Rob Nieuwenhuys. Leven tussen twee vaderlanden

[p. 93]

Pak Rob, graag weer aan denken
A.B. Lapian

Kyoto (Japan), augustus 1981

Het eerste woord heeft niets te maken met het Nederlandse werkwoord pakken. Het is een verkorte of liever vertrouwelijke vorm van het Indonesische ‘bapak’ dat letterlijk vertaald vader betekent. Je kan dus net zo goed ‘Pa Rob’ schrijven, maar voor mijn gevoel is dit weer iets anders. Bepaalde woorden zijn gewoonweg niet te vertalen en de manier waarop een woord gespeld wordt, speelt hierbij een grote rol. We schrijven in het Indonesisch bij voorbeeld ‘tempo dulu’ als we het over een vroeger tijdperk hebben, maar vaak kom je in de krant ‘tempo doeloe’ tegen, en hiermee bedoelt men dan ‘de goeie ouwe tijd’ van voor de oorlog - het koloniaal verleden dat in Indonesië voor de oudere man-in-the-street (hij moet nu wel minstens 60 zijn) de ‘zaman normal’, de normale periode, was. Eigenlijk zou men eens moeten nagaan hoe deze speciale term (in de oude schrijfwijze) ingang heeft gevonden. Ik heb een sterk vermoeden, hoewel ik het natuurlijk niet kan bewijzen, dat men aan de titel van het fotoboek heeft gedacht.

Goed, het is dus Pak Rob. Het gekke is dat ik hem eigenlijk nooit zo heb genoemd. ‘Zeg maar gewoon Rob,’ heeft hij meermalen aangeboden. Maar het ging moeilijk. Voor collega's met wie hij in het Indonesisch converseerde was hij natuurlijk direct Pak Rob, omdat je in deze taal altijd tegenover een oudere man vanzelfsprekend ‘bapak’ en tegen een oudere vrouw ‘ibu’ zegt. Ik was toen (in 1967) voor de eerste keer in Holland en probeerde zo goed mogelijk Nederlands te spreken. Bij elk Indonesisch woord dat op mijn lippen lag, zocht ik meteen de Nederlandse vertaling, en als je dus ‘bapak’ wou zeggen dacht je direct aan ‘vader’. En dat vond ik dan weer in de Nederlandse context niet op zijn plaats. Maar hoe meer en hoe langer je in aanraking komt met andere talen en beschavingen, hoe meer je tot de ontdekking komt dat bepaalde zegswijzen niet vertaald kunnen worden. Dit geldt niet alleen voor speciale woorden zoals het Duitse ‘Heimat’, het Javaanse ‘angker’, of het Spaanse ‘guapa’, maar zelfs ook voor doodgewone woorden die je dagelijks gebruikt. Zoals het Japanse ‘hai’ dat meestal met ‘ja’ wordt vertaald, hoewel het soms ook ‘alstublieft’ betekent als je bij voorbeeld geld aanreikt bij het betalen, of ‘ik begrijp het’, wat niet hetzelfde is als ‘ik ben het met je eens’ (dus zoals het Javaanse ‘inggih’). Soms moet het zelfs met ‘neen’ worden vertaald als het een antwoord is op een negatieve vraag. ‘Heb je het niet begrepen?’ Ja, zeg je dan in Japan als je het inderdaad niet hebt begrepen, maar als je het wel begrijpt zeg je juist ‘neen’.

Daarom - onvertaald - Pak Rob.

