Gesprekken met Walschap. Eerste deel: Van Waldo tot Houtekiet

[p. 137]

11 - De vierde Koning

Misschien is het hier de beste plaats om wat te praten over De vierde Koning, een paar jaar vroeger verschenen dan Een mens van goede wil, omdat de twee verhalen in thematiek en symboliek zeer verwant zijn met elkaar. De vierde Koning is eigenlijk een kinderboek voor uw eigen zonen geschreven - Carla was toen nog te klein. Schrijft u graag voor kinderen?

Ik heb mij tot kinderen aangetrokken gevoeld van vóór ik er zelf had, en daarom veel kinderverhalen geschreven. Voor de oorlog was ik ook de voornaamste medewerker van het radio-kinderuurtje en auteur van, onder veel andere, meer dan twintig luisterspelletjes. Ik werd daartoe gestimuleerd door Jozef Contrijn, nu leider van het poppentheater van de stad Mechelen en uitgever van een internationaal gericht poppenspeltijdschrift. De zoon van Contrijn, een regent, heeft daarover een nog niet uitgegeven boekje geschreven onder titel: Een onbekende Walschap.

*

U hebt veel voor kinderen geschreven, maar de betekenis van De vierde Koning reikt toch verder. Het boek neemt door uitvoerigheid en symboliek een aparte plaats in onder uw kinderverhalen.

Zoals al het werk dat Contrijn jr. bespreekt, en dat ik helemaal niet verloochen zoals mijn gedichten, werd en wordt De vierde Koning heruitgegeven als jeugdboek in reeks met mijn andere jeugdboeken, maar het verhaal is ook méér omdat het behoort tot het letterkundig oeuvre waarvoor ik insta. Zoals Een mens van goede wil een opheldering is tegenover een misleide lezerskring, zo is De vierde Koning een antwoord op de vraag, die een afdwalend katholiek vaak horen moet en waardoor men wist bij mij een gevoelige snaar te raken: ‘Wat zullen uw kinderen later zeggen?’ Ik ondervond in die dagen soms op grievende wijze, dat die kinderen in hun katholieke scholen toen reeds

[p. 138]

werden aangezien voor de zonden van hun vader. En ik wilde een ‘apologia pro vita sua’ schrijven voor mijn kinderen.

*

Zoals Thijs is de vierde koning een edelmoedige, buitengewoon dienstvaardige en barmhartige mens van goede wil. En evenals Thijs blijft hij zijn vooropgezette idee, in casu het kind van God te vinden, tot in het redeloze trouw en trekt daarvoor als een andere Don Quichote tot het eind van de wereld. Maar waar ligt het verschil?

Het verschil ligt hierin dat de eerste, Thijs, zich om God niet bekommert en de tweede niets anders doet dan hem zoeken en dienen. Dit is volgens Christus, op bezoek bij Martha en Maria, het unum necessarium. Mijn bedoeling was dan ook een dubbel verweer. De vierde koning die God vergeefs zoekt en een valse dient, geeft zich voor God niet minder moeite dan de drie koningen die hem dadelijk vinden. Wie hem zijn vergissing verwijt, duidt hem euvel dat hij zich te goeder trouw en zonder enig voorbehoud geeft aan wat volgens Christus zelf voor en boven al het andere belangrijk en noodzakelijk is.

*

Er steekt in die vierde koning ook een stuk religieus absolutisme. Dat ‘Kind van God’ jaagt hem op pad, ‘altijd aan het rijden, aan het rijden’ en met een uiterste consequentie zegt hij: ‘Terug naar huis? Geen kwestie van! Zolang ik de zoon van God niet gevonden heb, zullen ze mij thuis niet meer zien. Hebt ge dat goed verstaan?’ Schuilt daarin iets van uw volstrekte fascinatie door het metafysische probleem?

Inderdaad. Ik heb die fascinatie nu meer dan een kwart eeuw achter de rug, ik weet dat de zoeker veel meer verliest dan hij vindt en onmenselijk lijdt om dingen die het niet waard zijn, vermits ze niet bestaan. En toch blijf ik er altijd even diep van

[p. 139]

overtuigd dat ik juist aan dit verlies van het onbestaande en lijden om het niet, alles heb te danken, mijn zelfrespect en mijn standpunten op politiek, sociaal, economisch, moreel, wetenschappelijk, artistiek en elk ander gebied.

*

Er steekt in uw verhaal ook een uitgesproken agnosticisme, dunkt me, wanneer u de volgelingen van de vierde koning laat zeggen: ‘Wie weet of het allemaal wel waar is, de mensen praten zoveel. Verleden maand vertelde men in de stad dat mijn nonkel, de graaf van Sirias, door een grote bende rovers overvallen was, die hem uitgeplunderd hadden en zijn kasteel in brand gestoken. Ik reed er dadelijk met wat soldaten naar toe en toen we ginder kwamen was er niets gebeurd... En zo zou het ook met die zoon van God kunnen zijn. Misschien is ergens in een heel klein hutteken een kind van vreemdelingen geboren en maken de mensen ervan dat dit de zoon van God is.’ Dit gaat lijken op de historisch-kritische twijfel die wij bij Nicodemus in Bejegening van Christus vinden.

Die passus is inderdaad karakteristiek, naast enkele andere, om duidelijk te maken dat de verteller een ketter en geen orthodox gelovige is. De vierde koning bewijst de godsdienstige eer aan iemand die niet eens als mens zo hoog staat als hij. De vertellende vader komt er voor zijn kinderen dus voor uit dat hij niet Christus dient. Hij verzint weliswaar zo maar een kinderverhaaltje, maar hij verraadt toch argeloos een veelzeggend gemis aan eerbied. Hij acht het mogelijk dat ten tijde van Christus' geboorte markten kermiszangers zich daarvoor willen uitgeven. Geheel anders dan Felix Timmermans, die naar het voorbeeld van de middeleeuwers in Het kindeken Jezus in Vlaanderen Sint-Jozef een korenbloem tussen de lippen steekt zonder hem te ontheiligen, laat ik sporadisch horen dat het voor mij om niet veel heiligs gaat.

