als lid⁴⁾. Overal, in Katholieke en Protestantsche landen, breidde de orde zich snel uit⁵⁾: deugd, menschenmin, tolerantie, strijd tegen bijgeloof, vooroordeel, priesterdwang, waren de leuzen; met onderlinge broederschap en gezelligheid. Vorsten en edelen, regenten en officieren, geleerden en halfgeleerden, met moderne neigingen of allures, - en avonturiers - vindt men allerwegen als leden; in het algemeen aanzienlijken en intellectueelen⁶⁾.

1) L. Keller a.w. 31. Zijn invloed ook op Fred. v. Pruisen, en wsch. op Frans v. Lotharingen.

2) Gould-Van Ginkel 331 vlg. Propos. en Resol. Gec. Rad. 30 Nov.; Waarsch. Magistr. 's-Gravenh. 7 Dec. 1735. Zie ook Wagenaar, Vad. Historie 19, 167 vlgg.

3) W. Begemann, Vorgeschichte und Anfänge der Freimaurerei in England (1910-11) II 373.

4) Uitvoerig verhaal daarvan bij Bielfeld, Lettres (La Haye 1763). B. zelf was er bij tegenwoordig, en deed de vereischte redevoering, vertelt hij. Zie Bibl. d. Sc. 20, 376 vlgg.

5) Le mal épidémique des F.M. heet een werkje, 1748 te Augsburg verschenen.

6) Anderzijds houden velen het alles voor beuzelingen, kinderachtigheden, dwaasheden, naar 't getuigenis van een V.M. zelf (1752). Van Veen, Uit de vorige Eeuw 70. Vgl. Betje Wolff, W. Leevend (ed. 1886) 4, 44, 58; 7, 60; Brieven v.A. Blankaart 3, 361 vlg.

[p. 361]

Tot het gemeen strekte deze ‘kerk des ongeloofs’ zich niet uit¹⁾.

Ten onzent heerschte de eenvoudigste vorm der orde: met de drie graden. Van de talrijke ‘Schotsche’ of St. Andries-graden, in Frankrijk uitgevonden en geliefd, of van de Strikte Observantie met andere ingewikkelde of extra-geheimzinnige variaties als in Duitschland, bemerkt men hier weinig; mèt onzen anderen volksaard en andere politieke toestanden zal ook het lang gebleven nauwer verband met Engeland dit hebben bewerkt²⁾. Zelfs de invloed van Cagliostro (1778) ging niet verder hier dan het nog eens oprichten eener ‘adoptie-loge’: voor vrouwen. Het genootschap bloeide anders in Holland. Tot dat besluit kwam reeds in 1756 de Engelsche Ged. Gr. M. Dr. Manningham op grond van een schrijven der Haagsche broeders, wien hij dan juist de verzochte toelating der Schotsche graden weigert: niemand in Engeland of Schotland kende die kwakzalverij³⁾. Vanaf omstreeks 1740⁴⁾ komen hier te lande ook Vrijmetselaars-geschriften uit; in het Nederlandsch, Fransch, of Nederlandsch èn Fransch: 't Vrije Metselaars Zakboekje⁵⁾, Nogaret's Apologie pour l'ordre des F.M.⁶⁾, La Lire maçonne⁷⁾, een Almanach⁸⁾, een Spectator De Vrije Metselaar⁹⁾, enz. Reeds in 1746 verscheen een dik boek met prenten: Verhandeling van den oorsprong der Vrije Metselaars.

Maar er was ook van den aanvang af bestrijding, spottend en ernstig, hier zooals elders¹⁰⁾. Een kluchtspel De Uitvaert van het

1) Volgens de Wetten voor de ‘Vereenigde Broeders’ te Utrecht (1805) in Bibl. Gem. Arch. aldaar (vgl. Bouricius, Hist. Bouwstuk, 1856) bedraagt contributie 24 gld. p.j.; entree 10½, receptie als leerling 50, als gezel 24, als meester 45. Ballotage. En uitsluiting met ⅔ van presente stemmen. Dgl. bedragen in La Vertu, Leiden, blijkens P.J. Trap, Regll. en Lijst... Broeders 5757-5800 (Leid. 5886); niet toelaatbaar zijn lieden ‘**de conduite scandaleuse et de condition basse (1758): van ergerlijk gedrag of laage afkomst (z.j. ± 1768?).

2) Tot 1770 bleef ook de Eng. Groot-Loge hier afdeelingen stichten.

3) Gould a.w. 281 vlg.

4) In 1738 reeds een aanprijzend verslag in een werkje van J. Campo Weyerman. H.W. Tydeman in Bilderdijk, Gesch. d. Vad. III, Voorber.

5) Van Smith en Desaguliers; met Nixons Cheshire Prophetiën (Haarl. 1740).

6) La Haye 1742; vaak herdrukt.

7) Recueil de Chansons, par De Vignolles et Du Bois (1753), vaak herdrukt, ook m. Fr.-Holl. tekst. In 1773 La Muse maçonne, red. et mis en ordre p. Du Bois, 1e Partie: gedichten in 't Holl., Fr., Duitsch, en proza.

8) 1751.

9) Uit het Hd. (1754).

10) B.v. door Hogarth; Swift; de spotprocessies der ‘Schurftbroeders’; zie Gould a.w. 249 vlg., 253, 279 (1725, 1731, 1742 vlgg.). Maar ook een Schotsche Synode, die een reeks vragen opstelt met het oog op van vrijmetselarij verdachte leden (1745); ibid. 237. En vele strijdschriften als Masonry the way to hell (1768); ook in Hd. vert., waarop 1769 hd. confutatie: Die Freimaurerei der gerade Weg zur Glückseligkeit. Of een Gespräch zwischen Von Zinzendorff und einem Freymaurer... (1742). Vgl. Vader Van Goens, boven 8.

[p. 362]

Vrije Metzélaersgilde¹⁾ zal, te oordeelen naar den inhoud, uit 1735 of 1736 zijn. Het betreurt de verbastering der ‘Bataviers’, die zulke buitenlandsche kuren gretig overnemen: het roemzuchtig Batavia is thans ‘een kapstok, waaraan de gantsche waerelt haar modens ophangt.’ Maar deze Engelsche nieuwigheid zal men nu per pink terugzenden²⁾. Veel gelezen werd blijkbaar De Metselaar ontmomd, of het rechte Geheim der Vrije Metselaaren ontdekt... door een geweezen Vrijen Metselaar³⁾. Het is een vertaling uit het Fransch of het Engelsch, vermoedelijk het eerste, ondanks de Engelsche afkomst van den auteur Thomas Wolson⁴⁾. Hij beschrijft omstandig alle gebruiken, teekens, symbolen, herkenningswoorden, attributen, den eed, den Catechismus, enz. Een oprecht en onpartijdig verslag wil hij geven, opdat niemand meer bedot worde, en zijn tijd en zijn guinjes aan die kinderachtigheden en beuzelkraam verspille. Inderdaad is het werkje vrij van alle renegatendrift; alleen den ‘hatelijken Eed’, dien hij, als afgelegd in vrees en schrik, voor zich niet bindend acht, herinnert hij zich ‘met afgrijzen.’ Overigens schertst hij wat met de pompeuze leegheid van het ritueel, met het gewichtig ceremonieele laden en lossen der ‘kanonnen’ bij de ‘Tafelloge’, en zulke dingen. Alleszins echt en betrouwbaar lijkt ons zijn verhaal; een indruk, die bevestigd wordt door de sporadische gegevens van allerlei maçonnieke geschriften. Ook het goede, als de weldadigheid der broederschap, wil hij erkennen. ‘Ik geef hun hunne geheimen weder,’ besluit hij; ‘ik wenschte, dat zij mij nu de guinies, die ze mij kosten, ook wedergaaven.’ Noch gevaarlijk, noch goddeloos, concludeert de vertaler; lasterlijk is alleen de eed, bespottelijk slechts de

1) ‘Tot Schevening bij Japik Krijnsz. Pannebier, in de Babylonsche Verwarring’ (sommige personen spreken er Scheveningsch dialect). Ik kreeg het stukje ter inzage van de Bibl. v.h. Gr. O.d. Ndl. in Den Haag.