[p. 94]

De eerste ontmoeting was, denk ik, in de laatste week van september 1967. Zijn afdeling was op de 5de verdieping van het nieuwe KITLV-gebouw op het Stationsplein in Leiden. Samen met Frits Jaquet en Rugebregt, had ik een gezellig rendez-vous in het koffiekwartiertje dat uitliep tot een half uur (of meer). Ik kan me niet meer herinneren waarover het gesprek ging, maar opeens kwam men tot de ontdekking dat ik Amsterdam nog nooit had gezien. Ik werd namelijk toen ik in Nederland aankwam rechtstreeks van Schiphol naar Leiden gebracht. Na enkele weken vond ik een leuk zolderkamertje in Katwijk aan Zee aan de boulevard, met een mooi mini-uitzicht (het was maar een klein venster) op zee. Voor een bezoek aan de ambassade en het Rijksarchief kwam ik soms in Den Haag, en intussen had ik ook al een reisje gemaakt naar Bonn. Maar in Amsterdam was ik toen nog nooit geweest.

Ik voelde wel dat er wat aan mijn algemene ontwikkeling haperde en daar moest natuurlijk gauw wat aan gedaan worden. Pak Rob, toen dus meneer Nieuwenhuys, keek in zijn agenda en dadelijk werd een datum afgesproken. Hij zou me van het station afhalen. Niet van Centraal, omdat je daar moeilijk kon parkeren, maar van het station daarvoor. Ik moest dus een stoptrein nemen. Op de afgesproken tijd kwam ik aan, een beetje bezorgd omdat in Leiden werd verteld dat hij wel eens een afspraakje vergat. Maar bij de uitgang hoorde ik een bekend hoesten en bijna tegelijkertijd zag ik hem staan aan de overkant van de weg bij de auto. Hij stelde voor de auto ergens vóór de binnenstad neer te zetten om dan verder te gaan met de tram tot het Rembrandtsplein. En van daar begon de wandeltocht door de binnenstad.

Zo heb ik dus Amsterdam mogen leren kennen. De Munt, de Kalverstraat, het Begijnhof, de Dam, allemaal zeer vertrouwde namen van de aardrijkskundeles op de lagere school van tempo doeloe. Dezelfde gebouwen, grachten en straten van de plaatjes en foto's, maar nu drie-dimensionaal en springlevend met modern geklede mensen, en vooral de jongeren echt hip (‘het moet een beetje vuil zijn’). Het was meer sophisticated dan wat ik gewoonlijk zag in Katwijk en Leiden, en zelfs in Den Haag, maar toch vond ik alles kleiner dan ik me had voorgesteld. Je zou haast van elke bekende naam een verkleinwoord hebben gemaakt: het Muntje, het Rokinnetje en het Keizersgrachtje. Wel merkwaardig dat ik dit gevoel niet had in Leiden en Den Haag. Misschien kwam het door de aardrijkskundeleraar die ons Amsterdam heeft beschreven in overdreven proporties (ik geloof dat hij er zelf nooit was geweest). Of misschien ook omdat je als kind alles groter zag dan het in werkelijkheid was, want hetzelfde gevoel had ik toen ik na een periode van bijna 17 jaren terugging naar mijn oude negorij in de Minahasa met het oude huis en het schoolgebouw.

Bij de lunch werd ik getrakteerd op een heerlijke grote pannekoek die ik als ik Amerikaan was een ‘coast-to-coast pancake’ genoemd zou heb-

[p. 95]

ben. Daarna werd de tocht weer voortgezet. En tegen het einde van de dag hebben we dezelfde gebouwen en plaatsen gezien vanuit de grachten. De tourgids deed haar best. Je merkte dat aan de hoofden der inzittenden van de boot. Nu eens naar links en dan weer naar rechts gekeerd, tegelijk en op commando van onze gids. Voor een Amsterdammer als Pak Rob was dit natuurlijk niets. Hij bleef kijken naar een bepaald punt dat hem interesseerde. Misschien keek hij niet eens en dacht aan wat anders. Maar als je dan naast hem zat en zoveel mogelijk de opmerkingen van de gids trachtte te volgen in zo'n guided tour, moest je telkens pal in zijn gezicht kijken als je in de ‘goede’ richting keek.

