Bacchus. Lyrisch leesboek over de god Bacchus, met aantekeningen en vertalingen, tevens een illustratie van het translatio-imitatio-aemulatio-principe. Deel 2

[p. 313]

V. Nicolaas Heinsius

Nicolaas Heinsius (1620-1681) is de zoon van Daniel Heinsius, en zeker een even groot geleerde als zijn vader. Hij reisde veel door Europa om handschriften op te sporen terwille van zijn klassieke studiën. Zo was hij in 1642 in Engeland en, in opdracht van koningin Christina van Zweden, in 1651 in Italië. Later in zijn leven woont hij in Stockholm. Zijn kommentaren op o.a. Vergilius, Ovidius, Tibullus en Propertius zijn van voortreffelijk kaliber, evenals zijn uitgaven van de eerste twee genoemde latijnse dichters.

De laatste hymne op Bacchus^1. is van Nicolaas Heinsius en het is zeker niet de minste van de door ons ten tonele gevoerde neo-latijnse gedichten: het kenmerkt zich door een luciede ovidiaanse diktie en een zeer geordende samenvatting van de Bacchus-gegevens. Een doorwrocht systeem van hymnische iteraties en een tot in de finesses doorgevoerde variatie van epiteta ornantia geven kleur aan een op zichzelf heldere, eenvoudige Latiniteit, die diametraal tegengesteld is aan die van bijvoorbeeld Scaliger en het in klaarheid wint van de Ronsard- en Heinsiusvertalingen van Dorat en Aitzema, wier vertaaltaak uiteraard meer gebondenheid en onvrijheid met zich meebracht.

De lengte van Nicolaas' gedicht blijft binnen de perken van het redelijke en de dichter zag af van lyrische ontboezemingen over de kortstondigheid van het aardse leven, waar zijn vader zich gaarne aan overgaf, terwijl wij ook de brede uitwerkingen van bepaalde motieven (Bacchus en Ariadne bijvoorbeeld), die de charme uitmaken van Daniel's gedicht, hier missen. De zoon hield ook maat waar zijn voorgangers exuberant waren, zo bij de opsomming van epiteta (vss. 173 vv.): zeven griekse namen zijn voldoende; geen neologismen als bij Marullus en Scaliger, geen contemporaine toespelingen op Loire en Rijn.

Nicolaas betoont zich de ‘poeta doctus’ bijvoorbeeld in de reeks van negen Gigantennamen; de opbouw is dusdanig, als een aretalogie van de wijngod betaamt. Voorop als

1. Nicolaas Heinsius. Juvenilia Liber I, Elegia IX.

[p. 314]

wapenfeit de Gigantomachie, waarop de indische veldtocht volgt en in kort bestek de Nonniana van vader Heinsius, een pittige samenvatting gekruid met arabische wierook. Bij de dan volgende aanduidingen van de verzetsmyten (Pentheus en Lycurgus) vallen de geografische aanduidingen op, geleerd van karakter, maar ook dit volmaakt in overeenstemming met de color Ovidianus die over dit geheel ligt gespreid. Na de metamorfose der zeerovers wordt de wijngod als triomfator bejubeld en veroorlooft Heinsius zich de nieuwe kombinatie van oude komponenten: corniger Euan (vs. 83).

Na de vermelding van enkele allegorische figuren in Bacchus' gevolg (het zijn er zeven), komt de tematiek van Bacchus en Amor ter sprake en volgt een opsomming der lievelingen, drie mannen en twee vrouwen.

Handig is aan de Ariadne-episode (vss. 105-126), via de hemelse krans van Ariadne, de Icarus-myte vastgekoppeld. Weinig nieuws biedt de schildering van Bacchus als kultuurbrenger; we wijzen er alleen op dat Bacchus als god van de dichters naast Apollo wordt aangeprezen.

Met een ruk worden we dan in de sympotische realiteit overgeplaatst en de gretig om wijn vragende dichter wil veel van Bacchus, behalve zijn horens, elegante aanduiding van het karnavaleske horenmotief, ontdaan van zijn exuberantie.

Toch ademt het einde de geest van het gedicht van de vader: Wat heb ik u misdreven, Bacchus, dat ge me zo slaat! Aan het slot komen eerst de Satyrs, ditmaal door Centauren vergezeld en de van drank waggelende mysten met hun cista en de vannus mystica. Een slotroep om hulp sluit veelbetekenend af.

[p. 316]

 

Annua venerunt genialis festa Lyaei.¹

 

Huc ades in laudes, Bacche iocose, tuas.²

 

Nil equidem, quod luce, pater, te dignius istâ³

 

possit agi, video tu modo, Bacche, fave.⁴

5

Pocula nunc agili persultant agmine mensam⁵

 

Cordaque luxuriant numine tacta tuo.⁶

 

Nos quoque, Bacche, tuo nos numine, Bacche, calemus.⁷

 

Blande pater vini, blande repertor ades.⁸

 

Plurima cum subeant laudum argumenta tuarum:^9-10

10

Quod mihi principium, quis mihi finis erit?

1 Annua: zie Aitzema 1: Annua... orgia; Heins. Lofs. Bacchus 1-3; al klassiek: Ov. Amor. 3, 10, 1: annua venerunt Cerealis tempora sacri.
- genialis: i.q. natalis; Ov. Fast. 3, 523: Idibus est Annae festum geniale Perennae. Zie verder ook Ov. Met. 4, 14: genialis consitor uvae. De nevenbet. = liberalis, hospitalis (gul onthalend), vgl. de Saturnalia; genio indulgere; Bömer op Ov. Fast 3, 58.

2 Bacche iocose: voor het epiteton: Hor. Carm. 4, 15, 26: inter iocosi munera Liberi; Hor. Carm. 3, 21, 15-16: iocoso... Lyaeo.

3 pater: Heins. Lofs. Bacchus 4: ô Vader van de vreught. Talloos herhaalde apostrofe van het woord ‘pater’, vgl. vss. 8, 19, 27, 31, 36, 43, 47, 95, 148, 149, 163, 165, 171, 177, 184; hetzelfde geldt voor 'Bacche': vs. 2, 4, 7 (2x), 18, 37, 61, 66, 100, 103, 131, 141, 151, 156, 168, 171, 186, 200. Pater reeds klassiek: Prop. 3, 17, 2; Hor. Carm. 1, 18, 6; 3, 3, 13; Ov. Met. 13, 669; Mart. Cap. 1, 1.

4 fave: zie de ringkompositie met vs. 19: sancte pater, faveas; vgl. Ov. Fast. 3, 714: Bacche, fave vati, dum tua festa cano.

5 persultant: In een bewegelijke rei springen de bekers over tafel: naar analogie van Lucr. R.N. 1, 15: pecudes persultant pabula; Tac. Ann. 11, 9: exercitu campos persultante. Vraag: is agili agmine een neologisme van Heinsius?

6 luxuriant corda: Ov. Ars Am. 2, 437: luxuriant animi rebus plerumque secundis. Het verbum herhaald in vs. 16; numine tacta tuo, vgl. oppositum 20: numinis expertem.

7 calemus: sc. vino; Ov. Fast. 3, 531: sole tamen vinoque calent.

8 Blande pater vini, blande repertor ades: Heins. Lofs. Bacchus 5: O vinder van de wijn; repertor vini: Namatianus 2, 73 (= P.L.M. 5, 7); vitis repertor: Ov. Amor. 1, 3, 11; Fast. 2, 329.

