Het paleis van Hendrik III, graaf van Nassau te Breda

[p. 418]

Brief van Hendrik III aan Tommaso Vincidor (recto en verso: Au seigneur Boulloigne paintre de l'empereur à Breda), Diest 9 september (1531). Den Bosch, RANB, collectie P. Cuypers van Velthoven (059.02), inv.nr. 31 (bijlage Ib).

[p. 419]

Bijlage I - Brieven

Bijlage Ia
Hendrik III aan Gabriel van Biest: Valladolid, 4 april 1527.

Copie	Kopie
Instruction a Gabriel de Biest gentilhomme de l'hostel de l'empereur de ce que de la part de mons. Le conte de Nassau marquis de Zenette, il aura dire a messieurs ses commis, de per de la touchant les reparations a Breda.	Opdracht aan Gabriel van Biest, edelman aan het hof van de keizer, aangaande hetgeen hij over de werkzaamheden in Breda wegens de graaf van Nassau heeft mede te delen aan diens dienaren.
Premierement que monsr. a entendu que la grand salle du chastel a Breda est en dangier a tumber, et que pour ce lesd. Commis ont pourveu de la faire soustenir; et que l'intention de mond. seigneur est que l'on la soustienque quelle ne tumbe, ou que l'on l'abate de sorte quelle ne faite mal a tumber, et que la matiere et estoffe comment bois et pierres soyent gardees a prouffit, et si le fondement et partie de la muraille est encoires bon, que l'on le garde couvert, pour autant quel est bon et que l'on luy escripve a plain qu el il est et la grandeur.	In de eerste plaats dat mijnheer heeft vernomen dat de grote zaal van het kasteel in Breda op instorten staat en dat de voornoemde dienaren gepoogd hebben deze zaal te laten ondersteunen; en dat het de bedoeling van de graaf is om instorting te voorkomen, of dat men de zaal afbreekt om instorting te voorkomen, waarbij men de bouwmaterialen, zoals hout en steen, zou moeten bewaren. Maar als het fundament en een gedeelte van het muurwerk nog goed zijn, dat men die dan afgedekt moet houden, voor zover die nog goed zijn en dat men hem een geschreven bericht geeft van de situatie en van de omvang ervan.
Semblablement que l'on visite les fondement qui sont commencez dequis la petite chambrette de mons., allans par deriere le logis du chastellain que l'on les reare et couvre ([in margine:] Gabriel dit que ces fondemens sont couvertz) ce que est descouvert, et que l'on luy envoye la longeur et la largeur. Aussy la longeur, depuis le bout de ces fondemens jusques la cuysine, et que le tout bien specifie. et que l'on cherce ung patron gue mons. feist avant son partement du logis, que y entendoit faire qu'estoit en effect ung corps de maison aussy hault que celuy qyi est ja fait ou et la petite chambrette la longeur et la largeur selon les fondemens ja commencez endedans. Lequel l'on pourra faire une bonne sallette, chambre et garderobe; il sentent autant en bas que ou milieu et ou galletas, que seront ensemble trois sallettes, trois chambres et trois garderobes, l'une sur l'autre et viendra servir la petite chambrette de pasle aud. corps de maison, et que au tour que led. fondement fait vers la cuysine ung grand degre servant aud. corps de maison et a l'autre que l'on pourra faire cy apres vers lad le cuysine selon susdit patron, dont Lammekin de maistre machon se aura a parler; et est quasi tel que celuy que mond. seigneur leur envoye presentement par led. Gabriel. Et qu'ilz regardent combien par estimation tel logis pourroit couster aussy hault que lad. chambrette et son aydant des fenestres de pierre desquelles ilz envoyeroient a mondit seigneur le nombre toutesfois pour ce que mons. entent faire les fenestres en ce corps de maison et en l'autre ouvraige que plus l'on y pourra faire de pierre blanche; il semble que de mesler ces fenestres de pierre bleue parmy l'autres seroit l'aide chose, et que en ce cas vouldroit mieulx faire prouffit de ces fenestres bleues, et les vendre dont lesd. commis y avant oy led. Lammekin advertiront mond. seigneur ensemble du prouffit qui en pourroit venir par estimation.	