*

[p. 140]

Er zijn in het verhaal ook wel enkele antipaapse stoutigheden. Wanneer de vierde koning de vermeende zoon van God nederig suggereert dat het voor hem beter zou zijn niet op een gouden troon te regeren maar te gaan ‘preken’, wanneer Simon en zijn vrouw, de ouders van de vermeende Godszoon, een grenzeloze machtsdrang en prelaatachtige glorie ten toon spreiden, dan kan men allicht - bedenkende dat Simon ook Petrus zou kunnen heten - aan antikerkelijke insinuatie denken, nog gezwegen van de verplichting tot veelvuldig mishoren ter vermeerdering van het ‘schaalgeld’ en plezierige voorschriften als volgende: ‘de voetbalbroeken moesten tot onder de knieën reiken, de vrouwenklederen moesten aan de hals hoog toe zijn, blote armen waren verboden, alle boeken die ze wilden lezen, mochten ze niet lezen, en de boeken die ze dan wel mochten lezen, waren zo flauw dat ge ervan omvielt.’ Voeg daarbij nog de ‘godsdienstoorlogen’ (niet die van eeuwen her, maar die van elke dag) en ik begrijp dan wel dat u met dit verhaal weer eens ‘het rijke roomse leven’ van ons schoon Vlaanderland in zijn hemd hebt gezet. Maar hebben de gendarmes van dat abjecte soort katholicisme het u niet betaald gezet?

Deze paapse stoutigheden à la Sigrid Undset lijken nu speldeprikjes. Het waren zwaardhouwen in die tijd. Vergeet niet dat toen de pastoor van Schoten in zijn zondagse preek het menselijk lichaam verdeelde in edele delen die altijd mochten ontbloot worden (het hoofd, de handen tot aan de elleboog, de voeten tot aan de knieën), minder edele delen die soms het licht mochten zien (de hals, de bovenarmen en de dijen) en onedele delen die nooit mochten gezien worden (de romp), en dat toen Boekengids een kwezeltjeskijk op de letterkunde voor het geweten kracht van goddelijke wet trachtte te geven. De eerwaarde gendarmes maakten dan ook proces-verbaal op tegen mij. Twee priesters beweerden in de Antwerpse provinciale jury, die voorstelde De vierde Koning te bekronen als beste kinderboek, dat zij hun priesterkleed zouden onteerd hebben door mee te stemmen en verijdelden de bekroning. Er is zeker veel meer geweest, maar ik wil het niet meer weten. Misschien zou ik er tot het eind van mijn

[p. 141]

dagen over gezeurd hebben indien zij hun doel met mij hadden bereikt. Nu zij zelf het lot hebben ondergaan dat zij mij voorbereidden, zou ik hun dat liever verzachten dan verzwaren en dat is waarlijk geen edeldoenerij. Zij, en niet ik, hebben de valse zoon van God gevonden en te goeder trouw gediend, zij hebben recht op het barmhartig respect dat ik vraag voor de vierde koning.

*

U hebt in dit verhaal voor uw kinderen ook getuigenis willen afleggen over u zelf: ‘Met mijn pen heb ik geschreven wat in mijn hart was’. U getuigt voor de menselijke waarachtigheid en eerlijkheid van uw werk. Ik geloof dat u ten volle het recht hebt dit neer te schrijven. Verder verklaart u het met uw volksgenoten en uw vroegere geloofsgenoten steeds goed te hebben gemeend, in alle edelmoedigheid, zonder u zelf heilig te verklaren. En ten slotte dat u de mening van koning Balthasar over de vierde koning op u zelf wil toepassen: ‘Hij heeft wel de echte zoon van God niet gediend, maar hij was in 't goed gedacht en dat is alles.’

Als ik u zoveel goeds over mij en mijn werk hoor zeggen en uit uw citaten opmaak dat ik mijn lezers heb gevraagd aldus over mij te denken, vraag ik mij verschrikt af of ik mezelf niet te veel au sérieux heb genomen. Tot mijn verontschuldiging roep ik in dat dit geschreven werd toen nog menig generatiegenoot leefde van Stefan George, die het dichterschap opvatte als een hogepriesterschap van de schoonheid, nog menig Tachtiger die met letterkunde Holland wilde omhoogstoten in de vaart der volkeren en dat ik zelf behoorde tot de generatie van kunstenaars in dienst van de gemeenschap. Ik weet dat ik niet de neiging heb mezelf te onderschatten en dat ik mij heel wat moeilijkheden zou hebben bespaard indien ik het principe had gehuldigd dat God mij mijn schouders gaf om ze op te halen. En toch betreur ik mijn ernst niet, noch schaam ik mij over een zekere plechtstatigheid. Er wordt tegenwoordig geleidelijk door steeds meer schrijvers steeds minder ernstig geschreven en niet alleen is dat een onvermijdelijk gevolg van de spreiding der cultuur, het is ook in zichzelf goed, althans

[p. 142]

niet minder laakbaar dan de verafgoding van de kunst tijdens het fin de siècle. Een kleine kern van kunstenaars die geen komedie spelen, iets te zeggen hebben van mens tot mens en daarin geloven, moet blijven bestaan. Het is mogelijk dat men over een halve eeuw om hen glimlacht zoals wij om de overdreven smart van de romantici en de coiffeursstijl van de woordkunstenaars, maar ook dan nog wil ik tot de serieuzen hebben behoord.