9-10 Heins. Lofs. Bacchus 9-10: ‘My komen in de sin op eenen tijt veel dingen. Wat sal ick lest van u, wat sal ick eerstlick singen?’, meer op dit vers Lofs. Bacchus p. 107.

[p. 317]

 

De jaarlijkse feestdag van Lyaeus, die de Genius is toegewijd, is gekomen.¹

 

Wees hier voor het aanhoren van uw roemrijke daden aanwezig, schalkse Bacchus!²

 

Niets zie ik, wat mij betreft, Vader, wat op die dag meer in³

 

overeenstemming met uw waardigheid kan geschieden. Geeft gij, Bacchus,⁴

 

slechts uw bijstand.

 

Nu zijn het de bekers die in bewegelijke rij over tafel gaan en zijn de harten, door uw goddelijke⁶

 

macht beroerd, vol uitgelatenheid. Ook wij, Bacchus, staan door uw macht, ja wij, Bacchus⁷

 

in gloed. Beminlijke vader des wijns, beminlijke vinder wees hier.⁸

 

Rijkelijke stof tot uw lof komt mij in de geest op, niettemin, hoe zal ik beginnen, wat voor mij^9-10

 

het einde zijn? Soms de vertelling hoe Juppiter u uit

1 Ov. Amor. 3, 10, 1.

2 Hor. Carm. 4, 15, 26; 3, 21, 15-16.

3 Prop. 3, 17, 2.

4 Ov. Fast. 3, 714.

6 Ov. Ars. Am. 2, 437.

7 Ov. Fast. 3, 531.

8 Ov. Amor. 1, 3, 11; Fast. 2, 329; Rutilius Namatianus 2, 73 (= Poet. Lat. Min. 5, 7).

9-10 Lofs. Bacchus Heins. Pat. onze uitgave p. 107.

[p. 318]

 

Numquid, ut ereptum Semelaea Juppiter alvo¹¹

 

Te pius è medio sustulit igne pater?

 

At te terribiles cingebant fulminis alae,¹³

 

Magne nepos Cadmi, sulphureumque jubar.¹⁴

15

Lambebat tibi flamma comam; nec pervius igni^{15-16 15}

 

verticis innocue luxuriabat apex.¹⁶

 

Sarcina mox femori latuisti insuta paterno.¹⁷

 

Unde etiam nomen, Bacche bimater, habes.¹⁸

 

Sancte pater, faveas. neque enim tua gesta canentem^{19-20 19}

20

numinis expertem me decet esse tui.

11 Semelaea: vgl. proles Semeleia: Ov. Met. 3, 520; 5, 329; 9, 641 en Met. 3, 310: genetricis ab alvo.

13 fulminis alae: de klassieke oudheid kende de bliksem soms vleugels toe. Men zie behalve Arist. Av. 1714: πτεροφόρον Διὸς βέλος de plaatsen: Verg. Aen. 5, 319: Nisus emicat et ventis et fulminis ocior alis; Val. Flacc. Arg. 2, 97; 6, 56; Claud. de rapt. Proserp. 2, 229.

14 Magne nepos Cadmi: d.w.z. Bacchus. Zo heet ook Actaeon nepos Cadmi bij Ov. (Met. 3, 174), omschrijft Cicero bij Lact. Inst. 1, 15, 20: Cadmi progenies.
- sulphureumque jubar: Plin. N.H. 35, 15, 50 § 177: sulphurea lux fulminum. Van 's keizers ‘purpureum iubar’ gewaagt Martialis 9, 65.

15-16 Ontlening aan Iulus' apex bij Verg. Aen. 2, 682 vv.
levis summo de vertice visus Iuli
fundere lumen apex tactuque innoxia mollis
lambere flamma comas.
apex bij Vergilius óf: top van het hoofd, óf: top van de vlam die opspringt óf (zo Servius) de phrygische muts, zie uitleggers ter plaatse. Vergelijk verder Verg. Aen. 10, 270: ardet apex capiti; Ov. Fast. 6, 636: inque coma flammeus arsit apex. Onder de imitaties van de Iulus-passage (b.v. Sil. It. 16, 119 vv.) is belangrijk Claudianus, De quart. cons. Hon. vs. 104: ‘innocuus flagraret apex’ die in Nicolaas' hoofd meespeelde.

15 pervius igni: men vgl. b.v. Ov. Met. 2, 762: pervia vento; Met. 5, 194: pervia verbis.

16 luxuriabat: zoveel als ‘flagrabat’.

17 Sarcina: Lofs. Bacchus 11: ‘ontnam van Semele dat pack’. Ov. Met. 6, 224: e quibus Ismenus, qui matri sarcina quondam // prima suae fuerat.
- femori: naast femur (Marullus formeert als neologisme: femorigena) ook coxa, b.v. Aitzema 15: dum te coxa Patris etc.; Auratus (verv. afgekort Aur.) 31 bedacht het woordspel: ‘coxa patris coxit.’ vgl. Ov. Met. 3, 312: (infans) insuitur femori.

18 bimater: Ov. Met. 4, 12, elders.

19-20 Voor de gedachte (Bacch. als noodwendige inspirator van de dichter) zie reeds H.H. 7, 58-59: Ξαῖρε τέϰος Σεμέλης εὐώπιδος· οὐδέ πῃ ἔστι // σεῖό γε ληϑόμενον γλυϰερὴν ϰοσμῆσαι ἀοιδήν.

19 gesta: Ov. Heroïd. 9, 105: fortia gesta recense.

[p. 319]

 

Semele's schoot wegnam en hij¹¹

 

plichtsgetrouwe vader, u midden uit het vuur wegrukte?

 

Maar u omringden schriklijke¹³

 

bliksemvleugelen, grote kleinzoon van Kadmus, en een zwavelachtige stralenkrans.¹⁴

 

Een vlam lekte u het haar; en zonder voor het vuur toegankelijk te zijn stond de top van uw^15-16

 

kruin in schadeloze gloed.

 

Weldra waart gij als last ingenaaid in de dij van uw vader en daar verborgen. Vandaar, dat ge¹⁷

 

ook de naam van Bacchus met zijn twee moeders draagt.¹⁸

 

Heilige Vader, begunstig ons.^19-20

 

Immers bij het bezingen van uw daden past het me niet van

11 Ov. Met. 3, 310, 520; 5, 329; 9, 641.

13 Verg. Aen. 5, 319.

14 Ov. Met. 3, 174; Cicero bij Lact. Inst. Div. 1, 15, 20.

15-16 Verg. Aen. 2, 682 vv.; Claudianus, d. quart. cons. Hon. 104.

17 Ov. Met. 6, 224; Met. 3, 312.

18 Ov. Met. 4, 12.

19-20 Ho. Hy. 7, 58-59.

[p. 320]

 

Neu mihi sit crimen, per laudes surgere tantas,²¹

 

quas toties fassa est ipsa noverca prius.

 

Ecquis nam se, sancte, tibi componat, et ecquis^23-24

 

anteferat Superûm? proximus ille Jovi es.²⁴

25

Te trux Enceladus flammanti subditus Aetnae,²⁵

 

Enceladus superas ausus inire domos,²⁶

 

Te pulsata, pater, moribundo Phlegra Typhöeo²⁷

 

sensit, et Alcyoneus, terrificusque Gyes.²⁸

21 vgl. Prop. 3, 17, 20: virtutisque tuae, Bacche, poëta ferar.