Ook moet men de fundamenten in ogenschouw nemen, namelijk die waaraan men al begonnen is en die lopen vanaf de kleine kamer van de graaf, achter het huis van de kastelein [om], die worden hersteld en overdekt ([In margine:] Gabriel zegt dat deze fundamenten afgedekt zijn). Men dient hem de lengte en de breedte ervan op te geven. Eveneens de lengte vanaf het einde van deze fundamenten tot aan de keuken, en alles nauwkeurig op te geven. Men moet ook een ontwerp raadplegen dat mijnheer de graaf van het huis heeft gemaakt voor zijn vertrek, waarin was vastgelegd dat het een woongebouw van dezelfde hoogte zou moeten worden als dat wat reeds gebouwd is, en dat de kleine kamer in lengte en breedte de al aangelegde fundamenten daarbinnen moet volgen. Men kan er een goede zaal, kamer en kleedkamer van maken; dat wil zeggen zowel beneden, als op de verdieping en op de zolder, zodat er te zamen drie zalen, drie kamers en drie kleedkamers zijn, boven elkaar en dat zal tot nut strekken van de kleine kamer van het woongebouw. De toren [moet zijn: draai] waarvan het fundament naar de keuken loopt, zal moeten worden voorzien van een brede trap naar het woongebouw en men zal deuren kunnen maken naar deze keuken volgens het genoemde ontwerp, waarvan Lammekin, de meester steenhouwer, zal komen te spreken; en zoals de graaf hen bij dezen toezendt door tussenkomst van de genoemde Gabriel. En zij moeten schatten of deze woning evenveel kost als de voornoemde kleine kamer en de natuurstenen vensters ervan, waarvan zij het aantal zouden opgeven aan de graaf, want hij is van plan de vensters in dit woongebouw en in het andere werk in witte steen uit te laten voeren; het lijkt lelijk deze af te wisselen met vensters van blauwe steen, en in dit geval zou het beter zijn de blauwe vensters te verkopen. De dienaren of Lammekin zullen de graaf schattenderwijs opgave doen van de verkoopsom.
Dyra aussy que mons. a entendu les Beghines a Breda veullent vaulsser leur eglise, et ont fait une muraille sur le fosse de chasteau, que ne peult estre que au prejudice de la fortresse, dont n'est point content et est esvahy que ses commis l'ont suffert puisqu'il sceuent que pieca mond. seigneur a eu vulente de faire venir son gardin de Valckenberghe jusques la et pour ce saydier de Beghinaige et donner aux Beghines autre place meilleure et plun propice pour elles, comme il est encoires en voulente de faire. Pourquoy il entent que sesd. commis incontinent facent cesser l'ouvraige desd. Beghines et les gardent de plus ouvrer en quoy que se soit et advisent avec elles quelque lieu propice pour elles et si par avonture lesd. Begines parloient de sainct Wandeling ([in de marge:] Mons. entent que l'on ne parle poinct de St. Wandeling, jusques les Beghines mesmes en parlent, et que lors l'on faice la chose assez difficille, affin que l'on en puisse mieulx accorder a la reste avec lesd. Beghines, et pour ce le fault tenir secret) il semble a mond. seigneur qu'il y pourra consentir combien qu'il aymeroit mieulx que ce fust ailleurs; et en ce cas leur achapter la maison du brasseur qui est deriere le ceur dud. St. Wandeling, et leur bailler de son gardin de Valckenberghe depuis le coing du gardin de la maison que fust a ceulx de l'Espaigne tiront droit parmy son heritage jusques le muraille de la ville, et puis abatre la muraille que est entre led. Valckenberghe et l'heritaige du. Brasseur pour faire ung place du tout pour lesd. Beghynes, qui y pourroient faire leurs maisons et demeures de tel grandeur qu'elles vouldroient. Et semble	Gesteld wordt ook dat de graaf heeft vernomen dat de begijnen in Breda haar kerk willen overwelven [? vaulsser], en een muur hebben gebouwd over de kasteelgracht, wat ten nadele is van de vesting. Dit is niet toelaatbaar en zijn dienaren [?] aangezien zij weten dat de graaf zijn tuin De Valkenberg tot daar toe wil voortzetten [?] en aan de begijnen een andere, betere plaats wil geven, zoals hij nog steeds van plan is. Daarom heeft hij vernomen dat zijn dienaren het werk van de begijnen hebben laten stilleggen en hen hier van verder werk afhouden en dat zij met hen naar een geschikte plaats zoeken en als deze begijnen toevallig over Sint Wandeling spreken ([in margine:] Mijnheer begrijpt dat men niet van Sint Wandeling spreekt, totdat de begijnen er zelf over spreken, en dat, wanneer men de moeilijke kwestie aanpakt, ten einde beter tot overeenstemming met de begijnen over andere zaken te kunnen komen, de fout maar geheim moet blijven), de graaf de indruk heeft dat hij erin zal kunnen toestemmen, hoewel hij zou wensen dat het elders was; in dit geval koopt hij voor hen het huis van de brouwer dat achter het koor van de Sint Wandeling is gelegen, en verpacht hij hen een hoek van zijn tuin De Valkenberg die aan de Spanjaarden toebehoorde, maar tot zijn erfenis behoort, tot aan de stadsmuur. Daarna zal hij de muur afbreken die tussen de Valkenberg en het erf van de brouwer loopt en een terrein maken voor de begijnen, die daar haar

