Het paleis van Hendrik III, graaf van Nassau te Breda

(1999)–G.W.C. van Wezel– rechtenstatus

bron

G.W.C. van Wezel, Het paleis van Hendrik III, graaf van Nassau te Breda. Waanders Uitgevers, Zwolle / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1999

codering

DBNL-TEI 1

Wijze van coderen: standaard

dbnl-nr weze009pale01_01

logboek

- 2011-07-15 CB colofon toegevoegd

verantwoording

gebruikt exemplaar

eigen exemplaar dbnl

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Het paleis van Hendrik III, graaf van Nassau te Breda van G.W.C. van Wezel in de eerste druk uit 1999.

redactionele ingrepen

p. 396-417: de eindnoten op deze pagina's zijn in de lopende tekst geplaatst. Betreffende pagina's zijn daardoor komen te vervallen.

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina (p. 448) is niet opgenomen in de lopende tekst.

[pagina 1]

Het paleis van Hendrik iii graaf van Nassau te Breda

DE NEDERLANDSE MONUMENTEN VAN GESCHIEDENIS EN KUNST

[pagina 2]

DE NEDERLANDSE MONUMENTEN VAN GESCHIEDENIS EN KUNST

Geïllustreerde Beschrijving uitgegeven in opdracht van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

[pagina 3]

Het paleis van Hendrik iii graaf van Nassau te Breda

door G.W.C. van Wezel

Tekeningen door mevrouw R. Royaards-ten Holt en anderen

Foto's door P. van Galen en anderen

RIJKSDIENST VOOR DE MONUMENTENZORG, ZEIST

WAANDERS UITGEVERS, ZWOLLE

[pagina 4]

Uitgave: Waanders Uitgevers, Zwolle

Vormgeving: Roelof Koebrugge bNO

Druk: Waanders Drukkers, Zwolle

Auteursrecht voorbehouden

Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, mikrofilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking.

De uitgever is met uitzondering van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen van kopiëren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet 1912 en in het K.B. van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden.

Copyright reserved. Subject to the exceptions provided for by law, no part of this publication may be reproduced and/or published in print, by photocopying, on microfilm or in any other way without the written consent of the copyright holder(s); the same applies the whole or partial adaptations. The publisher retains the sole right to collect from third parties fees payable in respect of copying and/or to take legal or other action for this purpose.

ISBN 90 400 9257 5

NUGI 923, 480

Schutblad voor

Pieter de Swart, vogelvluchtperspectief uit het zuidoosten, 1743. Gewassen pentekening, 31 × 39,2 cm. Breda, Breda's Museum.

Schutblad achter

Het paleis gezien vanuit het zuidoosten (luchtfoto KMA, ca. 1993).

[pagina 7]

Inhoud

	Ten geleide		11

	Inleiding		19

	DEEL I - GESCHIEDENIS		31

1.	Het middeleeuwse kasteelcomplex en de begrenzing van de stad		33
	-	Hendrik III aan het Bourgondisch-Habsburgse hof	33
	-	Bouwwerkzaamheden onder Jan II van Polanen en de ommuring van Breda	34
	-	Van Broekhuysens kopie uit 1720 van de verdwenen stadsplattegrond uit het eerste kwart van de zestiende eeuw	36
	-	Stadsomwalling uit het tweede kwart van de dertiende eeuw	39
	-	Ommuring van kasteel en stad rond 1410	40
	-	De vroegste bebouwing uit omstreeks 1332(?)	41
	-	Het kasteel van Jan II van Polanen uit 1350-1362	41
	-	Onbekende bouwwerkzaamheden onder Jan IV van Nassau	45
	-	Vergroting van het grondgebied	47
	-	Uitbreiding van het kasteel	48
	-	Engelbrecht II van Nassau	49
	-	Eerste bouwactiviteiten onder Hendrik III in 1509-1510: bouw van de toren met de molen, de Rekenkamer en een galerij	50

2.	Hendrik III in dienst van de Habsburgers en zijn plan voor een appartementengebouw		57
	-	Hendrik III als militair en diplomaat	57
	-	Mencía de Mendoza, markiezin van Cenette	59
	-	Granada, La Calahorra, Valladolid	61
	-	De toren van Nispen en een nieuw oostelijk front: 1525-1529	64
	-	Overige werkzaamheden aan het oude kasteelcomplex	67
	-	Plan voor een appartementengebouw	68
	-	Verplaatsing van het begijnhof	69
	-	Kroning van Karel V te Bologna in 1530	70

3.	De keuze voor een nieuwe stijl: ‘up zijn antycs’		73
	-	Residerend te Brussel	73
	-	Opdrachten aan kunstenaars	74
	-	Huizen van de Nassaus in Mechelen en Diest	77
	-	Ordonnantie voor een paleis voor Hendrik III te Diest: (1530-1531)	77
	-	Brief van Hendrik III aan Tommaso Vincidor: 9 september (1531)	80