23-24 Voor de gedachte: Lofs. Bacchus 5-6: wie soumen vergelijcken // By dijne stercke macht? Aitzema 5-6: Quis comparet ulli // Teque tuamque manum. Peet stond hier Cat. lxi, 69-70: quis huic deo // compararier ausit.

24 anteferat: Verg. Aen. 4, 371: quae quibus anteferam; Hor. epist. 2, 1, 65: ut nihil anteferat, nihil illis comparet.
- proximus ille Iovi es: Ov. Trist. 4, 2, 28: dux fuerat belli, proximus ille duci.

25 Centraal staat hier in Bacchus' aretalogie de Gigantomachie, zie Heins. Lofs. Bacchus (p. 152). Voor de Gigantennamen Enceladus (niet bij Heinsius, doch wel bij Scriverius genoemd), Typhoeus, Porphyrion, Rhoecus, Mimas, zie onze ann. p. 153. Heinsius jr. voegt toe: Alcyoneus, Gyes (= Γύης, Γύγης, een hekatoncheir), Otus en Oromedon (Prop. 3, 9, 48, = Eurymedon: Hom. Od. 7, 58.) Bij Heinsius jr. zijn er negen Giganten, op wier ondergang Bacchus negen bekers drinkt.
- Enceladus gaat voorop als tegenstander van Bacchus; vgl. Eur. Cycl. 5, Nonn. Dion. 25, 87 vv.; 48, 65 vv. Hier heet hij ‘trux’, ‘ferox’ is hij bij Sen. H.O. 1145.
- Enceladus onder de Aetna: Verg. Aen. 3, 578-580. Hor. Carm. 3, 4, 56: Enceladus iaculator audax, bij Ov. Amor. 3, 12, 27 is hij geen hekatoncheir maar een chiliocheir. Hekatoncheir is bij Ov. (Met. 3, 303): Typhoeus.

26 superas ausus inire domos: vgl. Ov. Fast. 3, 160:... hospes inire domos en Met. 4, 735-6: superasque deorum //... domos; Fast. 2, 188: superas... domos.

27 Phlegra, landstreek in Macedonië, later Pallene genoemd: Stat. Theb. 2, 595; Val. Flacc. Arg. 1, 564; Sen. H.F. 444; Culex 28: Giganteo sparsa est quo sanguine tellus.
- Typhoeus: Sed quid Typhoeus et validus Mimas (vgl. vs. 30): Hor. Carm. 3, 4, 53. Typhoeus reeds Hes. Theog. 820.

28 Alcyoneus: Een Pindarusfrgm. (P.L.G.⁴ 3, 713 = Anth. Hiller-Crusius⁴ 306) noemt hem Γιγάντων πρεσβύτατον.; naast Porphyrion de belangrijkste Gigant.
- terrificusque Gyes: vgl. Ov. Trist. 4, 7, 18: centimanusque Gyes. Conjectuur bij Hor. Carm. 2, 17, 14 (Mss.: Gigas).

[p. 321]

 

uw goddelijke inspiratie te zijn²¹

 

verstoken en moge het me ook niet ten kwade aangerekend worden als ik temidden van zo machtige

 

heldendaden opklim, die zo dikwijls vroeger reeds zijn stiefmoeder ruiterlijk moest erkennen.^23-24

 

Want wie toch wel zou, o heilige, zich met u kunnen meten, en wie der hemelingen zichzelf²⁴

 

boven u prefereren? Na Zeus zijt ge onmiddellijke tweede.²⁵

 

Uw macht ervoer de grimmige Enceladus, onder de vlammende Aetna gelegen, Enceladus²⁶

 

die zich verstoutte het hemelpaleis binnen te dringen, uw macht, Vader, Phlegra door

 

de stervende Typhon gebeukt, en Alcyoneus, en de schrikwekkende Gyes. Porphyrion²⁸

21 Prop. 3, 17, 20.

23-24 Cat. 61, 69-70.

24 Ov. Trist. 4, 2, 28.

25 Verg. Aen. 3, 578-580.

26 Ov. Fast. 3, 160; Met. 4, 735-736; Fast. 2, 188.

28 Ov. Trist. 4, 7, 18.

[p. 322]

 

Porphyrion ferus ille tibi, tibi Rhoecus et Otus,²⁹

30

Oromedonque ingens, succubuitque Mimas.³⁰

 

Macte pater, metuende manu, tibi Juppiter ipse³¹

 

Nomina victori vera, Thriambe, dedit.³²

 

Vitisator Lenaee, tui servator Olympi,³³

 

Cui Mars fulminea cesserit ipse manu,³⁴

35

Funde Maronêo spumantia pocula rore.³⁵

29 Porphyrion: Hor. Carm. 3, 4, 54: minaci Porphyrion statu.
- Rhoecus: var. lect.: Rhoetus: Hor. Carm. 2, 19, 23. Rhoecus en Enceladus samen: Hor. Carm. 3, 4, 55.
- Otus: Ὦτος, een der Aloaden, de andere heette: Ephialtes. Beiden plaatsten de Ossa op de Pelion. Zij zijn eigenlijk geen Giganten, doch Titanen. Otos en Ephialtes samen genoemd: Culex 234, 235; Hyg. fab. 28.

30 Oromedon: alleen Prop. 3, 9, 48: caeloque minantem Coeum et Phlegraeis Oromedonta iugis, ὁ τῶν ὀρῶν ϰέδων, eigenlijk epiteton van Pan. Gelijknamige bergpiek op het eiland Kos: Theocr. 7, 46. Zo is Mimas (de ‘hinniker’) ook de naam van een berg en een Gigant. Vaak leest men bij Prop. l.l. met Huschke: Eurymedon (vgl. Hom. Od. 7, 58: koning der Giganten). Coeum = Κοῖος d.w.z. Leto's vader (Verg. Georg. 1, 279).
- Mimas: Hor. Carm. 3, 4, 53. (oudere passages: Eur. Ion 215, Apoll. Rhod. 3, 1226). Lijsten van Gigantennamen: 1) Hor. Carm. 3, 4, 53-56: Typhoeus, Mimas, Porphyrion, Rhoetus, Enceladus; 2) Sid. Apoll. Carm. 6, 24: Rhoetus, Mimas, Enceladus, Typhoeus; id. 13, 19 vv. Enceladus, Typhoeus, Porphyrion, Mimas. Hier negen namen konform aan de negen Muzen.

31 Macte pater: niet sancte, magne pater. Vgl. Verg. Aen. 9, 641 (+ noot Serv.): macte nova virtute puer. Macte vocat. van mactus (= magis auctus) veelal verbonden met de abl. virtute of de gebiedende wijs esto estote is een sakrale uitdrukking met de bet.: gelukgewenst, bravo. Volledige plaatsenverzameling bij Neue-Wagener ii³, 178-181.
- metuende manu: vgl. Hor. Carm. 2, 19, 7: metuende thyrso.

32 Liber als Victor uit Indië: vgl. Verg. Aen. 6, 804, 805; Ov. Ep. ex Ponto, 4, 8, 61.
- Thriambe: Lofs. Bacchus: ‘Want hierom hebben zij Thriambus u genoemt.’; Carm. Pop. 5 Bergk: Ἴαϰχε ϑρίαμβε, σὺ τῶνδε χοραγέ.