2) In 1772 verscheen Van Elvervelt's Krispijn Vrijmetselaar. Pro-maçonniek was Les Franc-maçons, comédie représentée pour la première fois au Théâtre de La Haye le 27 janv. 1774 (L.H. 1774. Bibl. Gr. O. Den Haag). Het geheim is tegen de zwaarste aanvallen bestand, zoowel bij den broeder-huisknecht als bij den voornamen grootmeester. De eerste houdt zelfs een soort maçonnieke leerrede tegen zijn meester, wien als onwaardig de aanneming was geweigerd.

3) Arnhem 1751, 1753; 6e (of 7e?) dr. 1806. Ik gebruikte de uitg. 1753 uit Bibl. Gr. O. Den Haag.

4) De prenten hebben Fra. bijschriften, het Bericht van den Overzetter spreekt van W.'s vlucht uit Frankrijk, Brussel en Den Haag om de onophoudelijke vervolging door de Orde. Waar hij sinds verbleef, hield men geheim. In Engeland had W. de drie graden verkregen; daarna woonde hij de loges in verscheidene landen bij; en verliet de Orde ten slotte ‘uit walginge’, zegt de anonyme vertaler, die van persoonlijke kennissen van den auteur zijn informaties beweert te hebben.

[p. 363]

rest. Maar, feller dan Wolson toch, meent hij, dat ‘al dat Metselaars Bargoens... en alle werken der Metselaaren uitkomen op met ceremonie te eeten als Dijkers en te zuipen als Tempeliers.’ Véél zwaarder dan Wolson vatte de ‘Fransche Boekzaal-schrijver van 1742’ het op¹⁾, wiens kritiek op een nieuwe Duitsche uitgave²⁾ in het Fransch van Anderson's werk van 1721 hier in vertaling afzonderlijk werd uitgegeven³⁾. Niet slechts vindt deze den beweerden oorsprong bij de oudste en verste volken ‘sprookjens en praatjens voor de vaak’ - nabootsing van het metselaarsgilde en nauwe samenhang met de koffiehuisclubs te Londen, denkt hij -, maar onchristelijk en heidensch noemt hij die ‘Loges’ ook, op grond van hun eigen mededeelingen. Schandelijk misbruiken zij de H. Schrift; den godsdienst van Tindal onderwijzen ze in hunne ‘suip-Collegiën’; allen geopenbaarden godsdienst zweren zij af. Te prijzen is alleen hunne mededeelzaamheid.

Wij vinden nog vele andere geschriften tegen de Broederschap, vertaald uit het Engelsch of uit het Hoogduitsch; Fransche en uit het Fransch⁴⁾. Merkwaardig is het daartegenover, zoo weinig de periodieke literatuur over de Orde sprak; te merkwaardiger, waar de beste kenners harer geschiedenis juist aan een gewichtig deel van deze, de spectoriale geschriften, een belangrijke rol toekennen bij haar ontstaan⁵⁾. Men citeert⁶⁾ het Zinrijk en Schertsend Woordenboek en De Denker. Het eerste - zeldzame orthodoxe verschijning onder de Spectators - valt de ‘zwarte Nagthoesaren’, die een nieuw evangelie en een anti-christelijke zedekunde willen in zwang brengen, heftig aan (1759). De ander oordeelt veel gunstiger: het zijn ‘de redelijke en braave lieden’⁷⁾; hun oogmerk is verzet tegen alle priesterlijk gezag en alle inbreuk op 's menschen vrijheid; hun liederen getuigen van strijd en zege tegen ‘les

1) Ik achtte mij niet verplicht, na te speuren, welk Fransch tijdschrift bedoeld wordt.

2) Te Frankf. a.M.

3) Z.p.o.j. Bibl. Gr. O. Den Haag.

4) Prichard, Het Collegie der V.M. ontleedt; n. 5den Eng. dr. v. 1733 (Utr. z.j.); de Zamenspraak t. Zintsendorf en een V.M. (Utr. 1743), z.b. 361 n. 10; l'abbé Peran, L'ordre des F.M. trahi et le secret des Mopses trahi (Amst. 1745, en vaker) met Holl. vert. (Amst. 1745); l'abbé Larudan, Les F.M. écrasés, als vervolg op het vorige (‘traduit du Latin’ Amst. 1778, maar wsch. ook wel eer, want ik vind een Ndl. vert. De V.M. vernield, of vervolg, enz. Amst. 1747).

5) B.v.L. Keller a.w. over Tatler, Spectator en Steele. - Of is het, bij het licht van latere tijden, toch niet zoo vreemd?

6) Dr. Hartog, Spect. Geschr.² 232 vlg.

7) De rede in alles, dat is het hoofdbedoelen der Orde, ook volgens een Vertoog over de Ongegrondheid der lasteringen den V.M. aangewreven (1764). Verder vriendschap, broederliefde, weldadigheid.

[p. 364]

erreurs, les prestiges, les préjugés trompeurs’; heidenen, Joden, Christenen, Turken, allen hooren erin, die begrijpen, dat zedelijke deugd de hoofdzaak van allen godsdienst is (1765)¹⁾. Ook de Bibliothèque des Sciences zwijgt in de kwarteeuw van haar bestaan zoo goed als geheel over de Orde; van De Lalande bespreekt zij allerlei werken, zijn boek over de Vrijmetselarij echter niet²⁾.

Het meeste gerucht maakte hier te lande de zaak der gebroeders L.A. en F.C. Merkes, die de Gereformeerde Kerkeraad te Nijmegen weigerde aan te nemen als lidmaten, zoolang zij niet beloofden, van allen band met de Orde af te zien (1752-1753); maar de Geldersche Staten leerden het college wel anders, ondanks stedelijke Magistraat en Provinciaal Hof³⁾. Verschillende pamfletten verschenen naar aanleiding van dit geval⁴⁾, waaronder belangrijk is een Redevoering over het Gedrag der V.M.... uytgesproken in eene wettig vergaderde Loge⁵⁾... Niet malsch is zij tegen ‘de blinde kettermakers, die het vernuft afgezworen en het denken verlooft hebben.’ De V.M. zijn geen Atheïsten of Naturalisten, maar zij willen geen godsdienst, die bestaat in domheid, fabelen, verstandeloos gedrag, houding en belachelijke gebruiken. Zij zweren niet bij Tindal. Voor de stellingen der Schrift, die het verlicht vernuft voor waarachtig houdt, willen zij, dat het verstand bewijzen zoeken zal. Enz.

Herhaaldelijk ontmoet men de bewering, dat vele predikanten vrijmetselaars waren⁶⁾. Mij bleek er weinig van. Een Leidsch predikant zou in 1765 een Engelsch Vrijmetselaars-geschrift over de zelfkennis in het Fransch vertaald hebben; ik twijfel echter zeer, of het bekende boekje wel maçonniek is⁷⁾. Het geval van een Tielschen predikant, in 1768 door zijn kerkeraad beschuldigd

1) Vgl. in 19de eeuw L.G. Bouricius in Hist. Bouwstuk in Utr. loge 1856: in Utr. in 1830 weer een nieuwe werkplaats gesticht, in verband met de woelingen der ‘Priesterpartij.’ Ook in een Utrechtsch ‘werkstuk’ van 1881 wordt gewaagd van priestergeweld, gewetensdwang en duisternis.

2) Uitzondering is het extract uit Lettres van Bielfeld, z.b. 360 n. 4, en één mededeeling van geen belang.

3) Interessant opstel daarover van Prof. Dr. S.D. van Veen, Uit de vorige Eeuw 46-100.

4) Zie Van Veen a.w. 56, 71, 75, 76 vlg. En Bibl. v.h. Gr. O.d. Ndl. bew. d.J. Boudewijnse (1902) 127.

5) Amst. 1752. Citaten bij Van Veen a.w. 70 vlg., 97 vlgg.

6) Van Veen, a.w. 56: ‘veel vrome Kerkelijken’, citaat n.h. sch. uit boekje van 1752. - ‘Verscheiden agtenswaardige Geestelijken lieten zich der Order inlijven’ (in ± 1750). Rapport Commissie Groote Loge 1797, aangeh. bij Bilderdijk, Gesch. d. Vad. 3, 308.