Na de tour was het tijd de auto te halen en thuis met de familie kennis te maken. En 's avonds werd ik weer getrakteerd. Samen met de hele familie gegeten bij de Spanjaard.

Later op de terugreis in de trein de belevenissen van de dag verwerkend, dacht ik opeens aan wat het al niet gekost moest hebben. Het lekkere eten, en vooral de waardevolle tijd zo royaal aan mij besteed, en dan nog als toerist je eigen stad te moeten bekijken. Ik voelde me schuldig omdat ik echt genoten had. Ik probeerde mijn geweten te sussen met de gedachte dat hij het zelf misschien ook wel leuk had gevonden.

‘Het is natuurlijk niet fair alleen Amsterdam te kennen’, zei hij bij de volgende ontmoeting in Leiden. Daarom moesten we later ook Rotterdam doen. Alweer een onvergetelijke dag. Deze keer geen oude stad. De gebouwen waren nieuw, zeer modern zelfs. Maar de oude plekjes waren er nog. Zoals de plaats vanwaar schepen vroeger vertrokken naar de Oost, vol met ambtenaren, ondernemingspersoneel, onderwijzers, en niet te vergeten de zendelingen. Een van hen kwam uit Schiedam en moet wel (bijna een eeuw geleden) vanuit Rotterdam vertrokken zijn. Hij werd een heel goede vriend van mijn grootvader, die een van zijn zoons naar hem noemde en zijn enige dochter (mijn moeder) naar zijn vrouw en van wie ik dus indirect mijn naam heb gekregen. Rare gedachten bij zo'n wandeling door een moderne stad.

Maar het bleef niet alleen bij Amsterdam en Rotterdam, er volgden nog meer tochten met Pak Rob: om het IJsselmeer, en enkele keren door Friesland vanuit zijn boerderijtje Pondok Baru. Ik wil hiermee twee dingen zeggen. Ten eerste, dat hij nooit de afspraken heeft vergeten. En ten tweede, misschien wel het belangrijkst: wordt hij door vele Nederlanders vaak geassocieerd met Indonesië en de Indische bellettrie, voor óns (want vóór en ná mij hebben vele landgenoten hetzelfde ondervonden) betekent hij juist Nederland. Herinneringen aan Pak Rob zijn nauw verbonden aan de polders en de plassen, aan kennismakingen zowel met de oude Schreierstoren en de Oudemanhuispoort in Amsterdam als met de schilderijen van Jeroen Bosch en Kees van Dongen in Boymans van Beuningen in Rotterdam. Een wandeling over een oud kerkhof met nog oudere bomen in Monnickendam, en een bezoek aan het ouderwetse planeta-

[p. 96]

rium in Franeker, en nog veel meer. Trouwens, als geboren leraar Nederlands op verscheidene middelbare scholen op Java (ik had ook bijna tot zijn leerlingen behoord als hij was ingegaan op het aanbod directeur te worden van de middelbare school in de Minahasa), en als docent in de Nederlandse taal- en letterkunde aan de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte in het voormalige Batavia, kon hij niet anders. Voor velen van zijn ex-leerlingen en -studenten was hij de ‘window on Holland’, zoals hij wellicht in Nederland een Oost-Indische ‘spiegel’ heeft mogen zijn.

Maar dit is natuurlijk niet helemaal juist. Want behalve echte Hollandse pannekoeken, hebben we ook nog samen saté geroosterd op een houtskoolvuurtje op de boerderij. En naar gamelan-muziek geluisterd bij een warm kopje koffie in Hindeloopen, en de recepten geproefd van Beb Vuyk in Loenen aan de Vecht. Dan waren er ook de lange gesprekken over tempo doeloe en de tijd van de Japanse bezetting (‘niet meer aan denken’). En de foto's van Indonesië en zijn volkstypen.