33 Vitisator: Accius bij Macr. Sat. 6, 5, 11.
- Vitisator Lenaee: Zie ook Poet. Lat. Min. ed. Baehrens T. iii, p. 304 (onbekend dichter): lenis vitisator; vs. 169 daarentegen: Lenaee bicorniger, ook een novum (zie t.pl.).
- tui servator Olympi: Lofs. Bacchus 428: ‘Bewaerder van zijn hof.’, ibid. 436: ‘bewaerder van ons al.’ Iuppiter heet Servator bij Germanicus, Aratea 410 en Abas is Servator arcis bij Stat. Ach. 1, 701, 702.

34 vgl. Lofs. Bacchus 429.

35 Maronêo... rore: bedoeld is de wijn van Maroneia (Hom. Od. 9, 195). Vgl. Macr. Sat. 3, 20, 7: Maronea uva; Tib. 4, 1, 56: Bacchus Maroneius (Paneg. in Messal.).
- spumantia pocula: = Verg. Ecl. 5, 67.

[p. 323]

 

die woestaard streek voor u de vlag, voor u Rhoecus en²⁹

 

Otus en de ontzaggelijke Oromedon³⁰

 

en Mimas. Gelukgewenst vader, geduchte door geweld van wapenen. Aan u, de overwinnaar, heeft Juppiter^{31 31}

 

zelf uw echte (ware) naam, Thriambe, gegeven.^{32 32}

 

Wijnplanter, van de Wijnpersse, redder van uwe Olympus³³

 

voor wien Mars in eigen persoon met zijn bliksemende hand onderdoet,

 

giet bekers uit schuimend door Maronisch nat.³⁵

29 Hor. Carm. 3, 4, 54; 2, 19, 23.

30 Prop. 3, 9, 48; Hor. Carm. 3, 4, 53.

31 Verg. Aen. 9, 641.

31 Hor. Carm. 2, 19, 7.

32 Verg. Aen. 6, 804-805; Ov. ex P. 4, 8, 61.

32 Carm. pop. 5 Bergk.

33 Poet. ignot. apud Poet. Lat. Min. ed. Baehrens, T. iii, p. 304; Accius ap. Macr. Sat. 6, 5, 11.

35 Verg. Ecl. 5, 67.

[p. 324]

 

Pocula funde, pater, sed bene plena tui.

 

Te quoque terrigenis animosum, Bacche, subactis

 

Ter cyathos ternos continuasse ferunt.

 

Obsessae arebant spisso tibi pulvere fauces,^{39-40 39}

40

Decolor hostili sanguine thyrsus erat.⁴⁰

 

At tibi potanti genitor procul omina laevo^41-42

 

Terna favens tonitru, fulmine terna dedit.

 

Magne Pater Patriae, si quid pia vota valebunt,⁴³

 

per servata tibi sidera semper eas.⁴⁴

45

Victa tuos decorat Gangetica terra triumphos.⁴⁵

 

Inde tibi currum nunc quoque lynces agunt.⁴⁶

39-40 cf. Lofs. Bacchus 433-434: Die hebstu noch bebloet, vol sweet, vol stof, gegrepen (nl. de beker); vgl. Aitzema 456-457: ‘Hunc foedatus adhuc concreto sanguine vultum // Ter dextra apprensum sitienti fauce bibisti.’

39 arebant... fauces: Ov. Met. 6, 355: caret os humore loquentis et fauces arent.

40 decolor en sanguis verbonden als bij Ov. ex Ponto 3, 2, 54: araque... // decolor adfuso tincta cruore rubet en Trist. 4, 2, 42: decolor ipse suo sanguine Rhenus erat.

41-42 hier drie omina van donder en bliksem, bij Heinsius pater is er maar van éen omen (donderslag van Zeus) sprake, vgl. vs. 424; Ov. Met. 10, 453: ter omen bubo fecit. Vgl. Ov. Fast. 4, 833-34: tonitru dedit omina laevo // Iuppiter laevo fulmina missa polo. (Iuppiter aan Romulus). De linkerkant in de ‘Auguraldisziplin’ is gunstig; Bömer op Ov. Fast. 4, 664: a dextro... toro.

43 Magne Pater Patriae: vgl. Ov. Fast. 2, 127: sancte pater patriae; Ov. Trist. 2, 181: parce pater patriae.
- si quid pia vota valebunt: Ov. Trist. 1, 9, 3: atque utinam pro te possent mea vota valere en Rem. Am. 813: pia vota.

44 vgl. Ov. Trist. 2, 167-8: ut faciuntque tui, sidus iuvenale, nepotes, // per tua perque sui facta parentis eant.

45 vgl. Ov. Amor. 1, 2, 47: talis domina Bacchus Gangetide terra.

46 lynces: tijgers b.v. bij Ov. Amor. 1, 2, 48; Met. 13, 413: Victa racemifero lyncas dedit India Baccho.
- nunc quoque: Dezelfde verbinding nog in de vss. 64, 76, 98.

[p. 325]

 

Giet bekers uit, Vader, maar dan goed vol van uzelf.

 

Ook gij, zo wil het verhaal, Bacchus, zoudt, prat gaande op de onderwerping

 

der aardgeborenen, driemaal drie bekers in énen achterelkaar hebben uitgedronken.³⁸

 

Uw keel met dikke stoflaag overdekt was verdord,

 

Door 's vijands bloed was de thyrsus ontkleurd.⁴⁰

 

Maar te uwer eer, terwijl gij aan het drinken waart, verwezenlijkte uw vader^41-42

 

van verre telkens drie voortekenen met een gunstige donder ter linkerzij

 

met de bliksem driemaal.⁴³

 

Grote Vader des Vaderlands, zo vrome wensen iets vermogen zullen,

 

moge ge steeds uw baan blijven afleggen via de door u geredde sterren.⁴⁵

 

Het overwonnen Ganges-land is een sieraad van uw triomfen.⁴⁶

 

Vandaar dat ook nu nog lynxen u de wagen trekken.⁴⁷

38 Hor. Carm. 3, 19, 13-15.

40 Ov. ex P. 3, 2, 54; Trist. 4, 2, 42.

41-42 Ov. Fast. 4, 833-4.

43 Ov. Fast. 2, 127; Trist. 2, 181.

45 Ov. Amor. 1, 2, 47.

46 Ov. Met. 13, 413.

47 Lofs. Bacchus. Heins. Pat. onze uitgave vss. 460 en 453.

[p. 326]

 

Deriades te, magne pater, te sensit Orontes,⁴⁷

 

Nomina letali cum sua cessit aquae.⁴⁸

 

Ibat ovans animis et adustos horrida vultus⁴⁹

50

India belligerum tota secuta ducem.⁵⁰

 

Quaeque unguentatos nutribant Bactra capillos;^{51 51-52}

 

Bactra sagittiferâ conspicienda manu.⁵²

 

Undique gemmato radiabant tegmine mitrae;⁵³

 

Undique et auratis arma superba notis.⁵⁴

47 Deriades: vgl. Lofs. Bacchus 460 en Monobibl. Eleg. xv, 7: Non mihi Deriades flavusque occumbit Orontes.
- Orontes: vgl. Lofs. Bacchus 453.
- Orontes: rivier genoemd o.a. bij Pomp. Mel. 1, 12, 5; Plin. H.N. 5, 21, 18 § 79; Prop. 2, 23, 21 (daar naast de Eufraat genoemd). De rivier heet naar Orontes, zoon van Didnasos, schoonzoon van de indische vorst Deriades. De stroommetamorfose: Nonn. 17, 196-289; 44, 251. Orontes bij Nonnus verder: 17, 314; 26, 79; 34, 179; 35, 80. Deriades' ondergang tegen Bacchus: 40, 1-100.