7) J.A. Brunier vert. de Treatise on Selfknowledge van J. Mason [N.B.] in 't Fr. In 1761 al in 't Ndl. verschenen. Cat. Bibl. Loge Utrecht d.D. Buddingh 174 vlg. Ed. 1769 in 't Ndl. m. voorr. v.B. Sowden in Bibl. Rem. Geref. Gem. Rotterdam. Over inhoud zie Bibl. d. Sc. 22, 244. En Dict. Nat. Biogr.

[p. 365]

van vrijmetselarij, is meer curieus dan belangrijk¹⁾. Over een mennisten predikant-V.M. straks nog.

Veel officieren behoorden tot de Orde; ook droeg de Nederlandsche vrijmetselarij aanvankelijk een Orangistischen stempel²⁾. Sinds 1759 tot omtrent het eind der eeuw (1794) is Grootmeester-Nationaal Carel Baron van Boetzelaar³⁾, de latere verdediger van Willemstad. Op een Liste de toutes les Loges légitimement constituées... en Hollande suivant leur état en 1771⁴⁾, met namen van Maîtres en Secrétaires vinden we vermeld: Lt.-Col. Comte de Rechteren⁵⁾, Majoor Maccain (wsch. Macclaine), Cap. Cannaert, Lt. Burer, Major Erpel, Mgr. le Prince de N. Usingen, Cap. Scheffer⁶⁾. Verder zijn er aristocraten als Lord Athlone en Baron d'Ablaing de Nieuwerkerk (beiden te Utrecht), Baron de Rhede, Baron de Hompesch, Baron de Bentinck. Elders hooren we van een prinses-douairière van Oranje-Nassau, die, in Berlijn opgenomen in een adoptieloge, zelf weer in 1775 te Nijmegen zulk een damesafdeeling stichtte⁷⁾, met een gravin van Rechteren en andere standgenooten⁸⁾. Een dergelijke lijst⁹⁾ als die van 1771, deze van

1) In Boekzaal 1768 spreekt Ds. C. van der Nieburg het wijd verbreide gerucht openlijk tegen. Duizend gouden rijders voor de armen, als iemand bewees, dat deze ‘berooving zijner eere’ op goeden grond berustte! In een volgende aflevering dagen tegenwoordige en ‘afgegane’ kerkeraadsleden op met de gronden der beschuldiging: een V.M.-truffeltje had hij ééns uit zijn zak laten vallen, en ééns uit zijn knipbeursje gehaald; vroeger had hij het zelfs als sieraad gedragen. Boekz. d. gel. Wereld 1768, dl. 107, 592 vlg. 708 vlg.

2) De eerste opkomst der loges h.t.l. valt samen met het huwelijk van W. IV met een Engelsche prinses (1734). De Duitscher Beckmann vertelt zelfs in zijn Dagboek, dat W. IV ook V.M. is geweest (Bijdr. Hist. Gen. 33, 406); maar misschien vond hier verwarring plaats met W. III, van wien het lidmaatschap der oudere Engelsche organisatie wordt vermeld. 't Was echter W. IV's thesaurier-generaal J.C. Radermacher die als grootmeester een Haagsche loge stichtte (1735). Wagenaar, Vad. Hist. 19, 168. Dat men ze eerst zoo wantrouwde, zou vooral een politieken grond hebben gehad. H.W. Tydeman in Bilderdijk a.w. 3, 309. In tegenstelling met Bilderdijk - die zeer ongunstig over de Orde oordeelt in zijn Gesch. d. Vad. 3: Opheldd. en Bijvoegselen, passim; en niet veel beter in zijn vert. van Lindner's Mac Benac (1820) - vindt de veel jongere H.W.T. haar zeer onschuldig; o.a.a.w. 3, 314.

3) Volgens Maarschalk a.w. 306. Van 1756-1759 Baron Aersen van Beyeren, volgens Heymans a.w. - het boekje lijkt mij echter zéér oncritisch -; H.J. Roulland noemde, in 1781, een Baron de Hogerheide. Fête maconne La Charité 5781 p. 25. Vóór 1744 was een Joan Kuenen Gedep. Gr. M. Van Veen a.w. 77; bij Wagenaar a.w. 19, 169 J. van Kuenen.

4) Onder papieren-Van Goens in K. Bibl.; uitgeg. achter Bijdr. Hist. Gen. 10.

5) Stellig wel A.H. gr. v.R.

6) Ook Von Schweinitz was officier - zie Hardenbroek a.w. dl. V - en wsch. meer anderen nog van de lijst. - De oudste Merkes te Nijmegen was cornet.

7) Gould-Van Ginkel a.w. Aanhangsel.

8) Maarschalk a.w. 122.

9) Bibl. Gr. O. Den Haag: Extract uit het Groot-Register van alle de wettig geconstitueerde loges, onderhorig a.h. Gr. M.-schap der Bat. Rep.

[p. 366]

1800, geeft geen militaire titels op, maar de vele loges in kleinere grensplaatsen moeten wel grootendeels, zoo niet geheel uit officieren hebben bestaan. Merkwaardig is ook de liefhebberij in onze Oost- en Westindische bezittingen: 24 van de 62 loges behooren daar tehuis.

Een ander opmerkelijk verschijnsel is het groot aantal studeerende jongelui, dat zich, in Leiden althans, liet opnemen. Het blijkt uit de lange ledenlijst van 1757-1800; van een zeshonderd namen behooren er meer dan vierhonderd aan studenten¹⁾. De reglementen en resolutiën geven ons een aardigen, intiemen kijk op de werkzaamheden en de toestanden in dit ‘Oosten van Leiden’²⁾. Aan het voornamere Fransch gaf men er verre de voorkeur boven het zoo ordinaire Hollandsch. Datzelfde gebeurde, blijkens titels en benoemingen, reglementen (tweetalig vaak), liederen³⁾, gedichten, almanakken, en andere geschriften, in verscheidene andere loges⁴⁾. Ook in die van Utrecht. Daar bestond sinds omstreeks 1760 de loge l'Astrée⁵⁾; de loge van Van Goens.

Dat ook Van Goens vrijmetselaar was, zal na het voorafgaande

1) P.J. Trap, a.w.Z.b. 361 n. 1. Ik noteer H.Z. Couderc (1768), R. Feith (1770), C. Boers Jzn. (1765), C. van Hoogeveen (boekverkooper, 1769), L. van Santen (1768), Anth. v.d. Woordt (1790). Meest juristen, minder medici en theologen. Tot de laatste categorie behoorde o.a. Adam Simons (1792); vóór ± 1790 zijn ze vrij zeldzaam: één in 1761, één in 1769, twee in 1776; een V.D.M. in 1770, een Em. pred. uit Colombo in 1778.

2) 1761: schulden en groot verloop; daarom hooge entrées (10 gouden ducaten), en zware boeten op ‘raisonneeren over de Maçonnerie in tegenwoordigheydt van Prophane’; - 1764: wie ten tweeden male ten nadeele v.d.V.M. redekavelt, wordt gebannen; evenzoo, wie clandestiene vergaderingen houdt; ± 1768: loges altijd i.h. Fransch; flinke boete voor wie iemand om fouten of niet-verstaan uitlacht; boete op disputeeren over politiek of religie, op vloeken, profaneeren, dubbelzinnigheden debiteeren; - 1776: aspiranten moeten afstaan van alle gemeenschap met de ‘Societeit der Vrije Timmeraeren’ (die schijnen door goedkoopere tarieven kwade concurrenten te zijn geweest); voortaan ook een solemneele belofte geeischt, dat men ‘geen ordens bij gelijkenis of in navolginge der Metzelaarye uitdenken of aankleeven’ zal. - Ten opzichte van het ‘canon laaden’ was men vrij: ieder schiet, zooveel hij zelf wil, tijdens de tafelloge; bij het einde mag men de reeds geopende tonnen nog uitschieten. Wie daaraan niet genoeg hebben, kunnen verdere tonnen kruit ordonneeren tegen betaling.

3) Van Dubois, De Vignoles, F. Nogaret.

4) Als voorzitter der vroegste Haagsche loge (1734) noemt Heymans Vincent la Chapelle; als stichter der eerste adoptie-loge (1752) vinden we, bij Gould-Van Ginkel, De St. Etienne. Maar op de 62 namen der lijst van 1771 zijn er hoogstens 6 Fransch.