[p. 420]

	huizen kunnen bouwen, zo groot als zij maar willen.
a mons. que lesd. Beghynes y seroyent tres bien et beaucoup mieulx que la ou presentement elles sont et y auroient plus de logis; et la porte en la rue entre led. sainct Wandeling et lad. maison d'Espaigne leur serviroit pour leur entree. Et moyennant ceste assignation, pourroyent elles faire abatre leurs maisons et les remetter en ceste nouvelle place aussy se pourroyent aydier des bricques, pierres, bois et estoffe de leur eglise que aussy elles feront abatre.	Mijnheer heeft de indruk dat de begijnen er zeer goed kunnen wonen en zelfs beter dan waar zij nu wonen, omdat zij meer ruimte zullen hebben. De deur in de straat tussen de Sint Wandeling en het genoemde Spaanse huis zal als toegang kunnen fungeren voor de begijnen. In de tussentijd zouden zij hun huizen kunnen afbreken en weer opbouwen op de nieuwe plaats, waarbij zij de bakstenen, de natuursteen, het hout en ander materiaal kunnen gebruiken die van de eveneens af te breken kerk komen.
Et des que lesd. commis seront accordez de ce que dessus avec lesd. Beghines avant toutesfois que en conclurre mons. entent qu'ilz facent mesurer les places qu'il leur donneroit pour le nouveau beghinaige et aussy celle du present beghinaige en longeur et largeur et le luy envoyent en pointure et en tel estat qu'il seroit quant il seroit faict, affin que mond. seigneur leur en mande plus avant son intencion.	Zodra de dienaren tot overeenstemming zijn gekomen met de begijnen, moeten zij het terrein, dat de graaf hun zal geven voor een nieuw begijnhof, opmeten. Ook moeten zij het bestaande begijnhof opmeten, zowel de lengte ervan als de breedte. Deze gegevens moeten naar de graaf worden opgezonden, alsmede de toekomstige situatie van het nieuwe hof, opdat mijn heer hen vooraf kan instrueren.
Encoires dira led. Gabriel ausd. commis qu'il est bien vray, que mons. leur a ordonne de ne faire nulles reparations si elles ne fuissent bien necessaires mes que son intention n'est point que pour ce l'on laisse ruyner aucune chose, ny que l'on espargne tant la despense de reparer que pour ce plus grand dommaige surviengne. Ain [si] entent mond. seigneur qu'il y soit pourveu, et quant il surviendra aucune reparation a faire, si elle est petite et de peu de despense que les commis y faicent remedier; et si la reparation estoit grande et de grosse despence, et il y eust dangier si promptement ny estoit remedie que ce causeroit plus grant dommaige, ruyne et despence, et tellement que l'on n'en pourroit attendre d'en advertir mond. seigneur, pour en scavoir son bon plaisir, que en ce cas lesd. commis y pourroient aussy pourveoir a la moindre despence que possible sera, sans faire chose que apres ne se puisse facillement changier avant quelz en scavoient l'intencion de mond. seigneur, mais que telles reparations ne seront si hastives quelles ne se puissent bien tant dilayer que mond. seigneur en feust adverty et y eust ordonne ce que bon luy en sembleroit que lors ilz advisent mond. seigneur bien et au loing, et luy envoyent en escript et pointure la chose que ainsi doibt estre repare avec la longeur, largeur, haulteur et scituation de la place selon qu'ilz le trouveront necessaire ensemble leurs advis, affin que mond. seigneur leur y puysse clerement respondre et advertir de son intencion.	