Wij gelooven in den film

Een belijdenis van onze generatie

[p. 66]

De explicateur
Een gewezen grootheid

Op een behoorlijke kermis in den goeden ouden tijd ontbrak nimmer de z.g. ‘rarekiek’. Men kon daarin plaatjes zien; gewoonlijk waren het voorstellingen aan de geschiedenis of aan den Bijbel ontleend, waarbij de rarekiek-baas dan zijn populair gekozen commentaren leverde. Ook trof men op die ouderwetsche kermissen z.g. ‘moordborden’ aan. Dit waren groote houten borden, op hooge pooten of schragen, waarop een serie zonderlinge teekeningen geplakt was, die tezamen een zwaar-romantisch moorddrama uitbeeldden en waarbij een orgelman, met aanwijsstok gewapend, eveneens de noodige exegese ten beste gaf. Toepasselijke refreinen ontbraken daarbij niet. Zij werden of door den man zelf of door zijn vrouw - die tevens de emolumenten incasseerde - gezongen en de tekst ervan, op primitieve wijze gedrukt, voor een of twee centen te koop aangeboden.

De allereerste vorm van het bioscope-theater, waarin de z.g. ‘levende beelden’ op het doek werden geprojecteerd, sluit onmiddellijk bij bovengenoemde kermis-ensembles aan.

Het bioscope-theater, echter, waarvan het mechaniek hoogere eischen stelde aan de localiteit, werd van meet af aan een grootschere onderneming. Aanvankelijk in een kermistent of, als ‘nummer’, in een variété ondergebracht, vond het spoedig in de groote steden en langzamerhand ook in de kleinere en zelfs in de dorpen zijn eigen vast gebouw.

Het spreekt vanzelf, dat de ‘levende beelden’ eveneens uitlegging behoefden en al bleek hierbij de klassieke aanwijsstok overbodig, de oorsprong van de functie: ‘film-explicateur’, die later zoozeer in tel zou geraken, moet toch bij den eenvoudigen kermisgast van het ‘moordbord’ e.d. worden gezocht.

Inhaerent aan deze figuur blijft het volkstümliche karakter. In het begin was de functie natuurlijk eenvoudig genoeg. De ‘levende beelden’ vormden toen nog geen aaneengesloten verhaal. De uitlegging beperkte zich uitsluitend tot een zakelijke toelichting, die de baas van de tent erbij gaf, zooals dat ook bij het prototype van oudsher het geval was geweest.

Maar in den loop der ontwikkeling van den film, toen, naast de

[p. 67]

‘natuurbeelden’ enz. heele drama's op het doek verschenen, groeide de beteekenis van den explicateur met den dag. Het was nu niet langer de eigenaar van het theater zelf, die tot voorlichting diende, maar doorgaans een ‘gehuurd persoon’.

Vooral bij de drama's werd die stem in het donker onmisbaar. Onmisbaar ook, omdat de gebruikelijke uiteenzetting van de situatie aanvankelijk in Franschen tekst op het doek kwam, waardoor natuurlijk het meerendeel van de toeschouwers van uitleg gespeend zou gebleven zijn, indien de explicateur er niet was geweest om hen omtrent een en ander in te lichten.

Opmerkenswaardig was daarbij, dat zijn relaas vaak heel anders luidde, dan men krachtens de Fransche opschriften verwachten zou. In het huurcontract van dezen persoon stond blijkbaar niet ‘kennis van het Fransch vereischt’.

Behalve uitleg gaf de explicateur echter nog iets meer en wel iets, dat van veel grootere beteekenis bleek. Hij ‘bracht’ n.l., zooals Gerard van Duyn het in zijn recente brochure ‘Psychologische Beschouwingen over Film en Bioscoopbezoeker’ uitdrukt: ‘een aangename quantitatieve vergrooting van de emotie teweeg’. Als een levend geworden gruwelroman uit het ‘Stuiversblad’ wikkelden zich de gebeurtenissen op het witte doek af en elke gemeenplaats van ontsteltenis of aandoening uit des explicateurs mond gaf een extra rilling van sensatie en bracht hierdoor het dramatisch gebeuren veel nader tot het in spanning verkeerend publiek.

Hierin ligt wel iets, dat nauw verwant schijnt aan oer-oude volksemoties. De explicateur doet hier inderdaad hetzelfde wat de reizanger in een klassiek treurspel doet. Hij brengt nader, hij legt uit, maar tevens vertolkt hij de gevoelens, die door het aanschouwde bij het publiek worden opgewekt.

Deze gevoelens waren, vooral in den aanvang, toen men echte ‘draken’ door den film deed herleven, niet vrij van overdrevenheid en met volle teugen kon men hierin de onvervalschte volkssentimentaliteit genieten, die zich door geen afgesleten beeldspraak of goedkoope romantiek van de wijs laat brengen.

De explicateur slaagde er dan ook niet zelden in door bizonder ‘dierbare’ intonaties op bepaalde emotioneele momenten het publiek tot schreiens toe te ontroeren.

Zooals gezegd, waren de middelen, die hij daartoe aanwendde,

[p. 68]

niet van de fijnste soort. Voor een goed verstaander vormden zij dan ook een onuitputtelijke bron van humor.

Al naarmate de vertooning dit eischte, werd de spreektoon van den explicateur beurtelings heftig, huilerig of zalvend. De trant, waarin hij vertelde was die der volksromans, vol vroolijke struikelingen van den stijl, vol lachwekkend-sombere gemeenplaatsen. Zijn uitspraak was bovendien meestal niet vrij van accent. Vooral als hij in ernst was, vormde de explicateur in zijn besten tijd een verrukkelijke caricatuur.

Maar men had er ook, die het dramatische der vertooning niet onverdienstelijk in het komische wisten om te zetten of die met bewuste of misschien wel onbewuste humor temidden van een snikkende zaal dorsten uit te roepen: ‘De barones zuchtte vol weemoed... Einde van het eerste bedrijf!’

Tenslotte heeft men in Den Haag jarenlang bij ‘Albert frères’ een beschaafd en geestig causeur gehoord, die over voldoende geamuseerdheid beschikte, om de snelle ontwikkeling van den film nog eenigen tijd bij te houden.

Maar voor den explicateur als figuur in de filmwereld heeft de doodsklok sinds jaren geluid. De moderne film-aesthetiek kon deze figuur niet langer verdragen. Men begon in te zien, dat de film een eigen wereld vertegenwoordigt, die de begeleiding van de menschelijke stem niet langer behoeft. De explicateur is daarom zoo goed als geheel verdwenen. Zijn rijk is uit.

Wij meenden goed te doen, ten genoegen van den nazaat, zijn lijk te balsemen en in deze eenvoudige sarcophaag bij te zetten.

c.j. kelk