5) Kort na 1755 gesticht, vermoedt Bouricius. Hist. Werkstuk 1856. In 1751, beweert Maarschalk a.w. 37. In 1760, zegt Heymans. In elk geval, dunkt mij, vóór 1762; want zij liet verscheidene exx. na van de Pligten, Wetten, etc. ed. 1761, terwijl in 1762 daarvan een nieuwe ed. verscheen. Buddingh a.w. 2-5. Het archief dezer loge, die in 1798 door politieke twisten onderging, is overigens zoo goed als geheel verdwenen. Bouricius a.w.

[p. 367]

niemand verwonderen¹⁾: het voorname gezelschap, de Engelsche oorsprong, de internationale mode²⁾, de Orangistische traditie, de leuzen van verlichting, tolerantie³⁾ en broederschap - het een trok al meer dan het ander. Op de lijst van 1771 komen als ‘Maitres’ van l'Astrée voor: Lord Athlone en Cuninghame Van Goens⁴⁾. Sindsdien vinden we een heele reeks van vrijmetselaars in de geschiedenis onzer letteren. Van Goens is een der eersten; maar zeer waarschijnlijk niet de eerste. Het Amsterdamsche genootschap Concordia et Libertate (van 1748) schijnt in verband te staan met de orde⁶⁾. En Louw van Santen, de geliefde leerling van Burman, raadpleegde reeds in 1768 een vriend en broedermetselaar, den doopsgezinden predikant H. Jaarsma te Emmerik, over een ‘venerable redevoering’, die hij in de loge moest houden⁷⁾. Velen volgden in het laatst der eeuw en in het begin der volgende: Van Hemert, Kinker, H.H. Klijn, Swildens, Riemsnijder, ‘zuster’ Moens, 's Gravenweert, Westerman, Witsen Geysbeek, Withuys, Wap, F.A. van Hall, P.A.S. van Limburg Brouwer, A. Winkler Prins, J. van Lennep⁸⁾. Om te zwijgen van den specialen, grooten V.M.-dichter Jan Schouten⁹⁾, en politieke ⁵⁾

1) In Middelburg vinden we een Visvliet als Meester; wellicht een verwant van V.G.; die zulk een voorbeeld echter wel niet behoefd heeft.

2) Ook Voltaire, Helvetius, Diderot, de meeste Encyclopedisten waren maçon. G. Schuster in D. Lit. Zg. 1918, 883 vlg.

3) Schuster l.l. beschouwt tolerantie als hoofdidee der 18de eeuwsche V.M.

4) Hier dus reeds het zwak voor zijn moeders naam, dien hij in zijn Duitsche periode steeds voeren zal.

6) Kernkamp, in aantt. bij Ferrner's Dagboek. Bijdr. Hist. Gen. 31, 357. - Zooals J. Schreuder tegelijk een voorman is in Conc. et Lib. en in de loge La bien Aimée, is H.J. Roullaud dat in hetzelfde litteraire genootschap en in de loge La Charité. Ms. liste 1771. Vgl. Fête maçonne cél. d.l.L. à l'Orient d'Amsterdam pour les 25 ans de présidence du T.V.M.R.... [très vénérable maître Roullaud] le 7-4-5781. Uit de Klossiaansche Bibl., G.O. Den Haag, kreeg ik het boekje ter inzage. Behalve de gebrs. H.J. en R. Roullaud kan ik de slechts door voorletters aangeduide personen niet terechtbrengen, zonder nader onderzoek, dat mij hier te ver voeren zou. Een paar bijzonderheden echter: La Charité werd gest. 1754; telde in 1755 vijftien broeders, maar nam spoedig toe, en had doorgaans 40 à 60 leden; in het geheel werden er in 25 jaar meer dan 480 broeders ingewijd. Op het feest worden tal van eigen Fra. en vooral Nederl. lofdichten op de loge, enz. voorgedragen. Aan de tafelloge namen ruim 100 broeders deel; maar ‘l'artillerie fut si bien servie, que les 101 coups de canons parurent n'en faire qu'un seul.’

7) H. Jaarsma a.L.v.S. 5-10-68, bij Van Vloten, Levensbode 4, 451 vlg. Van Vloten voegt er aan toe: ‘De vrijzinnigen dier dagen, uit den kring van Burman en zijn geestverwanten, schijnen allen tot het Deistisch genootschap behoord te hebben...’

8) De verschillende Catt. der verzz. v.h.G.O. der Ndln. wezen het van de genoemden uit. Verscheidenen hunner als zoodanig reeds vermeld bij Kalff, Gesch. N. Lk.

9) Zie Bibl. G.O.d. Ndln. bew. d. Boudewijnse.

5) Een ietwat jongere Utrechtsche loge ‘La Bonne Foi’, onder Maître d'Ablaing van Nieuwerkerk. Zij was volgens Heymans in 1763, volgens Bouricius in 1768 gesticht.

[p. 368]

scribenten als Quint Ondaatje, P. 't Hoen, Adr. Hoevenaar¹⁾.

Of er veel verband heeft bestaan bij Van Goens tusschen vriendschap en deze ‘broederschap’, is, voor zooveel stad- en landgenooten betreft, twijfelachtig; wij bemerken er althans weinig van, en eerst laat. Maar anders is het gesteld in zijn betrekkingen met vreemdelingen. De bekende astronoom J.J. (de) Lalande was een man van beteekenis in de Fransche maçonnerie; hij gaf ook in 1773 een werk uit over de Orde, dat veel opgang maakte²⁾. Zijn Voyage d'Italie had Van Goens sinds 1771 gelezen en herlezen, omdat het Volkmann tot grondslag had gediend voor zijn Reisboek³⁾. In 1774 kwam Lalande te Utrecht zijn ouden vriend Hennert bezoeken⁴⁾. En bij die gelegenheid maakte hij ook kennis met Van Goens, die, naar zijn gewoonte, zich uitsloofde voor den vermaarden vreemdeling. Het blijkt ons uit diens dankbrief⁵⁾: Van Goens heeft hem ‘comblé de (son) amitié pendant (son) séjour à Utrecht...: vous êtes aussi hospitalier pour les étrangers que vous etes galant pour les belles; votre lettre - V.G. had hem reeds weer geschreven - est aussi agreable pour mon coeur que votre vin du Cap le fut à mes sens le 27 Juin, à la suite des glaces, et de tout le luxe que vous aviés étalé à ma faveur⁶⁾. Vous repondés en effet d'avance, mon cher confrère, à tout ce que j'avois resolu de vous dire, et à ce que j'avois prié mon ami Hennert de vous dire’... Aan het slot: ‘Adieu, mon t.[rès] c.[her] f.[rère], mille remercimens au F.[rère] Smissaert; nous avons une assemblée lundi⁷⁾, où j'aurai beaucoup de plaisir de parler de la maço-

1) Bouricius a.w.

2) Gould-Van Ginkel a.w. 304. - In 1814 verscheen te Amsterdam de Verdediging der V.M. u.h. Fra. van Delalande. Nog in 1889 kwam te Parijs uit: L'Amiable, Le Franc-maçon Jérôme Lalande.

3) Het blijkt uit V.G.' Voorredenen en noten bij V. zelf, en uit zijn corresp. met F.S. Tavel (1771-1773) en Volkmann (1771).

4) H. in kennis met L. sinds zijn verblijf in 1757 en vlgg. jaren te Parijs. Zie levensber. v.H.d. Nieuwenhuis, vóór Spaan's uitg. v.H.'s Lessen Wijsbegeerte. Abusievelijk stelt N. het bezoek in 1771; dat L. niet ook vóór 1774 in Ndl. geweest is, blijkt Br. I 422.

5) De la Lande a. V.G. 23-7-74; gedr. Br. I 420 vlg.