Gabriel zal vervolgens aan de dienaren berichten dat het waar is dat mijn heer hen heeft opgedragen geen onnodige herstelwerkzaamheden te verrichten, maar het is niet zijn bedoeling om iets te gronde te laten gaan, noch dat men niet genoeg herstelkosten besteedt om dit grotere huis overeind te houden. Ook wil mijn heer dat hierin wordt voorzien. En wanneer er nog herstellingen te verrichten zijn, hoe klein en goedkoop ook maar, dan moeten de dienaren die laten uitvoeren. Als de herstelling groot en duur zou zijn, en als het gevaar bestaat dat het achterwege laten van ogenblikkelijk ingrijpen tot nog groter schade zou leiden, instorting en uitgaven, en van dien aard dat het niet mogelijk is mijn heer de graaf te waarschuwen ten einde zijn wens te vernemen, dan mogen ook de voornoemde dienaren een beslissing nemen, waarbij zij zo weinig mogelijk moeten uitgeven en zonder iets aan te brengen dat niet meer gemakkelijk te wijzigen is nadat zij de bedoeling van mijn heer hebben vernomen. Maar met die herstellingen moet niet zo'n haast worden gemaakt zodat ze niet meer uitgesteld kunnen worden om mijn heer te kunnen waarschuwen en zijn mening te vernemen, wanneer zij mijn heer goede raad geven en hem per brief en tekening laten weten wat hersteld moet worden, met opgave van de lengte, breedte, hoogte en de ligging ervan, zodat mijn heer een duidelijk antwoord kan geven en zijn wil kenbaar kan maken.
Oultre dira que mons. n'entent que durant son absence l'on y faice nulz nouveaulx edefices si expressement il ne le commende et neantmoins que son intencion est que la tour de Nispen que doibt estre a la petite porte, allant a Valckenberghe soit perfect selon que mond. seigneur a escript et fait cydevant escripre par Strepen et ce en bon et durable ouvraige, sans y faire triumphe ny despence perdue fors ce que l'ouvraige requiert.	Bovendien is op te merken dat mijn heer niet wenst dat er gedurende zijn afwezigheid nieuwe gebouwen worden opgetrokken als hij hiertoe geen expliciete opdracht heeft verstrekt. Niettemin is het zijn bedoeling dat de toren van Nispen, die bij de kleine deur moet staan die toegang geeft tot de Valkenberg, voltooid dient te worden volgens hetgeen mijn heer heeft geschreven en hierbij laat optekenen door Strepen en dit werk moet goed en sterk zijn, zonder [?].
Et finablement led. Gabriel tiendra la main que tout ce que dessus se faire ainsi que dit est; et que lesd. commis advisent mond. seigneur du tout et bien au long les plustost que faire se pourra. Faict a Vallidolif le IIIIe jour d'Avril l'an XXVII. Ainsi subsigne: H. de Nassau.	Ten slotte zal Gabriel alles wat hiervoor is besproken in de hand houden en de voornoemde dienaren zullen mijn heer over alles en nog wat raad geven. Opgemaakt te Valladolid, 4 april 1527. Mede ondertekend door H. Van Nassau.
[In dorso:]	[In dorso:]
Instructions et patroins selon lesquelz monseigneur estoit delibere faire ses nouveaux ouvraiges; lesquelz depuis ont este corrigez par maistre Romboud Keldermanz.	Instructies en patonen volgens welke mijn heer zijn nieuwe werken wil laten maken; deze zijn naderhand verbeterd door meester Rombout Keldermans.
Breda, Gemeente Archief, collectie Havermans, Afd. IV-1, nr. 20 (omslag 18).