48 Over Orontes' dood zie Scriv. op Lofs. Bacchus 453 (p. 156).

49 Ibat ovans: = Verg. Aen. 6, 589 (van Salmoneus).
- adustos horrida vultus: Curt. 4, 7, 13: sol omnia incenderat siccaque et adusta erant ora; Sil. It. 8, 267: adustus corpora Maurus.

50 India: zie Bactra in de volgende regel. Dezelfde kombinatie bij Vergilius in diens ‘laudes Italiae’: Georg. 2, 138: non Bactra neque Indi.

51 unguentatos... capillos: gepommadeerd haar. Ons zijn de Bactriërs niet hierom bekend. Zie intussen vs. 53 de vermelding van de mijter. De mijter en de gepommadeerde haren bij Verg. Aen. 4, 216: Maeonia mentum mitra crinemque madentem. Aan die oosterse luxe kan Heinsius hebben gedacht.
- nutribant: = nutriebant, vgl. Verg. Aen. 7, 485.

51-52 anaphora van Bactra, zoals b.v. Enceladus (vs. 25 en 26).

52 sagittiferâ: vgl. Ov. Met. 1, 468 sagittifera... pharetra: Verg. Aen. 8, 725: sagittiferos Gelonos. Wij denken b.v. aan de Parthenpijlen; vreedzamer zijn de Amores sagittiferi bij Stat. Silv. 3, 3, 131.

53 mitrae en (56) Bassaridumque manus: vgl. Prop. 3, 17, 30; cinget Bassaricas Lydia mitra comas.
- Over de mitra merkt Serv. op Verg. Aen. 4, 216 op: utebantur et Phryges et Lydi mitra, hoc est incurvo pilleo, de quo pendebat etiam buccarum tegimen. Gr. μίτρα of ϰίδαρις. Edelstenen of goud aan de mitra: Prud. Psych. 358: aurata mitra. Dionysus die zelf (Diod. Sic. 4, 4, 4) μιτροφόρος is, voerde volgens Arrianus Ind. 7, 9 de mitra in bij de Hindu's. De Arabieren (Plin. N.H. 6, 162; Claud. De Cons. Stil. 1, 156), Cissiërs (Herod. 7, 62) e.a. droegen dit hoofddeksel eveneens. Zie de klassieke plaats voor Cybele: Prop. 3, 17, 30. Verder b.v. Prop. 4, 2, 31; Sen. Phaedr. 756, Oedip. 413; Stat. Theb. 9, 795, Achill. 1, 715; Clem. Protr. 12, p. 119, 1.
- gemmato: Ov. Met. 10, 113: gemmata monilia; Ov. ex P. 4, 103: scuta sed et galeae gemmis radientur et auro.

54 auratis... notis: Ov. Hal. 114: auratis muraena notis.

[p. 327]

 

Deriades, grote vader, maakte met u kennis, met u Orontes,⁴⁸

 

toen hij zijn eigen naam gaf aan het water dat zijn dood⁴⁹ betekende.

 

Voortschreed in jubelende triomfstemming huiveringwekkend met zongezengd gelaat

 

gans India, meetrekkend met de krijgvoerende leidsman.⁵¹

 

Ook Bactrië, bakermat van gepommadeerde haardos, Bactrië opvallend door pijlvoerende

 

krijgsbent. Allerzijds straalden mijters met juwelen bedekt;⁵³ allerzijds ook wapenen met vergulde

 

kentekenen prijkend.⁵⁴

48 Lofs. Bacchus. Heins. Pat. p. 156.

49 Verg. Aen. 6, 589.

51 Verg. Aen. 7, 485.

53 Prop. 3, 17, 30.

54 Ov. Hal. 114.

[p. 328]

55

Pro te Dictaea ensiferi Corybantes ab Ida⁵⁵

 

Turba ferox stabant, Bassaridumque manus.⁵⁶

 

Ipse neci victor thyrso metuente domari^{57 57-58}

 

Deriadae generum Deriadenque dabas.

 

Indicus abjectis exercitus ilicet armis

60

Regis ab interitu terga dedere sui.

 

At tibi de spoliis Nabathaei, Bacche, triumphi⁶¹

 

Thura suis mystae rite dedere focis.⁶²

 

Ivit in exemplum pietas memoranda tuorum.⁶³

 

Scilicet hic Superis nunc quoque gratus odor.

65

Regna quid Odrysii memorem concussa Lycurgi,⁶⁵

 

et domitum auspiciis Strymona, Bacche, tuis?⁶⁶

 

Iuste tui vindex; tibi enim, tibi perfidus ille

 

Morte dedit poenas, truncus utrumque genu.⁶⁸

 

Vix bene pampineas succiderat undique vites,⁶⁹

70

sacrilegae dominum cum petiere manus.⁷⁰

55 ensiferi Corybantes: Uit Kreta afkomstige priesters van Cybele, die wapendansen uitvoerden. Ensifer: Ov. Fast. 4, 388 en ensiger Ov. Ars. Am. 2, 56 gezegd van Orion.

56 Bassaridumque manus: niet bij Ovidius en Vergilius. Sen. Oed. 432: te (sc. Bacche) Bassaridum comitata cohors en Stat. Silv. 2, 7, 7: tu, Bassaridum rotator Euhan.

57 thyrso metuente domari: Hor. Carm. 2, 2, 7: penna metuente solvi.

57-58 Deriades door Bacchus' thyrsus geveld: Lofs. Bacchus 460.

61 Nabathaei: Ov. Met. 1, 61: Nabathaea regna. De Nabathei waren een arabische stam in Noord-West Arabië met als hoofdstad: Petra; Ναβατηνή: Joseph. Ant. 1, 221. hier = oosters (zo. b.v. Ov. Met. 1, 61).

62 wierookoffer: vgl. de Orphische Hymnen.
- De zegswijze tura dare focis is Ovidiaans: zie b.v. Ov. Fast. 4, 935: tura focis vinumque dedit; Fast. 3, 731 van Bacchus: captivaque tura dedisti. Wij denken hier aan Ronsard en Dion. Perieg.
- rite dedere: Ov. Her. 7, 108: spem mihi mansuri rite dedere viri.

63 Ivit in exemplum: Ov. Ars. Am. 3, 87: ite per exemplum.
- pietas memoranda tuorum: vgl. Ov. Met. 1, 205: nec tibi grata minus pietas, Auguste, tuorum est.

65 Odrysii: Odrysius = thracisch (bij Ovidius) doch in deze verbinding nieuw.
- Lycurgi: Lofs. Bacchus 169-170; (kool uit Lycurgus' tranen). vs. 651: Lycurgi wreede daet.

66 Strymona: rivier in Thracië, vgl. Ov. Trist. 5, 3, 21-22: sed adusque nivosum // Strymona venisti (sc. Bacch.).

68 vgl. Ov. Fast. 3, 722: inque tuum furiis acte, Lycurge, genu.

69 pampineas ... vites: vgl. Ov. ex Ponto 3, 8, 13; Trist. 2, 143.

70 vgl. Ov. Fast. 3, 700: sacrilegae telis me petiere manus.

[p. 329]

 

Zwaarddragende Korybanten van de dictaeische Ida afkomstig, een grimmige bent, stonden

 

daar te uwer bescherming, en de scharen der Bassariden.⁵⁶

 

Overwinnend met de thyrsus, een⁵⁷

 

wapen dat niet klein te krijgen is, gaaft gij Deriades' schoonzoon en Deriades zelf aan de dood prijs.

