Nederduitsch taalkundig woordenboek. P-R. S

[Slag]

SLAG, z.n., m., des slags, of van den slag; meerv. slagen. Verkleinw. slaagje of slagje. In de zamenstelling vuurslag wel eens onzijdig: die 't ongeveinsde vuurslag slaet. Vond. Eenige schrijvers willen, dat het vuurslagh zich vergiste. Hooft. Maar elders mannelijk: op het zinstaal van den vuurslag. Hooft. Eene verwekking van geluid, en het verwekte geluid: het is de slag van eenen kwartel. Wat gaf dat geweer eenen slag. Die klok heeft eenen doffen slag. De slag van den trommel, de slag van de maat, enz. Voorts geluidverwekking door eene gezwinde en hevige beweging van het eene ding tegen het andere: een slag op de trommel. De tafel dreunde van den slag, dien hij met zijne vuist daarop deed. Eene min of meer gezwinde en hevige beweging: hij deed eenen slag met de hand in de lucht. De kronkeling van iets, dat met zulk eene beweging ergens omgeslingerd wordt: ik sloeg het touw er twee slagen om heen. Den slag om den arm houden, eigenlijk, de bogt van een touw daarom houden; figuurlijk, eene zaak in zijne magt houden. Geklop, met of zonder geluidverwekking: hij kreeg eenen slag op het hoofd. Met den slag waarschuwen, eigenlijk, waarschuwen, terwijl men reeds toeslaat, figuurlijk, van een ding verwittigen, als het onmiddellijk voorhanden is. Iets ontzeggen, terwijl men het reeds afneemt, is, bij Hooft, ontzeggen met den slag. Ook gebruikt men slag wegens iets, dat door kloppen vervaardigd wordt: slach van de munte. Kil. Dezelfde beteekenis heeft slag in hamerslag, en hoefslag, het spoor van eenen paardenpoot; zie ook hoefslag, van hoeve lands en slag. Ook geeft men aan diepe wagensporen den naam van slagen. In slagturven is slag eene bepaalde hoeveelheid van tegen elkanderen opgezette turven. Daarenboven geeft men den naam

[p. 453]

van slag aan een werktuig, waarmede men klopt; in deze beteekenis vindt men hem in doorslag en vuurslag; aan een geklop, dat ter tuchtiging dient: gij geeft uw kind te veel slagen; waarvoor men ook slaag, bij Kil. slach, slaghe, ictus, bezigt, even als in slaag, geven, krijgen, verdienen, enz.; - aan het geklop van een paard met deszelfs achterpooten: ik zal hem die slagen wel afleeren; aan een gevecht van legers, of vloten: de slag was geeindigd. Wij hebben den slag verloren. 'k Zie de loutre zielen keeren uit dien slagh. Vond. Slag leveren is een gevecht aangaan. In den slag blijven, is eigenlijk, in een gevecht omkomen, figuurlijk, onder eenige beweging verloren geraken: mijn hoed is in den slag gebleven. Ook wordt slag voor neerlaag gebruikt: de vijand ontving eenen geweldigen slag. Mijn vijand werd door slag op slag verdreven. L.D.S.P. Voor nadeel, verlies: dat is een geduchte slag voor mij. Gij krijgt slag op slag. Och waer het mogelijk, dien slag te wederhouwen! D. Deck. Moet gij den slag, die u hart valt, nog erger verdubbelen. Vollenh. In manslag is slag evenveel, als doodslag. Ook wordt het voor beroerte genomen: hij heeft den slag op het lijf gekregen; en iemand, die aan beroerte lijdt, noemt men geslagen. Als mede voor barenswee: zij kreeg den slag op den hals. In aderslag, polsslag, en slagader, is slag de klopping van den pols, even als in: de slagen van den pols verdubbelden. Slach, oft waeijinghe der vogelen, is, bij Kil., derzelver geklap met de vlerken, en deze beteekenis heeft slag ook in slagpen, slagveder. De slag van het hoofd, is, deszelfs slaap, waarin men eene ader kan zien kloppen. Een slag tegen den grond, is, een plotselingsche val. Slag houden in 't danssen, is, bij Kil. voet houden, de maat houden. Slag houden in het schaatsrijden, is, de voeten gelijkelijk met een ander bewegen. Slag houden in het dorschen, en smeden, is, op zijne beurt slaan. Slag houden in het spreken, is, zulks bij beurten doen. Zijnen slag waarnemen, is, het regte tijdstip, om toe te slaan, aangrijpen; figuurlijk eene gunstige gelegenheid te baat nemen: toen neemt Laurens zijnen slagh waer. Hooft. Neem vlijtigh uwen slagh aen alle zijden waer. D. Deck. Ergens den slag van weg krijgen, of er den slag van

[p. 454]

hebben, is leeren, of weten, hoe men daarbij slaan, of, over het algemeen, handelen, moet: wie daer den slag van heeft. Vond. Dat is er de regte slag van, dat is de regte handelwijze daaromtrent. Eenen slag in het rond doen, is, zich zelven rondwentelen. Slagen doen, is dikwijls evenveel, als kwinkslagen uiten: hij doet aardige slagen. Ergens eenen slag in slaan, is, daaromtrent bij de gis eenig besluit nemen. Op den slag komen, of over slag komen, is regt van pas komen. Op zijnen slag komen, of geraken, is, zijn verlangen vervuld zien. Op slag van twaalven, is, even voor dat de klok twaalf uren slaat. Zonder slag of stoot, is, zonder eenige moeite. De slag der golven, is, derzelver geklots. De slag van den vuurpijl, is, eigenlijk dat gedeelte van deszelfs koker, waarin het kruid steekt, dat hem doet slaan; figuurlijk, het geheim van eene zaak. Van hier slaags. Zamenstell.: slagader, slagbal, bij Kil. kolf bal, slagboeg, slagboom, een boom, of balk, die neer valt, of neergelaten wordt, ten einde den doorgang te beletten, - slagbosch, bij Kil. een bosch, dat velbaar is, slagdeur, slagduif, slagkooi, slaglijn, slagnet, slagorde, slagpen, slagregen, slagtand, slaguurwerk, slagvaardig, slagveder, slagveld, het veld, de plaats, waar men krijg voert, slagzijde van een schip, slagzwaard, enz. Aanslag, aderslag, bliksemslag, boegslag, donderslag, doodslag, doorslag, meer dan een werktuig, en voortgang: gij moet wat doorslag maken, - drieslag, dwarsslag, grondslag, hagelslag, hamerslag, handslag, hoefslag, ijzerslag, inslag, kaakslag, kinnebakslag, klingslug, klokslag, met slechts het geluid van eene klok, maar ook het grondgebied, waarover dat geluid gehoord wordt: de klokslag van Franeker, - knipslag, knodsslag, kwinkslag, manslag, misslag, muntslag, ontslag, opslag, overslag, palmslag, raadslag, rijmslag, rottingslag, slingerslag, stempelslag, stokslag, trommelslag, veldslag, voorslag, vuurslag, vuistslag, wangslag, wapenslag, wapenkreet: met loozen wapenslag. Hooft. - weerslag, zeeslag, zweepslag, enz.

Slag, Kil. slach, in de beteekenis van geluid, of geklop, hoogd. schlag, angels. slaege, neders., zweed.,

[p. 455]

Ottfrid. slag, Ulphil. slaha; in die van doodslag, hoogd. schlacht, Kero en Notk. slahta; in die van gevecht, hoogd. ook schlacht, Ottfrid. slahta, eng. slaughter, zweed. slag, komt van slagen, of slaan; zie slaan.