[p. 421]

Bijlage Ib
Hendrik III aan Tommaso Vincidor: Diest, 9 september (1531).

Seigneur Bononia. J'ay receu votre lettre par mons. de Mal lequel m'a aussy dit qu'avez visité mon ouvraige de Breda, dont m'avez fait plaisir. Néantmoins pour ce que j'auray encoires assez de temps pour parler de l'ouvraige dont m'escripvez ne vous en feray à présent aultre propoz. Quant à ce que touche de venir résider à Breda, vous my seriez le bien venu et vous feray voluntiers l'adresse et la faveur que par raison faire se pourra, mais que ce ne soit contre la justice, car contre cela ne vous vouldrois ne pourrois soustenir. Atant Notre Seigneur vous ait en sa garde. De Diest le IXme de Septembre.	Heer Bononia. Ik heb uw brief ontvangen door bemiddeling van de heer De Mal die mij, tot mijn genoegen, ook meedeelde dat u mijn werk in Breda hebt bezocht. Aangezien ik nog voldoende tijd zal hebben om over het werk, waarover u mij schreef, te spreken, zal ik u nu geen ander voorstel doen.
	Wat betreft uw aanstaand verblijf in Breda, u bent van harte welkom en ik zal u gaarne spreken en u ten dienste zijn, als het maar niet onwettig is, want dan zou ik u niet willen en kunnen helpen. Moge Onze Heer u helpen en behoeden.
	Diest 9 september.
H. de Nassou.	H. van Nassou.
In dorso	In dorso
Au seigneur Boulloigne paintre de l'empereur à Breda.	Aan heer Boulloigne schilder van de keizer te Breda
Den Bosch, RANB, collectie P. Cuypers van Velthoven (059.02), inv.nr. 31.

Bijlage Ic
Jan van Renesse aan Hendrik III: Breda, 4 oktober (1537).

[In dorso]	[In dorso]
A mon tres redonste seigneur, [Ms]r. le comte de Nassou, marquis [et] grand et premier chambellair de lempereur.	Aan mijn zeer geduchte heer Mijnheer de graaf van Nassau markies [en] grooten eerste kamerling van de keizer.
Monseigneur,	Mijnheer,
[...]	[...]
Vous ouvraiges savanchent a raison, et, esperant que votre seignourie sera brieff de retour, et que le verrez, ne vous escripz long, si nou que les carpentiers mestrent la couverture et espere que demain le groz boiz sera mis jusques a la salette et endedans huyt jours la reste. Le petit pale du Galathas est planche et prest pour massonner de petitez bricques pour lesquela ay envoye a Lysel, et demain se commenchera a mestre les gestez de la chambre du Galathas de chascuere sorte de fenestres en est fait une, et Boullongne est besoignant aux patrons de la serrure.	Uw werken vorderen volgens plan; en hopend dat U edele binnenkort terugkeert, en dat U het ziet, zodat ik het niet omstandig schrijf, zo niet, dat de timmerlieden het dak timmeren, en hoop dat morgen het grote hout zal zijn geplaatst tot de kleine kamer en in de tussentijd resten acht dagen; de kleine ‘pale’ van de ‘Galathas’ is ‘planche’ en klaar om te metselen met kleine stenen waarvoor [ik] naar Liessel heb gezonden en morgen zal [men] beginnen de top van de kamer van de ‘Galathas’ te plaatsen.
Le[s] massons commenchent a placken en besetten les vaulsures de la galerye en bas et de nestozer les murailles en la galerye en hault.	Van elke soort vensters is er één gemaakt en Boullongne houdt zich bezig met de ‘patrons’ [mallen] voor het ‘serrure’ [hang en sluitwerk].
[...] de Breda ce IIIIe dOctobre.	De metselaars beginnen de gewelven van de galerij van beneden te plakken of ‘bezetten’ en de muren hoog in de galerij schoon te maken.
	[...] van Breda deze IIIIe oktober.
Votre treshumble et tresobeinant ser [..] teur Jehan de Renesse.	Uw zeer nederige en zeer gehoorzame dienaar Johan van Renesse.
Den Haag, Algemeen Rijksarchief, Nassause Domeinraad, Raad en Rekenkamer te Breda, Drossaers, I, inv.nr. 744, regestnr. 2937.

Bijlage Id
René van Chalon aan Jan van Renesse: Madrid, 27 augustus 1539.

Ledit prince entend et veult que edifices commences tant de la grande salle audit Breda que aultres soient acheves selon la saison tant la maissonnerie, fenestraiges, planchiers, lambrousseries que aultres diosos selon et en la maniere qui'il a este conceu, pouryecte et devise [?] par feu Monsr., dont les patrons sont es mains audit Sr. de Mael, et scet L'intention de feu Monr.	Genoemde prins begrijpt en wenst dat de gebouwen, waarvan de bouw een aanvang heeft genomen, in het komende seizoen worden voltooid, zowel de grote zaal in Breda als de andere, dat wil zeggen het metselwerk, de vensters, de vloeren, de betimmeringen en andere ... [zaken?] volgens afspraak en plan met bestek door Mijnheer, waarvan de patronen in handen zijn van genoemde heer De Mael, en gezien de bedoeling van Mijnheer.
Juten (1934), 270; Ozinga (1962), kol. 24.