 

Terstond na de wapens te hebben weggeworpen, sloeg het indische heer na de ondergang van hun

 

koning op de vlucht.

 

Maar aan u, Bacchus, gaven uit de buit van de nabatheïsche triomf uw mysten volgens de

 

ritus wierookoffers op hun walmende altaren.^{62 62}

 

De plichtsgetrouwheid der uwen zo vermeldenswaardig,^{63 63} werd spreekwoordelijk. Dit reukwerk

 

nl. is ook nú nog de Hemelingen geliefd.

 

Waartoe te vermelden hoe het rijk van odrysische Lycurgus (tot op zijn grondvesten)

 

werd geschokt en hoe, onder uw auspiciën, Bacchus, de⁶⁶

 

Strymon was bedwongen?

 

Rechtvaardige verdediger van uw eigen belang; aan u immers, aan u betaalde die trouweloze⁶⁸

 

door de dood zijn gerechte straf, verminkt aan beide knieën.⁶⁹

 

Nauwelijks had hij overal⁷⁰

 

de wijnstokken grondig omgehakt of zijn schennende handen hadden het op de Heer en⁷¹

 

Meester gemunt. In verdiende dood ligt hij terneer, dat zal⁷²

56 Sen. Oed. 432; Stat. Silv. 2, 7, 7.

57 Hor. Carm. 2, 2, 7.

62 Ov. Fast. 4, 935; Fast. 3, 731.

62 Ov. Her. 7, 108.

63 Ov. Ars. Am. 3, 87.

63 Ov. Met. 1, 205.

66 Ov. Trist. 5, 3, 21-22.

68 Ov. Fast. 3, 722.

69 Ov. ex P. 3, 8, 13; Trist. 2, 143.

70 Ov. Fast. 3, 700.

71 Ov. Fast. 3, 707.

72 Ov. ex P. 2, 9, 54.

[p. 330]

 

Caede iacet meritâ. te successore superbae⁷¹

 

Non hoc Bistoniae terra vel ipsa neget.⁷²

 

Quid consanguinei dignissima praeda furoris,⁷³

 

Aöniâ Pentheus dilaniatus humo?⁷⁴

75

Et qui Tyrrheno mutatis gurgite nautis⁷⁵

 

Iönias delphin nunc quoque sulcat aquas?⁷⁶

 

Fixa ratis mediis, ceu saxea, fluctibus haesit,⁷⁷

 

Numinis ad nutum stare coacta tui.⁷⁸

 

Pampinus intortos obnubere fronde rudentes⁷⁹

80

Ilicet, et mediam cingere visa ratem est.

 

Ipsi autem inductis variati tergora squamis⁸¹

 

Praecipites alto desiluere foro.⁸²

71 Caede iacet meritâ: Ov. Fast. 3, 707: morte iacent meritâ.

72 vgl. Ov. ex Ponto 2, 9, 54: (Orpheus): Bistonis ingenio terra superba tuo est.
- Bistoniae: Bistonia = Thracië; Val. Flacc. Arg. 3, 160: Bistoniae ... alumnum (van Orpheus); Hor. Carm. 2, 19, 20: Bistonidum ... crinis.

73 dignissima praeda: vgl. Ov. Fast. 3, 423: Di veteris Troiae, dignissima praeda ferenti, maar ook Fast. 3, 721 van Pentheus: Tu quoque, Thebanae mala praeda, tacebere, matris.
- consanguinei ... furoris: vgl. Ov. Met. 8, 476: consanguineae umbrae; Heroïd. 14, 121: consanguinea turba.

74 Pentheus (en Lycurgus), vgl. b.v. Ov. Met. 4, 23: Penthea tu venerande, bipenniferumque Lycurgum // sacrilegos mactas.
- Aöniâ (= Thebana) ... humo: vgl. Ov. Fast. 1, 490: Cadmus in Aonia constitit exul humo.

75 vv. Tyrreense zeerovers: Lofs. Bacchus 519 vv.

76 sulcat aquas: = Met. 4, 706.

77 ceu saxea: Ov. Met. 5, 509: mater ad auditas stupuit ceu saxea voces. Voor de zaak: Ov. Met. 3, 660-1: stetit aequore puppis // haud aliter, quam siccum navale teneret (droogdok).

78 Vraag: Is ‘Numinis ad nutum’ een nieuwe Heinsiaanse verbinding?

79 intortos ... rudentes: vgl. Ov. Met. 3, 679: intortos ... funes;
- obnubere: hoogst zeldzaam: verhullen (Verg. Aen. 11, 77: arsurasque comas obnubit amictu) cf. vs. 179.

81 vgl. Ov. Met. 3, 675: squamamque cutis durata trahebat; Met. 4, 577: durataeque cuti squamas increscere sentit.

82 vgl. Ov. Met. 3, 670: exsiluere viri; doch tevens: Ov. Met. 12, 128-9: tum vero praeceps curru fremebundus ab alto // desilit.
- forus = gangboord, Verg. Aen. 6, 412.

[p. 331]

 

zelfs het land van Bistonia,⁷³

 

dat zich op u als zijn opvolger beroemt, niet willen ontkennen. Waartoe het volkomen verdiende⁷⁴

 

slachtoffer van de razernij zijner bloedverwanten, Pentheus op aonische bodem verscheurd?

 

En de dolfijn die, nadat de tyrreense schippers op zee waren gemetamorfoseerd,⁷⁶

 

ook nu nog de ionische wateren doorklieft? Het schip bleef midden in de baren⁷⁷

 

als een rotsblok vasthangen, op de wenk van uw goddelijke wens gedwongen stil te staan.

 

Onmiddellijk zag men het schouwspel hoe wijnrank met lover de ineengedraaide kabel-⁷⁹

 

touwen bedekte en het middenschip omringde. De mannen zelf echter, hun ruggen

 

bont met de schubben die ze kregen, bedekt, sprongen van het hoge gangboord halsoverkop in⁸¹

73 Ov. Fast. 3, 423; Fast. 3, 721.

74 Ov. Fast. 1, 490.

76 Ov. Met. 4, 706.

77 Ov. Met. 3, 660-1; Met. 5, 509.

79 Ov. Met. 3, 679.

81 Ov. Met. 3, 675.

[p. 332]

 

Victor iö, ter, victor iö! tibi, corniger Euan,⁸³

 

Terra parens fracta est, India fracta tibi.

85

Magne Deûm, salve, neu se tibi misceat unda.^{85 85-86}

 

Nil facit ad vires degener unda tuas.

 

Tu mentem exhilaras, exsultantemque recludis.⁸⁷

 

Tu procul ignavâ pectora tollis humo.

 

Tecum Simplicitas, tecum Candorque Salesque,^89-90

90

Tecum nata Fides innocuusque Lepor.⁹⁰

 

Te sine victa fugit facundia, magne Thyoneu.^{91 91-92}

 

Te sine libertas pectoris illa jacet,⁹²

83 Over Victor zie de noot op vs. 32. Zie verdubbelde uitroepen bij Ovidius als Met. 5, 625: et bis ‘io Arethusa, io Arethusa’ vocavit; Ars. Am. 2, 1: Dicite ‘Io Paean’, et ‘Io’ bis dicite Paean'. Hier opzettelijk 3x! Men vergelijke ook de kreet ‘io triumphe’, Amor. 1, 2, 34.
- corniger Euan: corniger Lyaee: Ov. Amor. 3, 15, 17; cf. vs. 115: parens Euan.

