Leven van Sinte Amand, patroon der Nederlanden. Dichtstuk der XIVe eeuw

[p. 211]

Aenteekeningen.

Op het spoor van den H.^r Jonckbloet, die by Beatrijs belangvolle aenteekeningen voegde, nopens de zeden der middeneeuwen, zullen wy hier ook in korte regelen de plaetsen aenwyzen, welke in deze Levensbeschryving, betrekkelijk oude gebruiken te vinden zijn.

Opvoeding. Gedurende de middeneeuwen waren er twee standen, wier leden door gansch Europa den volke tot voorleiders of beschutters verstrekten, de ridderstand, en de geestelyke stand; aen dezes hoofd stond de Paus, aen genes de Keizer, als men leest in den Sachsenspiegel: Zwei Swert liez Got in Ertriche zu beschirmene dy Cristenheit, dem Papste das geistliche, dem Keiser das werltliche.

Ook was de opvoedingswijs tweederlei en voor beide standen zeer verschillend. De boekgeleerdheid hield zich in de klooster- en bisschops-scholen op; degene die zich tot den geestelyken staet beschikte, moest aldaer worden opgeleid en onderwezen, en daer de Theologie de voorname studie uitmaekte, werd alle slach van geleerdheid in dit tijdvak met het woord cleergye bestempeld (D. I. v. 191. D. II. v. 1919) en de geleerden werden cleerken genaemd (D. I. v. 198.). - De gene die tot den krijgshandel werd opgeleid, verliet 's vaders slot met het zevende jaer, om in het hof van vermogende ridders, of van een vorst, in de oefeningen welke een ridder betamen kostloos te worden onderwezen; men noemde dezen wapelinc, kna-Pelinc, garcoen of page. Daer werd hy in den krijgshandel geoefend, leerde de spelen meest by de hovelingen in gebruik, en het gezang of het opzeggen van die ridderromans, welke wy heden nog bewonderen. Te zijn viertiende jaer werd hy tot schildknaep (armiger, famulus) aengenomen. Te dezer gelegenheid gaf men hem den laetsten kaekslag, welk hy ongewroken mogt verdragen. Dan ging

[p. 212]

hy vóór het outer staen, waer hy door de hand des priesters met het zwaerd werd gegord; en wanneer hy dan 7 jaren later tot ridder werd verheven geschiedde dit met nog veel meer plegtigheden. - Ook werden deze standen in drie ordenen verdeeld, zoo wy lezen (D. II. v. 1674):

So was 't Huwelic eerst gheset,
Daerna 't Priesterschap, die ons die wet
Souden wisen ende leeren mede
Ons te commene ter salichede;
Voort om dat dese twee ordenen naect
Onbehoet waren, so was ghemaect
Rudderscip, om dat God woude
Dat die ruddere bescermen soude
Weduwen ende weesen mede,
Daer hi se wiste t'eenigher stede,
...........
Hier up waren si gheordineert,
Ende daeromme gordmen hem 't sweert,
't Welke heet van Gherechticheden.

Kleederdracht. De geestelyken droegen een hairen rok (cilicium) om het lijf en daer boven een gryzen rok van ondier laken (D. I. v. 596. 5494. D. II. v. 2073). De kleederdracht in de kloosters of geestelyke gestichten aengenomen, werd abijt, van 't lat. habitus genaemd (D. I. v. 4957. 4965.):

Men seghet dat hi daer naer
In den clooster dabijt aendede,...

(D. II. v. 5001.)

De bisschoppen waren kostelyker gekleed, zy droegen

...... bisschoppelike abijt
Van bonten cleederen ende vliegers mede,...

De kerkgewaden na den goddelyken dienst afleggen noemde men ontgaerwen, ontgeerwen (D. I. v. 2268), van gaerwen, ornare, waervan ook gaerwkamer, sacristy.

De kleederen van vermogenden waren van bont, grauw of sindale (sindon); D. II. v. 1912:

[p. 213]

 

Maer comt mijnheere ghecleet wale

 

Met bonten, met grauwen ende met sondale,

 

Met grooten paerden, met grooten ghesmiden,

 

Ende vele meysnieden bi siere siden,

 

Met coeferen, met malen wel bewaerd,...