4.	Tommaso Vincidor da Bologna		83
	-	Vincidor in Rome	83
	-	De Kasseler Codex	85
	-	Corinthisch basement bij de Ionische orde toegepast	86
	-	Dorisch kapiteel met rozetten	87
	-	Vincidors vertrek naar de Nederlanden: eind mei 1520	88
	-	Thomas Polonius: Vincidor ontmoet Dürer	91
	-	Vincidor bezoekt Rome, de Veneto (jaren twintig)?	91
	-	Hendrik III opnieuw naar Spanje: 1533-1534/35	92

5.	De keuze voor een Italiaans-klassiek paleis: hofstijl van Boeda tot Breda		95
	-	Plannen voor totale nieuwbouw: 1528	95
	-	De opkomst van de staatsietrap	96
	-	Discrepantie tussen ideaal en bouwtraditie in het begin van de zestiende eeuw: Frankrijk	99
	-	De situatie in de Nederlanden	102
	-	De Stadtresidenz Landshut in Neder-Beieren: 1537-1543	103
	-	Discrepantie tussen ontwerp en uitvoering: Granada - Breda - Landshut	106

6.	De keuze voor een Italiaans kunstenaar-architect: de Nederlanden		109
	-	De situatie vóór 1530	109
	-	Hendrik III's kennismaking met de nieuwe vormentaal	111
	-	Toename van Italiaans-klassiek beeldhouwwerk en kleinarchitectuur na 1525	113
	-	De situatie na 1530	114
	-	Alessandro Pasqualini: geen ontwerper van architectuur maar werkmeester en ingenieurvestingbouwkundige	116
	-	Vincidor, Pasqualini, De Seron: een Italiaans driemanschap voor de werken in Breda?	122
	-	Vincidor: ontwerper van Breda en Buren	125

7.	Omwalling van stad en hof		129
	-	Stadsuitleg voorzien van een omwalling volgens het Oud-Italiaans vestingstelsel: 1531-1547	129
	-	Een palazzo in fortezza: 1532-1535	133
	-	De twee noordelijke bolwerken: (1532)	134
	-	De twee zevenzijdige geschutstorens: 1532-1534	136
	-	Het bolwerk op de zuidoosthoek: 1534-1535	137
	-	Plombé	139
	-	Courtine met voorpoort: 1534-1535	140
	-	Poortbrug naar de stad: 1534-1535	148
	-	Artilleriehuis: 1534	148

[pagina 8]

8.	Bronnen uit de bouwtijd		151
	-	5 april 1536: aanvang van de bouw	151
	-	Juli 1537: bezoek van de pauselijk nuntius Petrus Vorstius	152
	-	Sterfdatum van Tommaso Vincidor: tussen 1537-1556	153
	-	Oktober 1537: Vincidor werkt aan de verdere detaillering	154
	-	13 september 1538: sterfdatum van Hendrik III	154
	-	27 augustus 1539: René van Chalon geeft opdracht tot voortzetting van de bouw	155
	-	Oktober 1539: inschrijving van 24 werklieden in het ‘burgerboek’ van Breda	155
	-	De vermelding van Vincidors naam in het getuigenverhoor te Antwerpen in 1543	156

9.	Reconstructie van het ontwerp van de plattegrond		163
	-	Diest - Breda	163
	-	Een paleis met twee binnenhoven in bronnen en literatuur	164
	-	Bouwsporen van de westelijke bebouwing	166
	-	De plattegrond nagenoeg voltooid in 1827-1828?	167
	-	Situering van het paleis binnen de vesting	170
	-	Fasering van de bouw	173
	-	Reconstructie van de maatvoering van het ontwerp van de plattegrond	173
	-	Verhoudingsschema	175
	-	Een Klassiek Romeins huis	176

	DEEL II - BESCHRIJVING		185

10.	Centrale vleugel		187
	-	Bouwmaterialen	187
		Natuursteen	187
		Steenhouwersmerken	187
		Groevemerken	187
		Baksteen	188
	-	Tekeningen van de plattegronden	188
	-	Inventarissen	190
	-	Onderverdieping	190
	-	Open zuilenhal	194
	-	Grote zaal	203
	-	Eindgevels	209
		De Dorische orde	213
		Dorisch basement	214
		Dorisch kapiteel	215
		Dorisch hoofdgestel	215
		Toegangsomlijstingen volgens de Toscaanse orde	217
		De Ionische orde	219
		Ionisch basement	220
		Ionisch kapiteel	221
		Ionisch hoofdgestel	222
		De Corinthische orde	223
		Radvenster en Putti	225
		Het bovenste stuk van de eindgevels	226
		Liggende dolfijnen	226
		Bekroning met sfinxen	227