6) Van de goede sier, waarvoor de V.M. bekend stonden, was V.G. ook lang niet afkeerig. - Voor die eigenaardigheid der V.M. zie nog o.m. Van Veen a.w. 70 (maçonniek verweer van 1752 tegen den waan, dat keel en buik slechts hun god zouden zijn); Mac Benac vert. d. Bilderdijk (tafelloges bijzonder in eere; ook het tafelen met groote heeren trekt; wijnkoopers worden gaarne lid, hoeveel geld het hun ook kost). - In Utrecht, waar l'Astrée in 1798 niet alleen door de politiek onderging, maar ook door de geldverspilling, maakte men in 1805 voor de nieuwe loge (geen ‘herbouw’, om de achterstallen!) de bepaling, dat alle uit- en inlandsche broeders toegang hadden; doch tot het tafelwerk slechts tegen betaling. Bouricius a.w. Wetten Vereen. Broeders. Gem.-Arch. Utr.

7) L. was voorzittend meester der Parijsche loge Les neuf soeurs. Van Sypesteyn a.w. 67.

[p. 369]

nerie de vos provinces, dont j'ai conçu une si bonne idée, et des frères aussi aimables que distingués que j'y ai vus’¹⁾. Aan Van Goens' aandrang, om een reisbeschrijving uit te geven - hij wilde hem gaarne hulp verleenen - kan Lalande niet voldoen; later misschien eens, na een tweede bezoek. Een paar jaar later meldt zich een Mr. De la Chapelle aan bij Van Goens, geintroduceerd door een briefje ‘pour rappeller dans son souvenir M. de la Lande qui l'en a très instamment chargé’²⁾. Verder hooren we van geen relaties meer tusschen dezen broeder-metselaar en Van Goens; alleen stuurt hij hem en al zijn anderen Nederlandschen vrienden in 1782 nog een Bourgondischen wijnhandelaar op hun dak³⁾.

Een andere ‘broeder’ vraagt in 1779 van uit Thionville, en later weer uit Boulogne s.M., aan Van Goens een eigenaardigen dienst. Het is de heer Schutter, een Fransch officier, die echter in Utrecht vele en goede vrienden heeft. Had hij ook in het Nederlandsche leger gediend? De vriendschap met mijnheer en mevrouw Barchman, met Van Brienen, Van Rechteren, De Geer, Nepveu, kan men zich nauwelijks ontstaan denken bij een enkel bezoek, dat hij aan Nederland en aan Utrecht zou gebracht hebben in een vorig jaar⁴⁾. Hij vindt de uitstel-politiek der Nederlandsche regeering niet onverstandig, maar hij vreest, dat men ten slotte toch nog Yorke's raad volgen zal, wat funest zou zijn voor het land. Om alle goud van Peru zou hij niet willen, dat hij last kreeg, met een divisie infanterie Utrecht te bezetten. Gebeurt het echter, dan kiest hij Rijnwijk (het buitengoed van mevrouw Barchman-Wuytiers)⁵⁾ tot verblijf voor den generaal.

Schutter wil van broeder Van Goens weten, hoe men ‘la Religion’ - substantief mèt lidwoord - in oorspronkelijk-Celtische of oud-Chaldeeuwsche taal en letters schrijft. 't Moet dienen voor een ‘maçonnieken tempel’, dien de markies de Mézières, de gouverneur van Longwy, op zijn buitenplaats wil stichten⁶⁾. Een tempel, zoo licht hij in een volgenden toe, van boomen en planten; het beeld

1) Te gelijk zendt L. hem een brief voor den Hr. Koedijck, dien hij, op gezag van zijn intiemen vriend, den anatoom Sabatier, ten zeerste aanbeveelt als een degelijk en talentvol man. V.d. Aa weet niets van L.J. Koedijk te vermelden dan een Verh. o.d. Keizersnede. Utr. 1774.

2) 19-6-76. D.l. Ch. was, volgens aant. v.V.G., weer vergezeld van den ‘sculpteur de l'Acad. de France de Rome’ Poncet.

3) Macaire (van Mâcon) 8-1-82.

4) Verschillende aanwijzingen in zijn brieven van 25-5-79; 9-10-79; 6-12-79. Van Van Rechteren nam hij een ms. over Pruisische manoeuvres mee. In Naemregg. Officieren voor 1776 en 1779 vind ik twee Lt.-Colonels Sch.; 1786 maar een.

5) Zij krijgt een bedankje voor gezonden goudvisschen, die in De Mézières' vijvers aller bewondering wekken.

6) Sch. a. V.G. 25-5-79.

[p. 370]

van Epicurus krijgt daarin de eereplaats, rondom zullen de beelden staan van Hermaeus¹⁾, Lais²⁾, Gassendi³⁾, Aristippus den Jongeren⁴⁾, Ninon de Lenclos, en St. Evremond. Dan komt er nog een Sfinx met opschrift. En een zevenkoppige hydra: daarvoor moet Van Goens nu het opschrift leveren. Het moet dus zijn ‘Superstition’⁵⁾. Inmiddels had Van Goens zich reeds tot Prof. Rau gewend. Deze vindt het verzoek van den markies heel zonderling: dát woord, in het Chaldeeuwsch, met een artikel! Hij zal maar ‘avodat alahin’ d.i. ‘culte des dieux’ op een papier zetten in Samaritaansche of Phoenicische letters. Is het niet goed, dan wil hij er eerst eens met hem over spreken⁶⁾. Maar liever dan den eerwaardigen collega explicatie te geven, liet Van Goens den verlichten markies zitten met een hydra zonder Chaldeeuwsch. Rau's ‘papier’ vinden we nog onder Van Goens' papieren. En Schutter herinnert een volgend jaar nog eens aan de Mézières en zijn tempel: help mij toch op een of andere manier, per keerende post; ik zal u ook graag van dienst zijn⁷⁾. Was ook misschien, bij nader overwegen, het Van Goens te machtig geweest, aan zoo iets mede te werken? Zeker waren toch zijn maçonnieke opvattingen anders, en wat hooger dan die van deze lieden.

Aan den historicus A.L. Schlözer zendt Van Goens in 1783 zijn politieke geschriften. Het pakket gaat via den boekhandel van C.R. Hake, die den afzender herkent aan zijn maçonnieke zegel⁸⁾. In het vorige jaar namelijk had Van Goens zich aan de Rotterdammers Hake en Olivier - sinds 1781 zijn ijverige politieke vrienden en handlangers - als mede-vrijmetselaar bekend gemaakt. Hake, Orangistisch-Engelschgezind uitgever en boekhandelaar, had hem de keus uit zijn verzameling satirieke en politieke prenten van vóór den oorlog aangeboden tegen 5% winst. Dat mocht toch ‘upon the square’ heeten: ‘one of the grand rules of Free Masonry, an order older than that of the Golden Fleece, and more honorable than that of the Garter.’ Misschien was Van Goens niet van de broederschap, maar hij hoopte toch, dat hij niet bevooroordeeld zou zijn er tegen; als hij onwaardige leden ontmoette, lag het niet aan de Orde. Had Hake iets hooren verluiden van gespannen verhoudingen in l'As-

1) Zal wel bedoelen den dichter Hermeias, wiens enkele overgeleverde verzen de schijnheiligheid der Stoici bespotten.

2) Befaamde hetaere.

3) De 17de-eeuwsche natuurkundige en philosooph, bestrijder van Aristoteles, hernieuwer der atomenleer van Epicurus.

4) Evenals A. de Oudere hedonistisch wijsgeer: genot is einddoel.

5) Boulogne s. M. 9-10-79.

6) 22-6-79 (er staat 76).

7) B.s.M. 8-4-80.

8) J. Olivier a. V.G. 22-4-83.

[p. 371]

trée? Hij vervolgt althans over ‘politics and free masonry, which certainly belong not to each other’¹⁾. Het antwoord deemoedigt Hake. Hij begrijpt, dat Van Goens reeds lang heeft gewerkt in het Koninklijke Ambacht; hij kan niet antwoorden op zijn 9 : 9; hij is slechts ‘a poor symbolic mason and cannot go above 3 : 3’²⁾. Was Van Goens door Fransche vrienden in de hoogere Schotsche graden ingewijd? Hake was toch geen nieuweling: en zijn vader was en bleef omtrent veertig jaar lang de eerste persoon in het maçonnieke Rotterdam³⁾.

De belastingambtenaar - later journalist - J. Olivier koestert evenals zijn vrouw M.E. Schilperoort - Van Goens' ‘Emilie’ - een genegenheid, die liefde lijkt, voor den hoogbewonderden, aanzienlijken, geleerden vriend. Als deze, niet het minst door de verbitterde patriotsche vervolging, telkens ‘in treurigen staat van hoofd en hart’ verkeert, kan Olivier soms de lieden benijden, die

1) H.a.V.G. 25-1-82.