85 Magne Deûm: deze partitive gen. bij een positivus wel elders, b.v. Ennius Ann. 201 Vahlen: maxime divum, 491 V.: optima caelicolum, Saturnia, magna dearum (magna = maxima). We denken ook aan Verg. Aen. 4, 376: sequimur te sancte deorum (+ ann. Pease t. pl.). Precieze parallel C.I.L. ix, 3375, 1 (metrische inscriptie): Magne deum, Silvane potens, sanctissime pastor.

85-86 Uitgewerkt hier de bondig uitgesproken gedachte in Lofs. Bacchus 610: ô viant van het water.

87 exhilarare: niet bij Ovidius en Vergilius. Celsus 3, 24, 5: lusu ioco ludis lascivia per quae mens exhilaretur.
- exsultantemque recludis: voor de vorm zie Ov. Met. 2, 78: exultantemque coercet; voor de inhoud naast Hor. Sat. 1, 4, 89: condita verax aperit praecordia Liber vooral Epist. 1, 5, 16: Quid non ebrietas dissignat, operta recludit. Recludere hier: ontsluiten, aperire, soms echter ook = claudere.

89-90 Voor allegorische figuren in Bacchus' omgeving: Lofs. Bacchus 472-475 (11!); 535-536 (7!). Hier zijn er 5 in bonam partem. De bron der allegorische personifikaties is duidelijk weer Ovidius, ditmaal Amor. 1, 3, 13 en 14. Nulli cessura fides, sine crimine mores // nudaque simplicitas purpureusque pudor. De Candor past wel bij de Simplicitas, zie b.v. Porfyrio op Hor. Ep. 11, 11: candor animi mei et honesta simplicitas.
- Candorque Salesque: klassiek? Stat. Silv. 1, 6, 6: Iocus et Sales.

90 innocuusque Lepor; Cic. Brut. 143: non scurrilis lepos.

91 cf. Scaliger's hymne vs. 71 en 72: temere impedita languet pigra vena, cita prius.
- magne Thyoneu: Semeleius Thyoneus: Hor. Carm. 1, 17, 23; indetonsus Thyoneus: Ov. Met. 4, 13; vs. 175 van dit gedicht: ‘indetonse Thyoneu’.

91-92 Er zijn aan het vijftal nog twee personifikaties toegevoegd: facundia en libertas.

92 Voor de tematiek van de vrijheid: Lofs. Bacchus 73-75 (Liber als bevrijder).

[p. 333]

 

zee. Zegevierende, iö, driemaal, zegevierende, iö! Door u, hoorndragende Euan, is Moeder⁸²

 

Aarde gebroken, is India gebroken.⁸³

 

Grote der Goden, gegroet, moge water zich niet met u mengen, het ontaarde water heeft

 

met uw macht niets uittestaan. Gij vervrolijkt het gemoed, ge ontsluit het hart en laat⁸⁵

 

het opjubelen; gij heft de harten op ver van de lome aarde.

 

Aan uw zijde staan Eenvoud,⁸⁷

 

aan uw zijde Oprechtheid en Scherts, aan uw zijde het ontstane Vertrouwen (Trouw) en onschuldige

 

Charme. Zonder uw bijstand is het met de welsprekendheid gedaan en vliet ze heen, grote^89-90

 

Thyoneus, zonder u ligt ge weet wel de vrijheid van het gemoed machteloos ter neer.

82 Ov. Met. 3, 670; Met. 12, 128-9; Verg. Aen. 6, 412.

83 Ov. Amor. 3, 15, 17, deze hymne vs. 115.

85 C.I.L. ix, 3375, 1.

87 Ov. Met. 2, 78; Hor. Epist. 1, 5, 16.

89-90 Ov. Amor. 1, 3, 13-14.

[p. 334]

 

Curarum domitor, curarum blande subactor,⁹³

 

Grata quies animis, candide Liber, ades.⁹⁴

95

Tu quoque sensisti Venerem, pater: et tibi saepe⁹⁵

 

Pectore in intrepido vulnera fecit Amor.⁹⁶

 

Testis Hymen Hymenaeus erit, tibi carus amanti.⁹⁷

 

Unde novis nuptis nunc quoque dexter adest.⁹⁸

 

Quique tibi crines nodo viridante revinctos^{99-100 99}

100

Cissus adhuc memori, candide Bacche, premit;¹⁰⁰

 

Et tu, Sangarius Phrygiis quem vidit in arvis^{101-102 101}

93 Curarum domitor: Lofs. Bacchus 635: ‘Ghy Moorder van de pijn’. Zo gewoon als domitor is, zo ongewoon ‘subactor’ dat de lexica alleen geven als ‘schender’: Gr. τριβεύς in obscene zin (Script. Hist. Aug.). Bij Sen. H.F. 903 is sprake van Bacchus als ‘domitor Lycurgi’. Verder zie men Sen. H.F. 1065-1066: tuque, o domitor Somne malorum, requies animi; Ov. Met. 11, 623: Somnus quies rerum; Sen. Ag. 75 van Somnus: curarum domitor.

94 grata quies animis: zie aant. op 93 en grata quies Cephalo: Ov. Ars Am. 3, 695.
- candide Liber: = Tib. 3, 6, 1.

95 vv. Bacchus en de liefde, vgl. Lofs. Bacchus: 125 vv.; 189-190; 195 vv.

96 Pectore in intrepido: Ov. Met. 13, 478: intrepidus vultus.

97 Hymen Hymenaeus: in de vocativus elders: Hymen Hymenaee: Plaut. Casin. 800; Cat. lxi, 4: o Hymenaee hymen, o hymen Hymenaee; Ov. Epist. Heroïd. 12, 143: turba ruunt et hymen clamant ‘hymenaee’; 14, 27. Ook Hymenaeus alleen: Ov. Ars Am. 1, 563 en de noot van Paul Brandt t. pl. Hier geliefde van Bacchus, elders (zie b.v. Donat. op Terent. Adelph. 904) zoon van Liber en Venus. M.V. iii, 11, 2: Veneri et Baccho fingitur Hymenaeus, quia ob vini petulantiam libido excitari solet. Dionysus is zelfs zelf ὑμενήϊος: A.P. ix, 524, 21. De uitroep ook Grieks b.v. Eur. Troad. 310: ῾ϒμὴν ὦ ῾ϒμέναι᾽ ἄναξ.

98 dexter adest: dexter adesse driemaal in Ov. Fast.

99-100 Cissus: niet in Lofs. Bacchus. Zie voor deze manlijke geliefde van Bacchus, een Satyr in het gevolg van deze god: Nonn. Dion. 10, 401, 405, 421, 430 en Geopon. 11, 29.
- crines ... premit: Verg. Aen. 4, 147-148 van Apollo: mollique fluentem // fronde premit crinem fingens atque implicat auro.
-: 2e geliefde: Cissus.

99 nodo viridante: Verg. Aen. 5, 388: viridante toro.

100 candide Bacche: Ov. Fast. 3, 772; cf. 94 candide Liber = Tib. 3, 6, 1.

101-102 :3e geliefde: Ampelos.
- Ampelos en zijn gele haar: Ov. Fast. 3, 407 en Lofs. Bacchus 129-130.

101 Sangarius: rivier in Phrygië, nevenvormen naast Sangarius (Liv. 38, 18, 8): Sagarius (Solinus 43, § 1) en Sagaris (Ov. ex Ponto 4, 10, 47).

[p. 335]

 

Zorgenbedwinger, minzame zorgenvernietiger, voor de gemoederen welkome rust,⁹¹

 

stralende Liber, wees hier.

