Gesprekken met Walschap. Eerste deel: Van Waldo tot Houtekiet

[p. 113]

9 - Genezing door Aspirine en Drie reisverhalen

In de jaren 1934 en '35 bracht het tijdschrift Forum als verrassingen uw novelle Genezing door Aspirine en de drie reisschetsen Nachttrein, Het Morgengebed en Xenofobie. U had in uw vorig werk reeds uitdrukking gegeven aan de irrationaliteit van de psyche, nu doet u het in de ik-vorm totaler en in een stijl die vrije loop laat aan de monologue intérieur. Dan werd volkomen duidelijk dat u, aan de antipode van de traditionele klassiek-psychologische roman, de baanbreker werd van een schrijfkunst die vooral het onbewuste beeld wil geven. Thans is die schrijfwijze, met het associatief verglijden op de bewustwordingsstroom, het verwisselen van tijds- en ruimtevlakken, ruim verbreid, maar in de dertiger jaren was ze bij ons revelerend. Hoe bent u tot zulk schrijven gekomen?

Genezing door Aspirine en die drie reisschetsen heb ik geschreven onder de druk van het besef dat de romanschrijver door de objectivering van zijn personages gehinderd wordt in rechtstreekse zelfuitdrukking. Met deze geschriften zijn mijn jongste boeken Het Gastmaal en Het Avondmaal het meest verwant. Zij betekenen geen bekering tot de nouveau roman, waartoe ik mij nooit zal bekeren, maar wel een terugkeer tot de schrijfwijze van Genezing, een nieuwe poging tot wat Dostojevski ons heeft voorgedaan en wat ik vanaf mijn debuut heb nagestreefd: de mens, dus ook de schrijver zelf, vanbinnenuit beschrijven. Om mijn opvatting omtrent de romantechniek te vervolledigen, moet ik hieraan toevoegen dat de ik-vorm die Dostojevski bijv. in zijn Ondergrondse gebruikt, niet noodzakelijk is en dat ook de hij-roman de mogelijkheid biedt, subjectieve ervaringen, waarmee men zich niet wenst bloot te geven, op personages af te schuiven, en zich dus aan een nog intiemere, zij het dan verborgen, oprechtheid te wagen.

*

[p. 114]

Als ik u goed begrijp bent u iemand die zich totaal inleeft in zijn creatief-imaginatief leven, er zelfs honderd procent in zou willen blijven leven, zodat al datgene wat door een of ander impuls een uitweg zoekt en vindt in de schriftuur, zowel naar inhoud als naar vorm door diezelfde impuls wordt bepaald?

Het moet zo zijn, want ik ben nu nog soms verbaasd de boeken te hebben geschreven die op mijn naam staan. Het komt mij op bewustzijnsvlak voor, alsof ik datgene wat in mij omging, slechts toevallig in die vorm heb verwoord.

*

Als u zo intens creatief hebt geleefd, zullen wel voortdurend verscheidene impulsen in verscheidene vormen naar voorrang hebben gedongen?

Dat is juist, en het verklaart misschien ook de verbazing waarover ik zojuist sprak. Ik heb veel meer boeken willen schrijven dan ik werkelijk geschreven heb, ik heb zeer dikwijls geaarzeld tussen twee of meer projecten en tijdens het werk mij dikwijls afgevraagd of ik geen verkeerde keuze had gedaan.

*

Hebt u op dit ogenblik spijt een of ander project niet te hebben gerealiseerd?

Ik heb altijd betreurd en doe het nu nog, dat ik nooit het leven van een persoon die mij dierbaar was, beschreven heb met van schroom bevende hand.

*

Mogen wij weten wie die persoon was?

Mijn vader.

[p. 115]

*

Is die bevende schroom verwekt door eerbied voor zijn hoog en hard gezag, waarover u vroeger sprak, of ook door een misschien onbewust schuldgevoel?