11.	Staatsietrap en paleiskapel		231
	-	Staatsietrap	231
	-	Paleiskapel	237
12.	Bebouwing oostelijk van de centrale vleugel: plattegronden		247
	-	Maatvoering en hoofdstructuur	247
	-	Onderverdieping	248
	-	Algemeen	249
		Functie	250
		Galerijen	251
		Vertrekken in de noordvleugel	253
		Riool	255
		Vertrekken in de noordelijk deel oostvleugel	256
		Noordoostelijke hoektoren	256
		Vertrek onder de poortdoorgang en de ruimtes voor het contragewicht van de valbrug	258
		Maatregelen tegen het grondwater: ‘de ongetrasseerde kelders’	258
	-	Voltooiing van de bebouwing in 1686-1695	258
	-	Onderverdieping voltooid: ‘de getraceerde kelders’	259
		Functie	260
		Galerijen	260
		Trap naast de poort	262
		Vertrekken zuidelijk deel van de oostvleugel	262
		Zuidoostelijke hoektoren	263
		Vertrekken in de zuidvleugel	263
		Trap naast de centrale vleugel	265
	-	Begane grond	265
		Binnenhof	265
		Maatvoering vleugels	272
		Galerijen	273
		Appartementensysteem: kwartieren	276
		‘'t quartier onder de vergulde camer’	277
		‘'t quartier beneffens de poorte’: appartement in de oostvleugel	281
		Poort en doorgang	284
	-	Begane grond voltooid: ‘Het nieuw quartier’	285
		Galerij	286
		Zuidelijk deel van de oostvleugel: appartement	287
		Zuidvleugel: kamers	289
	-	Hoofdverdieping	290
		Galerijen	290
		Oogtegels	296
		‘La salle dorrée, La chambre dorrée en la grande garderobbe’: ‘Het oudt koningsquartier’	298
		‘'t quartier boven de poorte’	304
	-	Hoofdverdieping voltooid	305
		Galerijen	305
		‘Het koningsquartier’	307
	-	Zolderverdieping: ‘'t quaertier opte hoochste gaelderije’	310
		Galerijen	314
		De vertrekken	314
	-	Zolderverdieping voltooid	318

13.	Bordestrappenhuis		321
	-	Plaats en hoofdvorm	321
	-	Trap op de onderverdieping	323
		‘Kelder onder de steene trap’	324
	-	De Dorische orde	325
	-	De Ionische orde	326
	-	De Corinthische orde	331
	-	Trap naar de vliering	333

[pagina 9]

14.	Architectonische geleding van de gevels aan de binnenhoven		335
	-	Dorische arcade	336
	-	Medaillons	343
	-	De ‘restauratie’ van de medaillons	355
	-	Ionische colonnade	359
	-	Vensters van de Ionische geleding van de centrale vleugel	366
	-	Corinthische geleding	367
	-	Opzetgeveltjes met cherubijnen	370

15.	Bebouwing oostelijk van de centrale vleugel: buitengevels		377
	-	Buitengevels	377
	-	Kruisvensters	381
	-	Toegangspartij	383
	-	Dakvensters	386
	-	Schoorstenen	389
	-	Hoektoren(s)	389

	Noten		396

	Bijlage I - Brieven		419
	a	Hendrik III aan Gabriel van Biest: Valladolid, 4 april 1527	419
	b	Hendrik III aan Tommaso Vincidor: Diest, 9 september (1531)	421
	c	Jan van Renesse aan Hendrik III: 4 oktober (1537)	421
	d	René van Chalon aan Jan van Renesse: Madrid, 27 augustus 1539	421

	Bijlage II - Reisverslagen		422
	a	1537: Cornelis Ettenius	422
	b	1549: Calvete de Estrella	423
	c	1657-1659: Adam Samuel Hartmann	423
	d	1666: M. de Monconys	423
	e	1668: Balthasar III Moretus	423
	f	1696: Edward Southwel	423
	g	1767: Pieter Verbruggen	424

	Bijlage III - Beschrijvingen		425
	a	Adam van Broekhuysen, (1734-1738)	425
	b	Maximiliaan Louis van Hangest baron d'Yvoy, (1784)	427

	Bibliografie		428

	Registers		438
	-	Persoonsnamen	438
	-	Kunstenaars en ambachtslieden	442
	-	Topografisch	444

	Bronvermelding en afkortingen		447

Vorige Volgende

Het paleis van Hendrik III, graaf van Nassau te Breda

Over het gehele werk

auteurs

plaatsen