Een foto van een mooie dame hing aan de muur in zijn werkkamer (of was het de kamer ernaast?) in Leiden. Het bleek een foto van Maria Dermoût te zijn. De naam klonk zo bekend, en in een toestand van onderontwikkeling heb ik het toch maar aangedurfd over haar te vragen. Om meer over haar te weten te komen. Later is haar werk voor mij een nieuwe ontdekkingstocht geworden van veel meer dan tienduizend dingen. De mij welbekende binnen- en buitenbaai van Ambon worden nu met andere ogen gezien. En zelfs bij de traditionele zomerfestivals in Japan vind ik Maria Dermoût (‘steeds weer aan denken’) telkens terug. In Japan (waar ik dit stukje heb geschreven) gelooft men dat de doden eens per jaar terugkomen, op sommige plaatsen gebeurt dit in juli, in Kyoto is het echter in augustus. Dit feit wordt in verschillende tempels herdacht, elk met eigen ceremoniële processies en dansen.

's Avonds op de 16de augustus gaan de zielen weer weg van Kyoto. En om hen te helpen de goede weg naar het hiernamaals te vinden, worden er op vijf plaatsen in de bergen die de stad omringen grote kampvuren ontstoken. Eerst in het oosten, precies om 8 uur als het al donker is. En kort na elkaar de vier overige. De middelste heeft de vorm van een boot, de laatste - in het zuidwesten - die van een poort. De straten zijn dan vol mensen. Ze komen zelfs van heel ver om dit specifieke schouwspel mee te maken. Ik volgde het ritueel vanuit een kleine tempel in het dorp O-kitayama dat nu al is opgeslorpt door de steeds uitbreidende stad. Bij deze tempel werd de vlam ontstoken die moest dienen voor het vierde vuur, de Hidari Daimonji, dat precies om kwart over acht begon te branden. Je kon toen ook zien welke huizen tot de oorspronkelijke boerenbevolking behoren. Want voor elk huis werd op hetzelfde moment een fakkel aangestoken, allemaal van het oorspronkelijke vuur van de tempel.

Er heerst een heel andere sfeer dan bij het afsteken van vuurwerk waar uitbundig ‘ah’ en ‘oh’ bij wordt geroepen. Bij deze gebeurtenis is men,

[p. 97]

althans in de buurt van de tempel, opvallend stil. Zelfs als je de eerste vlammen zag op de berg. Je hoorde alleen het koor van de vrouwen die sutra's (buddhistische teksten) reciteerden. Je merkte wel dat men hier echt meeleeft. Een ieder was met zijn gedachten bij de vertrekkende zielen om hen bij te staan voor een goede tocht. Meteen was ik weer terug met Maria Dermoût bij Moeder van Kleintjes op de avond van Allerzielen.

Maar meer nog dan Maria Dermoût vind ik hier in Kyoto een andere schrijfster terug die ik ook door Pak Rob heb leren kennen. Sei Shonagon, de schrijfster van het Pillow-book, die hier tien eeuwen geleden heeft geleefd. De stad Kyoto werd door de Geallieerden gespaard en heeft niet geleden van bombardementen in de laatste oorlog. Er is daarom veel van het oude overgebleven, hoewel er in de loop der tijden ook heel wat vernield werd door de vele branden, aardbevingen, opstanden en binnenlandse oorlogen die de stad heeft gekend. Het originele stadsplan zoals Lady Shonagon dat gekend moet hebben is echter nog gemakkelijk terug te vinden. Bovendien is de rivier nog dezelfde Kamo van het Pillow-book en in de boven- en benedentempels van de rivier worden nog trouw dezelfde ceremonieën gehouden. Ook is er nog in het zuidoosten de Kyomizu-tempel waar men in de zomer hetzelfde gezang van de cicaden kan horen als duizend jaar geleden. En dan zijn er nog dezelfde wolken. ‘Ik houd van witte, purperen en zwarte wolken, en van de regenwolken die gedreven worden door de wind. Het is iets betoverends om in de ochtendschemering de donkere wolken langzamerhand te zien veranderen in witte. [...] Het is ontroerend om een dun wolkje te zien gaan over een zeer heldere maan.’ Zonder de gesprekken met Pak Rob zou ik niet geweten hebben dat ze had bestaan. Een schrijfster die - in haar eigen woorden - ‘de soort mens is die iets goed vindt wat anderen verfoeien en die dingen verafschuwt waar anderen van houden’.