2) H.a.V.G. 5-2-82.

3) C.R., de zoon, is de uitgever van verschillende V.M.-geschriften (o.a. Ndl. V.M. Almanak 1794-1828). Uit een daarvan (Plegtige Inwijding Nieuw locaal Loge De Eendracht 2 Jan. 1805. Bibl. G.O. Den Haag) vernemen wij de groote rol, door L.E. Hake, den vader, gespeeld in de Rott. V.-Mij. In 1748 had de overheid nog aan een br. Duncan de oprichting verboden; maar nog in 't zelfde jaar had de Eng. Dr. med. Schomberg, vertrouwend op de V.M. aan 't hof van W. IV, de Orange Lodge gesticht, met Engelsche, Schotsche, Fransche, Duitsche en Nederlandsche leden. Weer beginnende vervolging werd door W. IV gestuit. Na Sch.'s vertrek in 1754 verviel deze loge door onderlinge nationale jaloezie; alleen Hake bleef over. Naast andere, intusschen ontstaan, stichtte deze, Duitscher van afkomst, dan in 1764 een Duitsche loge ‘Die Eintracht’, met constitutie uit Berlijn. Men ‘werkte’ er in het Hoogduitsch, tot Hake weer alleen overbleef. Van groote moeilijkheden in zijn ambt en rare toestanden onder de maçons getuigt Hake's uitvoerige brief van 1768 aan den Engelschen Grootmeester (medeged. d.J.P. Vaillant in een art., waarvan G.O. Den Haag mij een overdruk ter inzage gaf): er werd openbare handel gedreven met het lidmaatschap der Orde; op eigenaardige wijze ontstonden er nieuwe loges: één door een Engelschen cabarethouder en een débauché, zijn stamgast; een ‘loge d'ouvriers’ door een pruikenmaker, wien men aanneming geweigerd had; enz. (Tegen spoedreceptie in alle graden van doortrekkende vreemdelingen, die betalen wilden, schijnt evenwel H. zelf geen bezwaar te hebben. Herhaalde kloppartijen, justitieel ingrijpen, en dreigende ondergang zijner loge waren daarvan echter eens het gevolg). Maar door krachtig optreden wist hij weer orde te scheppen. Terzelfder tijd herbegon zijn eigen loge, nu in het Hollandsch werkend (1769). In 1781 stelde zij zich echter eerst onder het Nederlandsche Grootmeesterschap. In 1789 vierde L.E. Hake zijn 25-jarige ‘regeering’; vijf jaar later legde hij zijn ambt neer. In 1805 wordt zijn nagedachtenis nog plechtig gehuldigd. Dan is C.R. Hake, zijn zoon, het oudste lid. - De Rotterdamsche Inwijding van 1805 kan gelden als standaardtype van al dergelijke plechtigheden onder Nederlandsche V.M. van dezen tijd: bombastische redevoeringen, afgewisseld door ‘het muzyk’, een ‘aanspraak aan het Opperwezen, den grooten Bouwmeester des Heelals’, en een schets van de geschiedenis der betrokken loge. Deugd, plicht, weldadigheid, levensvreugd zijn de dogmata. Het belangrijke historisch overzicht leverde hier de Br. Redenaar Voûte.

[p. 372]

in gebeden vertrouwen kunnen stellen, als zij niets beters voor hun vrienden weten te doen: zij hebben dan toch het gevoel, nog nuttig te zijn¹⁾. Ook hij schrijft herhaaldelijk aan Van Goens over de Orde; eens verzoekt hij een ‘discours de reception’ van hem te leen²⁾. In de loge ontmoet hij ook den vurig-prinsgezinden zeeofficier Martinius³⁾. Zelfs wanneer hij naar Middelharnis is verplaatst, komt hij te Rotterdam het Johannes-feest meevieren⁴⁾. Hake wenscht, dat Van Goens dan ook aanwezig zal zijn. Deze is nu in Den Haag gevestigd, en hij schijnt vandaar uit de Rotterdamsche vergaderingen soms bij te wonen.

Bezoekt hij er niet in Den Haag? De bankier J.J. Willer, die reeds in 1771 voorzittend meester was van de oudste Haagsche loge, was toch een ouderwetsch Patriot, lichtte Peterson in 1784 hem in⁵⁾. Reeds lang had hij gaarne met Van Goens kennis willen maken, maar hij moest voorzichtig zijn⁶⁾. Vermoedelijk heeft dus Van Goens, wiens persoon op heele en halve nieuwerwetsche-patriotten de werking deed van den rooden lap op den stier, geen poging gewaagd, waar hij niet zeker van zijn zaak was. Volgens de pamflet-literatuur zou hij toch met Nieuwjaar 1783 in Utrecht door l'Astrée zelfs plechtig zijn uitgebannen⁷⁾. De Rotterdamsche loge De Eendracht schijnt daarentegen onvermengd Orangistisch; nog een broeder, door Hake en Olivier genoemd, blijkt ons anti-patriotsch: Van Basel, d.i. Mr. A.W. Senn van Basel⁸⁾. Toen deze op den Zondag vóór bovengenoemd Johannesfeest met Ds. V[erbrugge], den afgezetten predikant van Koedijk⁹⁾, toen journalist en pamflettist in dienst van de stadhouderlijke partij¹⁰⁾, dineerde, kwam die met het verzoek, ‘to propose him to the Lodge, in order to be received next Monday’ -, maar, voegt Hake toe aan zijn mededeeling: ‘I have my reasons to prevent it this bout’¹¹⁾.

Wanneer Van Goens een maçonniek geschrift - Fransche vertaling van een Duitschen dialoog - wil doen drukken, is Hake

1) O.a.V.G. 16-9-82.

2) 18-8-82.

3) O.a.V.G. 21-10-82.

4) C.R. Hake a. V.G. z.d. (wsch. 1785).

5) P.a.V.G. 9-2-84.

6) P.a.V.G. 17-2-84.

7) Volgens ‘'s Gravenh. Maandagse Rouw-courant van 26 Jan. 1783, no. 1’, gec. d. Ten Brink a.w. 178.

8) Zie Bronnen Gesch. Rott. dl. I. Olivier noemt ‘Van Bazel’ in brief a. V.G. ± 24-4-83 onder de tegenstanders in de Vroedschap van een Vrijcorps. Met den schepen-commissaris ‘Van Baarzel’, die volgens O.a.V.G. 26-5-82 de Ouderw. Ndl. Patriot de hand boven 't hoofd houdt tegenover den belastinggaarder, wordt dezelfde bedoeld.

9) Er was ± 1785 bij geen enkele kerk te R. een Ds V..., volgens meded. v. den archivaris van R.

10) Zie o.a. over hem Knuttel in Nw. Biogr. Wb.

11) H.a.V.G.z.d. (wsch. 1785).

[p. 373]

bereid tot de uitgave, al stelt de vertaler bijzonder hooge eischen; want het mag er niets minder mooi uitzien dan de werken van Hemsterhuis¹⁾. Het werk was al eens, buiten onze grenzen, overgebracht in het Fransch; Hake bemerkte het toevallig²⁾, maar vergelijking bracht hem, evenals Olivier, tot de erkentenis, dat Van Goens' vertaling, als veel beter³⁾, toch behoorde gedrukt te worden⁴⁾. Olivier trouwens, bij wien het manuscript eerst aankwam, had uit pure ingenomenheid met het werk reeds een copie ervan gemaakt, voor hij het aan Hake overgaf⁵⁾. Ook overlegt hij met Van Goens, of hij niet een Hollandsche vertaling zal maken, om die ook aan Hake te presenteeren⁶⁾.