Door beide. Ik voelde als klein kind mijn onmacht om te beantwoorden aan de eisen die vooral mijn vader omtrent mij stelde en in de vertwijfeling om die onmacht ben ik mijn opstandigheid als orthodoxie gaan verheerlijken, terwijl hij in mijn ogen de volmaaktheid zelf was. Ik heb daardoor een schuldgevoel opgedaan, dat nu nog af en toe uit het onbewuste in mij opkomt.

*

En zo moest u dus van in uw kindertijd reeds ‘ketter’ zijn?

Ja.

*

Om tot Genezing terug te keren, het gaat dus wel om een exact psychografisch relaas, waarin u gewoon alles naar boven laat komen?

Zo en daarom is Genezing geschreven door iemand die het nu eens niet over de Grafmaker, Peutrus, Adelaïde of Rik van Opstal wilde hebben, maar zélf wilde schrijven, echt schrijven. Rem en controle van het bewustzijn begeleiden elke schrijversakt, maar hier was het de bedoeling ze zo volledig mogelijk uit te schakelen. Dat ging vanzelf. Het vraagt immers veel minder geestestucht en constructiemethodiek dan het ontwikkelen van een conflict onder personages die zelfstandig van de auteur hun eigen leven leiden.

*

Deze overgave aan het onbewuste doet er mij aan denken dat in heel wat romans passages voorkomen, waarin een figuur in

[p. 116]

spanningstoestand en meestal dronken alogisch begint te praten, peroreren of acteren. Welke betekenis hecht u daaraan?

Ik heb steeds met genot en gemakkelijk het lallen van dronkemannen en het delireren van te hoog gespannen gemoederen beschreven. In een van zijn Salavin-romans beschrijft Duhamel de gedraging van een man die rustig alleen in een hoog dakkamertje zit en meent dat niemand hem ziet. Hij is los van alles wat gemeenschap en fatsoen hem in gezelschap voorschrijven en wordt als het ware een ander mens, die in zijn neus peutert, zijn geslachtsdelen krabt, enzovoort. Pater Van Ginneken publiceerde in zijn Taaltuin een bandopname van het verhaal van een verkeersongeval, door een bakker die het vanop zijn driewielwagen gadesloeg. Het was prachtig levensecht, maar grammaticaal was er niets van te maken. De man in het dakkamertje is in de omgang gegareeld en gedresseerd. In onze gedachten en woorden de logica observeren vraagt inspanning. Ik heb van jongsaf opgemerkt dat het loslaten van de redelijkheid en de geijkte omgangsvormen, het dyonisisch zich-uitleven in woorden, kreten, gebaren, declamatie, gesprekken met ingebeelde personen, een heilzaam gevoel van ontlading en bevrijding teweegbrengen.

*

Dergelijke verschijnselen in uw werk beschouwt u dus als therapeutisch?

Ja. Ik ga zelfs verder. Al wil ik mij geen psychiatrische autoriteit aanmatigen, ik houd er toch de bescheiden mening op na - en niets is koppiger dan een bescheiden mening - dat menig zogezegd geestesgestoorde welbewust, onder zware gemoedsdruk, die zelfgenezing zoekt en er gewoon in volhardt omdat hij de realiteit niet meer aankan en zich alleen nog in zijn ‘krankzinnigheid’ behaaglijk voelt; kunstmatige, bewust gewilde krankzinnigheid dus.

[p. 117]

*

Meent u dat het schrijven ook voor u die ontladende, bevrijdende en therapeutische rol heeft vervuld?

Zeer zeker.

*

Waarom bent u met die schrijfwijze niet voortgegaan? Deinsde u ervoor terug, u volledig prijs te geven?

Nu u het zo op de man af vraagt: ja. En het is nu, in mijn oude dag, dat de schroom is geweken en de drang sterker werd.