In 1971 heb ik het geluk gehad Pak Rob te ontmoeten toen hij in Jakarta kwam. We hebben nog van de echte bami genoten in de oude Gang Klintji (nu Gang Kelinci gespeld), en daarna nog een kleine autorit naar de buitendorpen van Jakarta gemaakt. Daar moest natuurlijk gestopt worden. Alleen maar om even diep in te ademen. De lucht was er inderdaad veel frisser en zuiverder dan in de stad. Maar er was nog iets anders. Zeer bekende geuren van vroeger die hij nu weer opeens herkende. Ik stond er een beetje onbeholpen bij omdat ik niets rook. Misschien was het wel een soort ‘wilde groene geur’, dacht ik bij me zelf. Maar nee, het was de geur van zaagsel en grond. En ik vermoed dat er ook een peté-luchtje kwam aanwaaien uit een van de pondoks.

Het bleef uiteraard niet alleen bij de geurtjes, er waren ook kwakende kikkers waar hij enthousiast over was. Zo moesten de kikkers van Jatiwangi (een plaatsje dicht bij Cheribon) direct op de geluidsband worden vastgelegd. Dit laatste heb ik toevallig pas van Ayip Rosidi gehoord, de

[p. 98]

schrijver van de Sunda-landen met wie hij Jatiwangi heeft bezocht en die nu docent is in de Indonesische taal en letteren aan de Osaka University for Foreign Studies.

Het jaar 1971 betekende voor Rob Nieuwenhuys een weerzien met Indonesië. Hier loopt hij tussen een aantal Indonesische vrienden met wie hij in Jatiwangi logeerde bij de schrijver Ayip Rosidi en zijn vrouw (eigenlijk bij zijn ouders). Nieuwenhuys loopt naast mevrouw Rosidi. Aan haar kant Ayip zelf.

Daarna kwam in 1976 weer een gelegenheid voor een ontmoeting in Nederland. Hij was toen nog niet zo lang geleden flink ziek geweest en ik had me al een beetje voorbereid een ‘oude’ man te zien. Het was een verrassing door de glazen wand op Schiphol drie bekende figuren te ontdekken die naar me wuifden. Frits Jaquet, en Nieuwenhuys père et fils. Want Rogier was er ook. Maar de grootste verrassing was wel dat er niets veranderd was, ook niet wat het fysieke betreft. De bekende hoest was er en de oude gesprekken kwamen weer vanzelf los.

Toch was het niet helemaal hetzelfde meer. Dat ondervond ik enkele dagen later toen we in Amsterdam de tram moesten nemen. Hij kocht een ander soort kaart dan ik. ‘Ik betaal nu als een kind’, verontschuldigde hij zich. Merkwaardig, heb ik toen geantwoord, want op de Kei-eilanden in de Molukken is het woord voor grootvader (wat Pak Rob toen al was) hetzelfde als voor kleinkind. Beiden heten er ‘ubun’. Maar ik merkte wel dat hij het niet had gehoord. Misschien kwam het door het geraas van de tram. Of ook wel omdat hij weer ‘weg’ was, zoals men in Leiden soms van hem placht te zeggen. Ik kon dus ook niet doorgaan met te zeggen dat men op Java een generatie verder gaat. Daar is het woord voor overgrootvader hetzelfde als voor achterkleinkind, ‘buyut’.

Dit laatste bezoek was maar zeer kort. Maar toch hoor, Pak Rob, ‘het laat je niet los’.