Entretiens sur la Franc-maçonnerie heet het boekje in vertaling⁷⁾; Ernst und Falk, Gespräche für Freimaurer, in het Duitsch⁸⁾: een der laatste werken van Lessing, in denzelfden tijd geschreven en in denzelfden geest als Nathan der Weise⁹⁾. Lessing is slecht tevreden met den werkelijken toestand der loges; waar geld, stand, vorstengunst, intrigue en klaplooperij thans heerschen; die broeders van andere observantie vervolgen, en een verlichten Jood evenmin opnemen als een schoenmaker, al was hij een Böhme of Hans Sachs. Goudmaken, geestenbezweren, Tempelier-spelen houdt ze bezig; kinderachtige fantasieën en geheimdoenerij in plaats van te arbeiden aan de verbroedering der menschheid, het ideaal en het waarachtig geheim der Orde.

Ernst, door Falk in de eerste drie gesprekken tot de Orde gebracht, blijkt in de laatste twee bitter ontgoocheld. Falk, die vroeger al te verstaan had gegeven, dat men heel goed de hoogste

1) Even maakt H. bezwaar: het beste drukpapier kost 5 gld. de riem, H.' werken zijn op fijn groot mediaan van 13 gld. Maar V.G. krijgt zijn zin. H.a.V.G.z.d. (± begin Juli 83); 19-12-83; 27-12-84. Dan komt de kwestie van vignet. Hemsterhuis teekende die zelf. Langer dan een half jaar duurt het geschrijf en gewrijf; wat H. voorstelt, voldoet V.G. niet, wat V.G. aanbiedt of als model aanprijst, bevalt noch H. noch den graveur: ‘a wide stretched mouth cannot point out Mystery’. H.a.V.G. 22-12-83; 2-1, 6-2, 21-6, 9-7-84.

2) Hij had die vert. zelf, met verschillende Duitsche werken over V.M., die hij gaarne aan V.G. wil zenden, 25-7-83.

3) De Fra. corrector, dien H. in den arm nam, ondanks O.'s aanbod, had ook maar een paar aanmerkingen over verouderde of niet-Fransche uitdrukkingen. H.a.V.G. 19-12-83 met bijlage.

4) H.a.V.G. 25-7-83.

5) O.a.V.G. 9-7-83; vgl. H.a.V.G.z.d. (begin Juli).

6) O.a.V.G. 9-7-83. Ik vond slechts een Holl. vert. van 1807, uitgeg. te Rott.

7) H.a.V.G. 19 en 22-12-83; 21-6 en 27-1284. Ook in ms. lijst Kon. Bibl. heeft V.G. zelf Entretiens s.l.F.M., Rotterdam 1784 naast andere werken van zijn hand geplaatst, maar zonder als bij al dat andere zijn naam er uitdrukkelijk bij te noemen.

8) H.a.V.G. 25-7-83.

9) Eerste drie gesprekken 1778, de volgende twee 1780. Anti-Goeziana 1778; Nathan 1779; Erziehung des Menschengeschlechtes 1780.

[p. 374]

plichten der vrijmetselarij vervullen kon, zonder V.M. te heeten, weet geen beter antwoord dan de vergelijking: loge staat tot vrijmetselarij als kerk tot geloof. De geschiedenis leert, dat het een het ander steeds te gronde richtte: hij vreest, dat het de Loge juist zoo vergaat. Troost moge het zijn, dat het wezen der zaak niet vergaat met den tijdelijken vorm. Die vorm is niet ouder dan de eeuw zelve; wat men voor ouderen oorsprong aanvoert, is alles falsificatie; hij stamt van Christopher Wren. IJverig lid van een tempeliers-masoney, die zich in Londen tot in de 17de eeuw had weten staande te houden, kwam hij door de populaire verwarring van masonry met masoney (een overoud Germaansch woord!) op de gedachte, de bekende symbolen in te voeren¹⁾. De vrijmetselarij zelve is echter oud, zéér oud: de Tempeliers, de Ronde Tafel hoorden er toe; zij is zoo oud als de maatschappij, zoo niet ouder. Zij wil geen geweld, ‘schmiegt und biegt’ zich altijd en overal naar de burgerlijke maatschappij; een zich zwak voelende regeering kan ze verdrukken, maar zij laat zich niet onderdrukken, want zij berust ten slotte op ‘das Gefühl gemeinschaftlich sympathisirender Geister.’

Van Hertog Ferdinand van Brunswijk, den Grootmeester der Duitsche Loges, aan wien Lessing het eerste stuk had opgedragen, ‘bekam (er) einen bittenden Wink,’ dit vervolg niet te laten drukken of afschrijven zonder zijn toestemming²⁾; het was een derde, wien door een merkwaardig toeval een afschrift in handen heette te zijn gekomen, die het ‘ohne Winke zu haben’ uitgaf. In het eerste, gevaarloos geachte, gedeelte had Lessing het ideaal - of zijn ideaal - der Orde voorgehouden. Maatschappij- en staatvorming, zoo had hij daar betoogd, die onvermijdelijk schijnt bij de vereeniging der menschen, bewerkt noodwendig, ook op haar best, te gelijk weer scheiding: van natie, van zede en religie, van positie. De Vrijmetselarij nu bestrijdt de vooroordeelen van standbesef, patriottisme, en geerfden godsdienst. Zij neemt ‘jeden würdigen Mann von gehöriger Anlage’ op, zonder onderscheid van land, stand of geloof, en herstelt zoo de verbroken eenheid van het menschelijk geslacht: een taak van eeuwen, een goed werk, dat goede werken overbodig maken zal.

1) Hist. en etymol. onjuiste beweringen.

2) Voorrede der ‘Fortsetzung’; en A. Stahr, Lessing⁷ II 383. Over L. en de V.-Mij. zie ook Danzel und Guhrauer, G.E. Lessing² II 488-499.

[p. 375]

Van Goens' boekje van 1784 schijnt spoorloos verdwenen. Zelfs de bibliotheek van het Groot-Oosten der Nederlanden met de rijke verzamelingen van Prins Frederik en van Kloss heeft het niet¹⁾. Maar als bij toeval vind ik in een verzamelbandje uit deze bibliotheek een werkje: Entretiens sur la Franc-maçonnerie, par un Philosophe, bien digne d'en être. Londres, 1786. Een Engelsche herdruk dus²⁾.

Het is een ongedwongen, maar toch nauwkeurige vertaling der eerste drie gesprekken van Lessing. Een ‘Dédicace de l'éditeur françois’ wijst op een bijzondere aanleiding er voor, en geeft in sobere woorden uiting aan zelfde gevoelens als Lessing bezielden. ‘Vous vous plaignez, Madame la Comtesse, de ce que Monsieur votre fils se soit fait recevoir à la Loge de ***. Lisez l'écrit d'un Philosophe que je vous présente, et vous aurez plutôt du regret, si je vous dis, que malgré sa réception dans l'ordre, Monsieur votre fils n'aura peut-être jamais l'avantage d'être Franc-Maçon. Vous me faites la grace de m'estimer, quoique je fasse profession de l'être. Le philosophe l'étoit-il? Je suis Franc-Maçon, Madame, et je vous renvoie au titre: Il étoit digne de l'être. Agréez’..., etc.

Waarom vertaalde Van Goens het tweede stuk, het vernietigende oordeel over den werkelijken toestand der Orde, niet? Hier ligt, dunkt mij, het antwoord: ‘Je suis Franc-Maçon, Madame.’ Dat hij het vervolg niet gekend zou hebben, lijkt mij uitgesloten. Maar de Orde had, bij monde van den Duitschen Grootmeester, de publicatie feitelijk verboden; en daardoor achtte Van Goens zich gebonden. Maar in zulk een aanprijzing van zulk een ideaal, als het eerste deel gaf, lag reeds genoeg kritiek opgesloten. En het kan wel niet anders, of niet minder dan Lessing's ideaal moet ook Lessing's critiek Van Goens uit het hart zijn gesproken: zoowel die op de broederschap als die op de sociale en politieke samenleving. Soortgelijk ideaal had hij zelf gekoesterd; nu stond hij aan het einde van zijn politieke, als voor tien jaar van zijn wetenschappelijke loopbaan, ongenadig vervolgd door zijn vijanden, pijnlijk teleurgesteld in beschermers en vrienden. Als slachtoffer zag hij zich, eerst van godsdienstig fanatisme, daarna van nationale

1) Evenmin bibliotheken of Gem.-Archief te Rotterdam; ook de Kon. Bibl. en de Universitaire boekerijen konden er mij niet aan helpen.