*

U hebt wel meer dan eens getuigd voor uw ‘schroom’ om u ‘bloot te geven’, uw afkeer voor elke soort ‘biecht’, enz. Men kan dat zien als een reflex van uw van kindsbeen af ingewortelde eenzaamheid, die zich beveiligen wil. Maar ik vraag me af of het afweren van zulke schrijfwijze ook niet te verklaren zou zijn als een angst dat er zoveel zou bovenkomen dat uw ik zou verdwijnen bij de overspoeling vanuit het onbewuste, met al zijn latente spanningen en conflicten, wat bijvoorbeeld gek worden tot gevolg zou hebben.

Ja.

*

Ik meen dat Genezing door Aspirine een sleutelverhaal is voor de diepere kennis van uw schrijverspersoonlijkheid. Is dit juist?

Ik voelde inderdaad een fysische beklemming, dezelfde die de ik-figuur van het verhaal ondergaat.

[p. 118]

*

Mijn overtuiging is dat Genezing door Aspirine een sleutelverhaal is voor de diepere kennis van uw schrijverspersoonlijkheid. Is dit juist?

Volkomen juist en daarom heeft het, zoals elk sleutelverhaal, iets einmaligs. Een mens kan natuurlijk niet met één enkele sleutel worden geopend, maar wanneer hij er een heeft opengedraaid, is zoveel zichtbaar geworden, dat hij het gevoel heeft veel meer te hebben gezegd dan er geschreven staat en daarop niet meer te moeten terugkeren. U zal dit misschien beter begrijpen als ik u zeg dat ik Genezing niet graag herlees.

*

Ook de stoffelijke gegevens van het verhaal zijn exact biografisch?

Vele details zijn exact biografisch, eerst en vooral het uitgangspunt, het innemen van zes aspirines om een dreigend opzettende griep radicaal de pas af te snijden en grosso modo alles, in die zin dat alles belijdenis is zonder epische verhaalconstructie, dus eigen belevenis.

*

In hoever is de dood hier aanwezig als vrees, verlokking en uitdaging?

Uit de tekst herinner ik mij goed: ‘Nooit was de dood mij zo nabij.’ Ik meen dat ik de afwisseling van vrees, verlokking en uitdaging van mijn oude trouwe vriend, zo getrouw mogelijk heb beschreven. Ik heb zijn komst met zekerheid voorspeld voor mijn 45ste en daarna voor mijn 68ste jaar. Hij zal later komen maar toch zal ik hem altijd hartelijk welkom heten. Het respectieve aandeel van deze gevoelens kan ik niet bepalen. Hij is en blijft mijn vriend en verlosser, die ik nooit vergeet en wiens gezelschap ik warm aanbeveel voor de gemoedsrust.

[p. 119]

*

Waarom hebt u de reisfragmenten, die merkwaardige stukken proza zijn, niet voltooid?

Twee schetsen, een dag te Rome en een processie ter ere van de heilige Antonius te Palermo, zouden voor die tijd te oneerbiedig geworden zijn. Zeeziek op de Middellandse Zee en de brief Gaat uit mijn licht zouden mij destijds al te naakt hebben getoond. Bleven dan nog over: Middagmaal met een edelman en De buldog te gemoet. Deze zes schetsen zouden te zamen geen echt reisverhaal hebben gevormd. Ik wierp mij, eenmaal thuis, weer op een nieuwe roman, begon, zoals steeds, te dromen van een andere, die beter zou slagen, en vergat stilaan de reisindrukken.

*

Die fragmenten hebt u geschreven tijdens een reis naar Zuid-Italië, maar ze zijn ver van zonnig. Ik vind er integendeel de fundamentele eenzaamheid van Genezing in terug en een vrij cynisch agressieve kijk op mens en maatschappij.

Ja, ik voelde me toen eenzaam maar ook los en bevrijd van alles, omdat ik zes weken alleen op reis was. In die gevoelens ligt de oorsprong van die verhalen.