Blasoen. Over het blasoen en benaming der onderscheiden deelen en kleuren in de wapenschilden voorkomende, treft men hier slechts twee plaetsen aen; het beschrijf van het wapen door God aen koning Clodio geschonken (D. II. v. 1588), en dat van S. Arnoldus, bisschop van Mets, die te Oudenburg stierf en begraven werd (D. II. V. 1639).

Regtspleging. De grondslagen van het oude duitsche regt waren Wraek en Weergeld, later vervangen door Twee-gevechten en Boeten, voor onvryen door Vuer- en Waterproef. Werd iemand beledigd of gedood het was de pligt van gansch de familie hier over in 't een geval wraek in 't ander bloekwraek te nemen. Dik wils kwam de graef of opperheer tusschen de strydende geslachten en trachtte ze door middel van boet of weergeld te bevredigen. In dit werk wordt de regtspleging nog op de zelfde wijs voorgesteld. Twee vermogende heeren onder de Franken Florent en Richier geraekten in twist en Richier doorstak Florent (D. II. v. 4415); hier door ontstond er krijg tusschen de verwanten van dezen tegen die van den moorder (D. II. v. 4423):

Dus stont dese veete langhe stont,
............
Van Claudius tiden, die coninc
Was, in der stont dat ghevel,
Soo regneerde dien nijt fel
Tote Daghobeert quam,...

En daer die veete soms zoo fel blaekte dat de openbare rust er door gestoord werd, en voor gansch het land gevaerlijk kon worden by het verschynen der Sarasinen in Zuider-Gallie, beriep Dagobert deze twistende geslachten en derzelver genooten op eene Dagvaert te Parijs (D. II. v. 4480), om de vrede tusschen beide partyen te bemiddelen. Eindelijk werden zy ten accoorde gebragt en zy beloofden vriendelijk het Zoendinc te houden (D. II. v. 4515-4643).

[p. 214]

Dit regtsgeding had plaets in 't paleis van koning Dagobert (D. II. v. 4519), schoon de gewoonlyke regtsvergaderingen en het spannen der vierschaer plaets hadden in de open lucht onder schouwboomen. De zeven boomen te Oudenburg wyzen ongetwyfeld eene oude geregtsplaets aen (D. II. v. 3303). Zie Grimm, D. Rechtsalterth. bl. 800.

Dat de regtelyke boeten voor doodslag in den tijd des schryvers nog in voege waren, zou men uit het volgende konnen besluiten (D. II. v. 4560):

Dat hy mimmermeer met goede
't Bloet restauwereren mach.

En v. 4580:

Al es dat ghi vrede moghet maken
Jeghen die vrienden van den man
Met goede,....

Degenen die van diefstal overtuigd waren werden het hair geschoren, in yzers geslagen en met beide voeten in eenen bloc of stoc gelegd (D. I. v. 3794. D. II. v. 1398).

Wy stippen hier nog aen dat het woord wraek en regt, wreker en regter door gansch dit tydvak dezelfde beteekenis had.

Weelderige zeden. Gilles de Wevel, de godvruchtige schryver van S. Amands leven, beklaegt zich meermaels over de weelde en bedorvene zeden zijns tijds, het einde der XIV eeuw, en vergelijkt het gedrag der geestelyke en wereldlyke persoonen met dat der eerste Christenen; 't volk, zegt hy, is niet meer als voorheen menschlievend en medelydend, maer nayverig en afgunstig (D. II. v. 4803), zy ontzien zich niet hunne huwelijks pligten te schenden (D. II. v. 1710), en gaen te biechten als oft'eenen spele ware (D. II. v. 5795), ook is het gedrag der clerken weinig stichtend (D. II. v. 2720-2760):

Si antieren hooveerde ende simonie,
Luxurie, nijt ende hatie.