2) Dat het niet de uitg. v. Hake is, blijkt uit pl. en j. Vgl. boven 373 n. 7. Dat het geen titel-uitgave kan zijn, bewijst de uitvoering op gewoon papier, in 12^o. Vgl. boven 373 n. 1.

[p. 376]

verblinding, partijhaat en standsintrigues. Wat had de Loge hem geboden? Wat bood zij hem thans?¹⁾

Terwijl de druk van het boekje nog in voorbereiding was, zal de bekoring van het ideaal reeds zijn gaan verzwakken. Want op het einde van 1783 of in het begin van 1784 is de groote geestelijke strijd in hem begonnen; reeds zoekt hij troost in de Heilige Schrift, bij haar waarde krachtig bepaald, ongeweten, in haar eenvoudigheid, door een dienstbode²⁾. Als straks die crisis voorbij is, staat hij niet meer naast of achter Lessing, maar tegenover hem. Dan zoekt hij geen sterkte meer in menschendeugd, die was of zijn zal, maar in de genade Gods, die is. Terwijl Lessing volhardde in zijn verachting van het orthodoxe Christendom: ‘dat afschuwelijke samenstel van nonsens’³⁾, roemde Van Goens later in zijn ‘Köhlerglaube’⁴⁾.

Tijdens zijn hoogleeraarschap was Van Goens daarvan nog ver verwijderd. ‘Geheel verdoold in de denkwijze van de philosophen der eeuw’⁵⁾ - daarin tastte zijn collega Tydeman niet ver mis. En na al wat wij van zijn wijsgeerige en godsdienstige ideeën en relaties hebben medegedeeld, zal het niet verwonderen, dat ook minder orthodoxe vrienden wel eens bezorgdheid gevoelden, zij het van anderen aard. Als professor had hij zich te houden aan de leer der Hervormde kerk; verachtelijk over haar te spreken, stond niemand vrij⁶⁾. En hij kon wel eens zeer ver gaan.

In de Voorrede voor Volkmann bestreed Van Goens heerschende vooroordeelen omtrent Italië. Ook dit: ‘in Italiën is noch Godsdienst noch zeden.’ Hij stelt daartegen: 1. Tot nog toe heeft men Italië eer van te veel dan van te weinig godsdienst verdacht, en met reden. 2. ‘Geheel Europa is tegenwoordig in een soort van crise met opzicht tot de godgeleerdheid; en alle rechtschapene luiden wenschen dat ze ten besten moge uitvallen. Ondertusschen kan men niet ontkennen, dat tot noch toe omtrend dezelve van een zeker soort van luiden los genoeg gedacht wordt. Dit heeft zelfs

1) Z.b. 372.

2) Zie o.a. briefwiss. m.W.L. Brown van 1783 en 1784. En ms. Fratras de pensées van 7-2-84.

3) L.a. Mendelssohn 9 Jan. 1771. Hij prijst M., die in zijn conflict met Lavater ronduit spreken kan, oneindig gelukkig boven ‘andre ehrliche Leute, die den Umsturz des abschäulichsten Gebäudes von Unsinn nicht anders, als unter dem Vorwande, es neu zu unterbauen, befördern können.

4) V.G.a. Van Alphen 1-5-1802.

5) Zie boven 274.

6) Vgl. Hartog, Uit d. dagen d. Patriotten 106 vlgg. In Holland 1773 nog plakkaat, daartegen zware straffen dreigend. Ibid. 127.

[p. 377]

in ons land plaats, en in Engeland en Frankrijk veel meer dan in Italiën.’ Dáár laat men er zich niet over uit, en ieder denkt er, wat hij wil. 3. Ook voor een Hollander is het wel eens goed, dat hij ziet, hoe na bijgeloof en ongeloof aan elkaar grenzen, en hoe moeilijk het is, den middenweg te houden. Brengt hij een redelijken godsdienst mee naar Italië, dan loopt hij van het eene juist even veel of even weinig gevaar als van het andere. ‘Verscheide andere aanmerkingen, die men op dit stuk zou kunnen maken, stap ik willens voorbij’, besluit hij veelbeteekenend¹⁾.

Ik ben geneigd verband te zien tusschen deze uiting en een plaats in de Lettres de la Montagne²⁾ van den vereerden Rousseau: ‘Considérez l'état religieux de l'Europe... La religion, décréditée en tout lieu par la philosophie, avoit perdu son ascendant jusque sur le peuple. Les gens d'Eglise obstinés à l'étayer par son côté foible, avoient laissé miner tout le reste; et l'édifice entier, portant à faux, étoit prêt à s'écrouler. Les controverses avoient cessé parcequ' elles n'intéressoient plus personne’... Vooral omdat hetgeen we bij Van Goens lezen, in zeer verzachten vorm, van het oorspronkelijk bedoelde slechts een vermoeden geeft. Lelyveld hoorde praten van ketterij, ‘en dat er in een blad, dat herdrukt is, een noot gestaan had, waarin gezegd wierd, dat het thans in crisis stond, of de Christelijke Religie zoude aengenomen of verworpen worden’³⁾. Inderdaad had hij op het laatste oogenblik nog een blad laten herdrukken, om aan deze passage haar scherpte te ontnemen, op het dringend verzoek van Ten Hove en van Fagel junior, den geliefden leerling en vriend van Hemsterhuis, ook door Van Goens in deze Voorrede hoog geprezen⁴⁾. Hij had hun de afgedrukte vellen ter inzage gezonden⁵⁾. ‘Figurez vous qu'en lisant la p. XIX Fagel et moi nous nous jettons à vos genoux pour vous prier de ne pas laisser subsister geheel Europa, enz. Tout cela est vrai et bien dit et bien vû, mais vous êtes suspect et vous risqués de vous attirer de très mauvaises affaires, qu'à vôtre âge et dans vos circonstances vous devés eviter comme la peste. Ni lui ni moi nous ne sommes des bigôts, comme vous le savés très bien. Dit is de rede waarom wij u met des te meer ruymte raaden

1) Volkmann, Reisboek I Voorr. 19-20.

2) Lettre V, tegen het einde.

3) Br I 298. (L.a.V.G. ± 3-6-73).

4) Volkmann I Voorr. 9-10. Vgl. VI Voorr. 109. Hij stierf reeds in Aug. 1773. Fr. Hemsterhuis geeft dan zijn Description philosophique du Caractère de feu Mr. F. Fagel (1773); ed. Meyboom II 213 vlgg.

5) Br. I 341.

[p. 378]

d'ôter ce passage, c.à.d. de l'adoucir, mais à tout prix. Vous allés me dire que vous ne mettés point votre nom; soit, mais ne vous faites pas illusion. 1^o. vous êtes suspect. 2^o. votre stile est à vous et très reconnoissable.’ Na lofspraak over dien stijl, en mededeeling, dat Ruhnkenius, mede tegenwoordig bij de lezing, ook wel genoegen in het stuk scheen te vinden¹⁾, vervolgt Ten Hove: ‘Tavel aussi en a été fort content, mais il est tout à fait de nôtre avis sur les godemici²⁾ et sur le geheel Europa’³⁾. Later betuigt hij zijn dank aan Van Goens, ‘d'avoir mis des cartons. Geheel Europa étoit la seule remarque vraiment essentielle. On ne voit rien à changer à la feuille actuelle’⁴⁾. Het onmiddellijk gevaar was afgewend, maar het wantrouwen was door deze Voorrede, en haar geschiedenis, die niet onbekend bleef, weer vergroot.

Nog enkele andere, niet zóó ernstige bezwaren hadden de Haagsche vrienden geopperd; ook die kwam Van Goens tegemoet door gewijzigden herdruk; zij betroffen enkele uitdrukkingen ‘qui se disent en conversation, mais qui se n'impriment point,’ waarmee Van Goens ook een zwak verried voor obscoene bijzonderheden van Italiaansche onzeden⁵⁾. Maar daarmee komen we tot een nieuw hoofdstuk.

1) Vgl. boven 131.

2) Zie ben. m.n. 5.

3) Br. I 343 vlg.

4) Ibid.

5) Br. I 343; vgl. Voorrede xvii: ‘en mogelijk van - dingen die noch heller klinken.’ Toch kan hij niet laten, er p. xliv nog eens op terug te komen, waarover T.H. hem weer berispt.