Zeven en twintig stokpaarden

Zijnde een aantal verhandelingen, tierelantijnen, oneenigheden, gedichten, reportagies, verhalen, vertalingen en andere wissewasjes over wat de heer Johan Willem Frederik Werumeus Buning in dit leven min of meer oprecht heeft liefgehad en beschreven

[p. 10]

Terpsichore of over den dans

In Memoriam Anna Pawlowa

Anna Pawlowa is gestorven. Over dit sterven is genoeg gezegd. Er rest ons rekenschap te geven hoe groot het verlies is dat deze dood ons berokkende.

Was het niet een oogenblik, of de dans zelf, of alle dansen ter wereld gestorven waren, en reddeloos verloren? Of er een kunst ten einde ging, insteê van een kunstenaar? Het gevoel is redeloos: en toch trof het hier, als zoo vaak, den diepsten grond. Er blijft een danskunst leven, maar met Pawlowa's dood verdween daaruit het edelste dat onze tijd als dans heeft gekend: er verdween een kunst in haar hoogsten vorm. In een aloude tweespalt kent ook de dans altijd twee eerediensten, die van hemel en aarde; die van het dansen dat allen hartstocht en zinnen te boven gaat, en ze niet ontkent, noch hun bezieling mist, maar ze opheft tot een heldere sfeer - en daarnaast, daarmee gemengd en verwant, maar toch in wezen gescheiden staat een anders gericht dansen: dat van de hartstochtelijke wereldsche vreugde, van de eerlijke zuivere zinnen, om huns zelfs wil beleden. De historie kent dat onderscheid in Taglioni en Elssler; wij hebben het gekend in Pawlowa en Argentina. Pawlowa mag ons dansen hebben gegeven vol gratie en aardsche vreugde, Argentina's dans mag gestegen zijn tot een vurigen eenvoud, die de zinnen te boven gaat, nochtans is het onderscheid duidelijk voor ieder: Pawlowa danste onsterfelijke seconden, Argentina danst sterfelijke minuten en op het uurwerk der muzen en der menschen tellen deze seconden meer, omdat zij seconden der eeuwigheid zijn.

Een droom der menschheid is in beiden belichaamd. In Argentina die van de bloeiende lichamelijke levenskracht. In Pawlowa die van het lichaamlooze, het boven mensch, aarde en zwaartekracht gaande, het zwevende, het vliegende, het hemelsche dansen. Men mag zulke onderscheidingen nimmer ten einde toe doortrekken: nochtans zijn er deze twee droomen der danskunst, die van de dansende zinnen, en die van de dansende ziel. Dat zij, in beide danseressen, soms elkanders gebied betraden, is wederom een oude historie, die

[p. 11]

beider verwantschap en samenhang bewijst, zoo het bewijs noodig ware.

En dit: het besef van het verlies, het besef van dezen hoogeren droom die met Pawlowa haar belichaming verloren heeft, is bewust of onbewust, door ieder gevoeld wien de danskunst eenigermate ter harte ging: er is een kunst ten onder gegaan met haar, de hare; er rest niemand die deze kunst vervangen kan: de wereld van den dans blijft in bloei staan, maar de hemel is leeg geworden.

Misschien heeft de Grieksch-Katholieke bisschop van Berlijn haar schoonste grafrede gesproken, toen hij zeide dat de kerk niet vijandig staat tegenover zulk dansen, dat Anna Pawlowa haar god ook in den dans heeft gediend. De nuchtere negentiende eeuw heeft zich verwonderd over onze grootvaders, die Taglioni een religieuze danseres noemden, onze eeuw heeft zich verwonderd over Pawlowa en opnieuw beseft hoe menschelijke harmonie de hoogere kan belichamen.

De dans, als alle kunsten, is tenslotte een geheimschrift. Iedere dansbeweging is een hiëroglief: de danser schrijft in hiërogliefen en geen schrijft vluchtiger dan de danser en geen schrijft helderder voor hen die hem leerden verstaan, want hij schrijft van ouds met zijn bloed en zijn lichaam, zonder eenig ander instrument. Hij is de mensch zelf, sprakeloos, louter lichaam. En het lichaam spreekt hier, in een taal als die van Pawlowa, het hoogste wat de ziel kan beseffen: het wordt niet ontkend, niet veracht, niet vernederd, maar in vleesch en bloed aanvaard, tot harmonie gebracht, tot poëzie verheven. De beeldhouwwerken der voorvaderen, zeiden de Grieksche wijzen, zijn de leerschool der menschheid, zij doen den mensch zien hoe edel

[p. 12]

de mensch kan zijn. Een dergelijk voorbeeld, stelde ons Pawlowa: haar dans, geschoold in de traditie der eeuwen, was de hoogste menschelijke harmonie, die niets ontkent, en alle elementen opvoert tot haar sfeer.

De waarachtig groote kunstenaar is inderdaad de waarachtige mensch: de wereld wordt helderder en grootscher door hem. Zijn heengaan is een verdwijnen van licht, een duisterder worden van de wereld, een toenemen van het onbegrijpelijke. In Pawlowa heeft een van de idealen der menschheid gedanst: de van alle zwaarte ontdane, vervoerde, bezielde mensch, die zijn harmonie heeft gevonden en ons uit dien rijkdom van evenmaat en zuiverheid te schenken weet. De dans is haar een religie geweest; zoo heeft zij de eenig ware religie, de wereld-aanvaardende en de wereld te bovengaande, weder een dans geschonken: zij maakte de wereld van den dans grooter; zij maakte ze tot de ware wereld, zij gaf haar een hemel weer.

Dat alles, kort gezegd, is met haar verloren gegaan en het is beseft dat het verloren ging. Boven scholen en richtingen, boven kunst en dans uit, gaat dit besef: dat alles zijn slechts middelen, wisselend en veranderlijk, om ons te belichamen en voor oogen te stellen wat zij belichaamde en ons zichtbaar maakte: den dansenden mensch, in zijn edelste gedaante, vanouds den goden verwant.

Er rest geen danser die hun zoo verwant was; wij missen voortaan, als bij elk voorbeeldig groot kunstenaar, den maatstaf om den groei van al wat kleiner is te meten, wij missen een voorbeeld, waarin de menschheid zichzelf in de kunst tot het ideaal verheven zag.

Uit: De Roos van Vigo, Amsterdam, 1944.