Rob Nieuwenhuys. Leven tussen twee vaderlanden

[p. 74]

Fried(a) en Rob Nieuwenhuys met hun kinderen Rogier en Frank met recuperatieverlof in Nederland, begin 1947. In juli 1952 vertrok het gezin voorgoed naar Nederland en werd Rob Nieuwenhuys leraar Nederlands te Amsterdam.

[p. 75]

Het geheim van de klarinettist
K. Schippers

Op een herfstige namiddag in 1954 fietste ik in Amsterdam van het Raamplein, niet ver van het Leidseplein, naar de Huydecoperstraat om een boek te kopen. Mijn leraar Nederlands had die middag uit het boek voorgelezen en erbij gezegd waar het te koop was.

Na een paar raadgevingen van voorbijgangers bereikte ik de Huydecoperstraat, een zijstraat van de Weteringschans, met op de hoek de bioscoop Alhambra. Maar op het door de leraar opgegeven nummer bevond zich geen boekhandel. Daar was het kantoor gevestigd van het damesweekblad Margriet. In een etalage lagen enkele exemplaren van het tijdschrift, een uitgave met knippatronen en enkele breiboeken.

Ik liep de Huydecoperstraat op en neer, maar er was geen boekhandel te bekennen. Voor de etalage van Margriet bleef ik opnieuw stilstaan. Was het mogelijk dat zich achter een geheime deur een boekhandel bevond? Die mogelijkheid verwierp ik. Aan een grap dacht ik ook niet. Op de Eerste Openbare Handelsschool met vijfjarige cursus h.b.s.-A zou geen leraar zich aan zo'n practical joke wagen.

Had ik mijn leraar dan verkeerd verstaan? Het was misschien vrijpostig hem dat te vragen. Maar omdat hij had gezegd dat het boek alleen in de Huydecoperstraat te krijgen was en omdat het een boek was dat ik helemaal wilde lezen, vroeg ik hem aan het eind van een lesuur waar die boekhandel dan wel te vinden was.

‘In de Huidenstraat, zei ik dat dan niet?’, zei hij.

Het boek heette De uitvreter - Titaantjes - Dichtertje. Het was geschreven door een man met het merkwaardige pseudoniem Nescio. Ik kocht het - de derde druk - bij Karei van Boeschoten in de Huidenstraat, de enige boekhandelaar die een wielrenner in dienst had. Deze bediende snelde op zijn racefiets naar uitgeverijen en boekenimportbedrijven om zo snel mogelijk de boeken te halen waar een klant naar vroeg en die Van Boeschoten niet in voorraad had.

De leraar heette R. Nieuwenhuys. Later bleek dat het geven van het onbedoeld komische advies om naar de Huydecoperstraat te gaan typerend voor hem was.

Ik kreeg les van Nieuwenhuys nadat ik in de zomer van 1954 was gezakt voor mijn eindexamen. Ondanks de teisteringen van boekhouden, economie, recht, handelsrekenen en staatsinrichting besloot ik het nog een jaar over te doen.

Nieuwenhuys begon in 1953 les te geven aan de Eerste Openbare Handelsschool. Ik zag hem wel eens voor zijn lokaal staan, tussen de lesuren, of lopen door de gang en was vooral getroffen door zijn das. Het dessin

[p. 76]

In 1954 als leraar Nederlands in de vijfde klas van de h.b.s. aan het Raamplein te Amsterdam. In die klas zaten toen Henk Marsman (J. Bernlef), Gerard Stigter (K. Schippers), die schrijver zouden worden, en de latere fotograaf Ronald Sweering. Deze foto is achter de coulissen gemaakt na een schoolfuif. Nieuwenhuys regisseerde toen samen met een collega ‘Les mariés de la tour Eiffel’ van Jean Cocteau. (Foto Ronald Sweering.)

[p. 77]

interesseerde mij niet, de knoop wel.

Hij strikte zijn das niet als alle andere leraren of als een kantoorbediende. De knopen van hun dassen waren nog in de stijl van de jaren dertig: langwerpig met een afwijking naar links. Nieuwenhuys strikte zijn das, zoals de medeleerlingen die ik waardeerde en ik het deden: in de vorm van een kegel, met symmetrische lijnen. Die knoop was geïntroduceerd door de Amerikanen, onze bevrijders.

Van een vriend uit de parallelklas hoorde ik bovendien dat Nieuwenhuys had gezegd dat hij van jazzmuziek hield. Dat paste wel bij zijn das. Toch kon ik het nauwelijks geloven. Een leraar die over jazz praatte? Op mijn school zaten leraren die nog in de jaren twintig les hadden gegeven en voor wie het woord jazz alleen al een vloek was.

