Nederduitsch taalkundig woordenboek. P-R. S

[Stad]

STAD, z.n., vr., der, of van de stad; meerv. steden. Verkleinw. stadje. Eigenlijk, eene standplaats. Vervolgens eene plaats over het algemeen, even als het hoogd. statt, dat hier te lande in de beteekenis van plaats ook gangbaar was; blijkens: spriet hi op een and' stat, sprak hij op eene andere plaats. Wart hij geleit totter stat van Calvarie. In stat des Heeren. Soude stadt hebben, ende van waerden bliven, enz. bij v. Hass. aanteek. op Kil., en stad grijpen, bij Kil. Voorts eene bewoonde plaats, in veel algemeener beteekenis, dan heden ten dage, en zonder onderscheid van opene en bemuurde plaatsen, welke laatste toen hieromstreeks nog niet gevonden werden. ‘Zoodanige steden,’ zegt de geleerde van Wijn, in zijne Historische en letterkundige avondstonden, ‘als, naderhand geboren werden, en die, met mueren of wallen en poorten begunstigd, ter woonplaats strekten van vrije menschen, welken, in opzigt van het landheerlijke, wel onder den opperheer stonden, maar, wijders, onder eene afzonderlijke regeeringe, naa bekoomen voorregten en gemaakte keuren, werden bestuurd, zich zelven schatteden en volk ten oorloge leverden; heeft men, met grond geagt, voor de tiende eeuwe niet aanwezig geweest te zijn.’ Er waren toen behalve de bewoonde hoogten, die den naam van dorpen voerden, (zie dorp), nog enkel eenige zoodanige bewoonde vlekken, plekken, of plaatsen, als, bij voorbeeld, de zoogenoemde stad Vlaardingen, welker inwoners, door hunnen handel verrijkt, zich zelven met den tijd

[p. 624]

veelal van het in zwang zijnde lijfeigenschap vrij kochten, en al meer en meer voorregten verwierven. Toen begon men den naam van stad bij uitsluiting aan plaatsen te geven, die zich boven anderen zekere vrijdommen en voorregten verworven hadden, ja doorgaans ook grooter en volkrijker waren, dan de overige bewoonde plaatsen; waarom men deze laatstgenoemde in het fr. met den naam van village bestempelde, maar aan de zoogenoemde steden den naam van ville gaf, welke, even als villa in het middeleeuw. lat., voorheen dan eens voor een dorp, en dan eens voor eene stad, genomen werd. Dus werd de naam van stad een bijzondere eigendom van plaatsen, die het bezit van dus genoemde stadsregten verworven hadden: als 't midden van de stadt. Vond. En daeghde uit eenen mist voor stadt op met haer vendelen. Vond. Die een belegerde stadt regeert, heeft dapper te letten op tijdtverlang; want een uur langer gehouden is somtijds 't ontzet. Hooft. In onze dagen blijft men den naam van stad aan zulke plaatsen geven, hoe zeer het bezit van uitsluitende vrijdommen en voorregten voor dezelve ook een einde genomen heeft: de stad Hindelopen, en het dorp Molkwerum, onderscheiden zich in spraak en kleeding van de overige Vriesche steden en dorpen. Hoe toepasselijk al het opgenoemde nu op stee en stede is, zal bij stede worden aangetoond. Burgerij: dat de gemoeden der steeden veel kraftiger verbonden worden. Hooft. Van stad komt stadachtig, stadlick en stadsch, bij Kil., waarvoor men gemeenlijk stedelijk en steedsch bezigt, dat, tegelijk met het meerv. steden, van stede afstamt. De beteekenis van plaats over het algemeen heerscht in de zamenstell.: stadhouder, stadhouderlijk, stadhouderschap, stadhoudersgezind, erfstadhouder, erfstadhouderlijk, erfstadhouderschap, enz. De overige zamenstellingen zijn: stadgenoot, stadhuis, stadsafslag, stadsafslager, stadsbediening, stadsbode, stadsboek, stadsbolwerk, stadsbreukmeester, stadsbus, stadsdienaar, stadsgeld, stadsgracht, stadsherberg, stadshuis, stadsjongen, stadskelder, stadskerk, stadskeur, stadskind, gemeenlijk steekind, stadsknecht, stadslast, stadsmajoor, stadsman, gemeenlijk steeman, stadsmuur, stadsomroeper, stadspredikant, stadspoort, stadsraad, stadsregering, stadsregt, stadsschrijver, stadsschool, stadsschout, stadsschulden, stadssleutel, stadsslot, stadssoldaat, stads-

[p. 625]

timmerwerf, stadstoren, stadsvest, stadsvrijheid, stadsvroedvrouw, stadswal, stadswapen, stadvoogd, anders steevoogd, enz. Benedenstad, binnenstad, bovenstad, buitenstad, geboortestad, grensstad, handelstad, hanzestad, hoofdstad, koopstad, landstad, marktstad, moederstad, opperstad, rijkstad, voorstad, vrijstad, wijkstad, zeestad, enz.

Stad, anders stede, stee, vries. sted, zweed. stad, eng. stead, angels. sted, Ulphil. stad, stads, Isid., Ottfrid., Willeram. stat, hoogd. stadt, statt, en statte, stamt af van staan.