Verdeeling des daegs. De italiaensche verdeeling der uren kwam met de kerkelyke liturgie naer deze landen over, en wordt veel in middeneeuwsche schriften gevonden. Deze rekening begint met het aenbreken des daegs, om zeven uren des morgends, doch verspringt

[p. 215]

met het jaergety, en van daer de latijnsche benamingen hora prima, tertia, sexta, nona, vespertina, welke by ons werden overgenomen en vervormd tot: priemen, priemtijt; mattinen, mattentijt, metten; tiertschen, tiertsen, tierschetijt; middag (sextetijt); noenen; vesperen, vespertijt (D. I. v. 4349. D. II. v. 854-920, 4293-4297, 4781, 5153, 5155). De Italianen tellen nog heden op de zelfde wijs. Zie Du Cange, ad voc. Horae canonicae, waer men de angelsaxische benamingen aentreft, en Goethe's Ital. Reise, D. I.

Middagmael. Vóór het opkomen der tafelforketten, en deze kwamen hier te lande zeer laet eerst te vorschijn, was het een algemeen gebruik van zich vóór en na de tafel de handen te wasschen. Dit noemde men dwagen, dwaen (D. II. v. 1162. 3022). Men zie ook Beatrijs , door W.J.A. Jonckbloet , bl. 56. en Devigne, Costumes du Moyen Age, T. 2. p. 11.

Koningsspel. Een spel waertoe een koning of koningin gekozen, of door 't lot aengewezen wodrt, die gedurende 't feest het oppergezag voert en derzelve gang naer hovelyke zeden inricht (D. I. v. 5130-5143).

Eerste doopwijs. De doop der eerste christenen werd niet door besproeying als heden toegediend maer door indooping (immissio), van waer ook het woord doopsel; wanneer de bewooners van Thorout den doop gingen ontvangen gebeurde dit op deze manier (D. I. v. 2693. 2997):

Men haelde cupen ende water daerinne.

Eene teekening der XIII^e eeuw, geplaetst in de rijmkronijk van Philips Mouskes, D. I. bl. 136 (Collect. de chron. belg. inédits), vertoont ons de Saxers door Karel den Grooten bekeerd, op de zelfde wijs den christendoop ontvangen.

Dood en begraefnis. Beide HH. S. Bavo en S. Amand offeren op hun stervens-uer hunne ziel aen den oppersten koning met keers en penning (D. II. v. 4070. 5894), zy werden S. Michiels aenbevolen, die als geleider der zielen werd aenzien en Gods schael hield waer de goede en slechte werken der gestorvene menschen in gewogen werden (D. II. v. 4048 en Wonderbare mirakelen van den H. Roosencrans, door pater P. Vloers, D. I. bl. 67). Na hunne dood werden

[p. 216]

zy kleederen aengedaen van lijnwade wit,

Daer men dode cleedet mede,

en te Vigilien gelegd (D. II. v. 4003. 4041). Beiden werden des anderdaegs begraven (D. II. v. 4112. 5957).

Hemel. De hemel wordt in dit werk op de volgende wijs omschreven: Heligher stede (D. I. v. 2059), 't soete hemelryke (D. I. v. 2060), hoogher sale (D. II. v. 5188), woenste rijke (D. II. v. 5246), paradijs (D. II. v. 5761), scoender stat, scoone stede (D. II. v. 5876. 6023), helighe palayse (D. II. v. 5905), hemelsche convent (D. II. v. 5932), 't hoghe rijk (D. II. v. 5974), hooghe cooren (D. II. v. 6432). Ook wordt hy soms door het woord troon aengewezen, die eigenlijk zetel beteekent (D. I. v. 1821. 3132. 2273. D. II. v. 1593 en elders).

Helle. De helle treft men er onder deze benamingen aen: Helsche pit (D. I. v. 3332. 3547), helsche biten (D. I. v. 3453), doncker hellengront (D. II. v. 759), hellen donkerhede (D. I. v. 4804. 4908), helscher pine (D. II. v. 2545), helschen zeere (D. II. v. 4867), helschen kiel (D. II. v. 6299); de duivelen worden genaemd: helsche drochten (D. I. v. 3453), helsche onreine dieren (D. II. v. 5810) ook de kwade en als draek voorgesteld (D. II. v. 1251). Gedurende dit tijdvak was men van gedacht dat krankzinnige menschen van den kwaden geest bezeten waren (D. II. v. 407. 4360), men zie het Kunst- en Letterblad. Gent. 1843. bl. 7.