Ik verzamelde moed en ging op een dag, na een lesuur, met twee jazzboekjes zijn klaslokaal binnen en vroeg of hij die had gelezen. Hij zei er een niet te kennen. Hij wilde het graag van mij lenen, ofschoon ik nu geloof dat hij het alleen aannam om mij niet teleur te stellen. Ik heb het boek nooit teruggekregen.

Al had hij een jazzboekje van mij geleend, van zijn leraarschap verwachtte ik niet veel. De lessen Nederlands die ik van twee leraren had gekregen, waren een zure plicht geweest. Vondel, Hildebrand en als moderne dichter Kloos - ze waren allemaal even vervelend. Waarom zou ik van Nieuwenhuys iets anders mogen verwachten? Misschien gaf hij aardig les, maar de Nederlandse literatuur zou hij niet kunnen veranderen.

Vanaf die eerste middag dat Nieuwenhuys mij naar de Huydecoperstraat wist te krijgen, begreep ik dat de twee andere leraren mij hadden bedrogen. Uit het werk van Nescio had hij alleen maar iets voorgelezen en gezegd dat het mooi was. Toch raakte ik gefascineerd.

Hij las werk voor van Alberts, Elsschot, Leo Vroman, Carson McCullers, Richard Minne, G.K. van het Reve, Multatuli, Max de Jong, Piet Paaltjens, De Schoolmeester. Hij analyseerde dat werk niet, hij zei alleen maar waarom hij het mooi vond.

Ik kreeg het gevoel dat wat ik tot nu toe voor literatuur had moeten houden een grote stroperige brij was. De schrijvers die Nieuwenhuys ter sprake bracht, leken niet te hebben geschreven om leerlingen te pesten, maar om, ja, om wat?

Ik geloof niet dat ik van hun werk toen veel begreep. Misschien heb ik alleen beseft dat Nieuwenhuys wilde laten zien dat je van boeken kunt houden. Soms lachte hij zelfs om een passage die hij had voorgelezen.

Lachen om zo iets ernstigs als literatuur! Daar stond ik versteld van. Mocht dat dan? Van het werk van Nescio zei hij zelfs dat het humoristisch was. Bij een proefwerk vroeg hij ons op te schrijven wat volgens ons humor was. ‘Een lach en een traan’, schreef ik. In de kantlijn merkte hij op: ‘zwak geformuleerd’.

Nieuwenhuys liet reprodukties zien van impressionistische, expressio-

[p. 78]

nistische en surrealistische schilderijen. Ook daarvan begreep ik niet veel. Maar ik raakte er wel van onder de indruk. Voor schilders - en schrijvers - bestonden er kennelijk geen wetten. Die waren vrij om te doen wat zij wilden.

Rob Nieuwenhuys leest in de klas vooruit ‘Tsjip’ van Willem Elsschot.
(Foto: Ronald Sweering.)

Hij las poëzie van pygmeeën en van Lewis Carroll. Van Carroll in elk geval deze strofe:

Next, when you are describing
A shape, or sound, or tint;
Don't state the matter plainly,
But put it in a hint;
And learn to look at all things
With a sort of mental squint.

Nu denk ik dat hij met deze strofe probeerde uit te leggen wat de door hem behandelde schrijvers verbond. Een afkeer van hoogdravende onzin, een poging om met betekenisvolle details een geheel te suggereren.

Ik zag dat Nieuwenhuys zich tussen de leraren boekhouden en handelsrekenen niet thuis voelde. Hij zei er nooit iets over, maar het lesgeven op de Eerste Openbare Handelsschool moet voor hem een tijdelijke oplossing zijn geweest. De tijd kwam hij het best door met het in de klas openbaar maken van zijn voorkeuren: in de literatuur, in de schilderkunst, in de muziek. De leerlingen die daarin niet geïnteresseerd waren, mochten iets anders doen.

Een keer besteedde hij een les aan nursery rhymes.

[p. 79]

 

What's the news of the day.

 

Good neighbour, I pray?

 

They say the balloon

 

Is gone up to the moon.

Of:

There was an old woman
Lived under a hill,
And if she's not gone
She lives there still.

Of:

Oh that I were
Where I would be,
Then would I be
Where I am not;
But where I am
There I must be,
And where I would be
I can not.

En misschien de mooiste:

Little Jack Horner
Sat in the corner,
Eating a Christmas pie;
He put in his thumb,
And pulled out a plum,
And said, What a good boy am I!

Volgens Nieuwenhuys maakten deze simpele rijmpjes vele dikke romans overbodig. Zij waren misschien wel een parodie op al dat gezwoeg van romanschrijvers met te veel pretenties.

In juli 1955 deed ik eindexamen. Het onderwerp bij het mondeling Nederlands was François Haverschmidt. Rob Nieuwenhuys bleef ik zien, met tussenpozen van enkele jaren of maanden.

Ik vergeet nog te zeggen dat hij een naam verzon voor het zangkoortje, dat twee vrienden en ik hadden gevormd: ‘Nil volentibus arduum’. Onder die naam zongen we op het laatste schoolfeest de canons De klokken van Haarlem en Vader Jacob.

Veel later werkte ik twee keer met hem samen in een film. Op zijn instituut in Leiden stelde ik hem een paar vragen voor een programma over

[p. 80]

Mary Dorna. Onmiddellijk stuurde hij mij naar de Huydecoperstraat. Bij iedere vraag begon hij over Maria Dermoût. Eerst verbeterde ik hem, daarna het ik het maar zo.

In een film over Piet Paaltjens van Jonne Severijn uit 1977 was hij de hoofdpersoon die ons naar de plekken leidde waar de dichter-dominee had gewoond. Hij was een geduldige medewerker. In Den Helder stond hij een keer, met zijn rug naar de camera toe, vlak bij zee een gedicht van Haverschmidt te lezen. Toen de regisseur tegen de cameraman, die ook Rob heette, ‘Lopen Rob', zei, wandelde Rob Nieuwenhuys op die woorden het duin af in de richting van de zee, terwijl hij deze onsterfelijke regels van Paaltjens las:

Wij zaten te keuvelen,
Daar klonk van de heuvelen
Een weemoedige triller -
Het was Ludwig Hiller:

De begaafde kunstenaar
De wreedgeschokte,
Die aan zijn klarinet
Dien triller ontlokte.

Nooit sprak er ergens,
Zoo ver mij bekend,
Dieper weemoed
Uit een blaasinstrument

Het was waarlijk
Om zich te verbazen,
Zoo naar stond die
Man daar te blazen!

Maar neen, verbazen
Dat deden we ons niet;
Want we kenden
De reden van zijn verdriet.

Eén onzer althans
Die er alles van wist,
Van het vreeselijk geheim
Van den clarinettist!

Dat gedicht over de beroemde componist Ludwig Hiller had wel iets van de nursery rhymes die Nieuwenhuys in 1954 had voorgelezen. Breton de

[p. 81]

Nijs' roman Vergeelde portretten, die verscheen in het jaar dat ik les van hem had, heeft als motto dit nursery rhyme:

In gesprek met K. Schippers tijdens de opnamen voor het televisieprogramma ‘Rob Nieuwenhuys en de schim van Piet Paaltjens’, een film van Jonne Severijn. De foto is in Den Helder gemaakt, een van de locaties.

Two sisters keep this little shop:
Jane Memory and Ann Reminder.
When Jane's asleep or not yet up,
or out or absent, Ann must find her.

In de klas heeft hij nooit uit Vergeelde portretten voorgelezen. Op een morgen liet hij, een beetje trots, het boek alleen maar zien. Met verhalen over het kamp waarin hij had gezeten, kwam hij niet aan. En over de Nederlands- Indische literatuur sprak hij nauwelijks. Bij Alberts bij voorbeeld ging het hem om iets anders dan Indië.

Een leraar die niet Vondel las, maar nursery rhymes. Jane Memory en Ann Reminder hebben bij Nieuwenhuys nog steeds een dagtaak, maar kunnen hem niet altijd helpen. Ik geloof niet dat hun vergeefse hulp een ramp voor hem is.

Toen we een paar jaar geleden in een café zaten te praten, citeerde ik Carroll nog eens: ‘don't state the matter plainly/but put it in a hint’.

[p. 82]

‘Zeg dat nog eens’, zei hij.

Ik citeerde, zo nauwkeurig mogelijk, de hele strofe.

‘Wat is dát goed’, zei hij. En we begonnen ergens anders over te praten.

Een paar maanden later vertelde hij mij dat hij de strofe had opgezocht in het verzameld werk van Carroll. Hij had de tekst laten fotograferen en uitvergroten en hem aan een muur van zijn werkkamer gehangen.

‘Nog bedankt’, zei hij. ‘Dat gedicht kende ik niet.’

Na mijn schooltijd sprak hij met mij nooit meer uitvoerig over literatuur. We hadden het over andere dingen. Door bepaalde ervaringen, waarvan hij mij geen deelgenoot maakte, was de hele literatuur voor hem waarschijnlijk betrekkelijk geworden, al zei hij dat nooit expliciet.

Het is dan ook een prestatie van Corine Spoor dat zij hem in een vraaggesprek voor De Tijd (30 maart 1979) deze uitspraak wist te ontlokken: ‘Het literaire toontje van de meeste schrijvers bevalt me niet. Ik heb dat zelfs bij Bloem, Van Nijlen en Leopold, hoewel ik die gedichten graag lees.’

Een enigszins schutterige man in te dikke Hollandse kleren. Zo stond hij voor de klas. En ineens zie ik weer hoe hij plotseling lachend een liedje begon te zingen dat hij ‘zó mooi’ vond:

I want to be happy,
but I won't be happy
till you will be
happy too...