 

Ook gij hebt Venus gevoeld, vader: ook u heeft dikwijls in het onvervaard gemoed⁹³

 

Amor zijn wonden geslagen.^{94 94}

 

Getuige zal zijn hiervan Hymen Hymeneus, aan u minnende dierbaar.

 

Vandaar dat hij ook nu nog als voor jonggehuwden gelukvoorspellende aanwezig is.

 

En de jonkman Cissus die u, nog steeds aan hem indachtig, stralende Bacchus, het haar⁹⁷

 

met groenige knoop omwonden drukt. En gij, Ampelus, die op phrygische landouwen de⁹⁸

91 Hor. Carm. 1, 17, 23; Ov. Met. 4, 13; deze hymne vs. 175.

93 Sen. Herc. Fur. 903; 1065-1066; Ov. Met. 11, 623; Sen. Ag. 75.

94 Ov. Ars Am. 3, 695.

94 Tib. (Lygd.) 3, 6, 1.

97 Cat. lxi, 4; Ov. Epist. Her. 12, 143.

98 Ov. Fast. 1, 6; 1, 67; 1, 69.

[p. 336]

 

Mutatum croceas, Ampele, vite comas.¹⁰²

 

Tum Beroë, jungenda toro tibi, Bacche, jugali;^{103-104 103}

 

Rapta foret patruo ni miseranda tuo.

105

Sed tamen ante omnes, quae neptis Agenoris alti¹⁰⁵

 

A tibi cognatâ Gnosias orta domo est.¹⁰⁶

 

Illam Dictaeis avectam perfidus oris^{107-108 107}

 

perfidus in sola liquerat hospes humo.^108-109

 

Liquerat: et profugus nocturnae litore Diae¹⁰⁹

110

Praecipiti dederat vela ratemque Noto.¹¹⁰

 

Illa quidem clamabat, Iö! quo, perfide Theseu,¹¹¹

102 ‘Ampeli geel haer’ bij Heinsius Pater. Ov. Ars Am. 1, 530 van Ariadne: croceas irreligata comas (Gr.: ξανϑή van Ariadne): Ampelus bij Nonn. 10, 175 vv., doch voordien reeds bij Ov. Fast. 3, 409: Ampelon intonsum ... // fertur Bacchus amasse.

103-104 : 1e vrouwelijke geliefde: Beroë.
- Beroë: Lofs. Bacchus 128.

103 Beroë, dochter van Adonis en Aphrodite, naar wie de stad Beroë (Berytos) bij de Libanon genoemd werd; om haar liefde streden Dionysus en zijn oom Poseidon, Over deze materie zeer uitvoerig Nonn. 41-48; Rigler, De Beroë Nonnica, Potsdam 1860.
- jungenda toro jugali: wel een heinsiaanse verbinding.
- toro jugali: enerzijds Verg. Aen. 4, 496 lectumque iugalem; Ov. Trist. 4, 5, 33: sic faciat socerum lecto te nata iugali, anderzijds Stat. Silv. 3, 5, 69: nec tantum Roma iugales // conciliare toros ... fertilis. Ov. Fast. 3, 511 (van Ariadne): tu mihi iuncta toro etc.

105 vv. Bacchus en Ariadne, zie Lofs. Bacchus 273 vv. en onze noten aldaar.

106 Gnosias: vgl. Ov. Ars Am. 1, 527: Gnosis, doch beter: Ars Am. 1, 556: pone metum: Bacchi, Gnosias, uxor eris.
- A: interjektie van patetisch karakter, vgl. vs. 127. Zie b.v. Cat. lxiv, 135: immemor, a, vaak aan het versbegin, al dan niet vergezeld van miser (ovidiaans!).

107-108 herhaling van perfidus, vgl. 111-112: perfide, vgl. Cat. lxiv, 132-133: perfide ... // perfide ... Theseu.

107 Dictaeis avectam perfidus oris: vgl. Cat. lxiv, 132 ... patriis avectam, perfide, ab aris.

108-109 herhaling van liquerat.

109 Het eiland Dia vaak met Naxus geïdentificeerd; Ov. Ars. Am. 1, 528 + ann. P. Brandt.
- nocturnae litore Diae: vgl. Cat. lxiv, 121: spumosa ad litora Diae.

110 vela dare (ventis; h.l.: Noto) is een gewone vergiliaanse en ovidiaanse uitdrukking. ‘Ratem dare Noto’ is stellig iets ongebruikelijker.
- praecipiti ... Noto: Ov. Amor. 1, 7, 16: praecipites Notos (ook in de Ariadne-Theseus affaire).
- voor de Zuidenwind (Notus), waarvan Theseus gebruik maakt, zie men Ov. Heroïd. 10, 30: carbasa tenta Noto.

111 perfide Theseu: Cat. lxiv, 133: perfide ... Theseu; Ov. Fast. 3, 473: periure et perfide Theseu.

[p. 337]

 

Sangarius zijn geelblond haar in een wijnstok veranderd zag.^99-100

 

Verder Beroë, als¹⁰⁰

 

huwelijkspartner voor u bestemd, Bacchus; ware het niet dat de beklagenswaardige

 

door uw oom was geschaakt.¹⁰²

 

Maar vóor allen de kleindochter van de hoge Agenor, de

 

Knossische, a! uit een huis u

 

verwant gesproten.¹⁰⁵

 

Haar van de dictaeïsche kusten weggevaren, had een trouweloze op eenzame grond,¹⁰⁶

 

een trouweloze gast achtergelaten. Had achtergelaten en voortvluchtig van de kust van het^107-108

 

nachtelijke Dia had hij de zeilen van zijn schip aan de ijlende

 

Zuid-Ooster prijsgegeven.¹⁰⁹

 

Zij echter riep ‘Iö, waarheen, trouweloze Theseus, trouwe-¹¹⁰

99-100 Verg. Aen. 4, 147-8.

100 Ov. Fast. 3, 772.

102 Ov. Fast. 3, 409; Ars. Am. 1, 530.

105 vv. Lofs. Bacchus Heins. Pat. 273 vv. + noten.

106 Ov. Ars Am. 1, 556.

107-108 Cat. lxiv, 132-133.

109 Cat. lxiv, 121; Ov. Ars Am. 1, 528.

110 Ov. Amor. 1, 7, 16; Heroïd. 10, 30.

[p. 338]

 

Perfide, quo properas me sine? siste fugam.¹¹²

 

Hactenus; et lacrimae commendavere querentem.¹¹³

 

Pulsabat niveos unda marina pedes.¹¹⁴

115

Ecce, parens Euan superato victor ab hoste,¹¹⁵

 

Inque triumphali tigride vectus adest.¹¹⁶

 

Pone sequebantur Satyrorum pota iuventus,¹¹⁷

 

Et blaesae nimio Thyades ora deo.¹¹⁸

 

Non ille invidiam sceleris tulit. utque videbat,

120

desilit. aetherium litora movit onus.^{120 120}

 

Et, quonam, miseranda, dolor? quid Thesea clamas?^121-122

 

Ecce tibi Theseus, ecce maritus adest.

112 quo properas: Ov. Met. 5, 599-600; Fast. 6, 563; Heroïd. 14, 105: Inachi, quo properas? Herhaling van de woorden in vs. 171: ‘quo properas’.

113 lacrimae commendavere querentem: fraaie variatie op Ov. Ars Am. 1, 533-4: clamabat, flebatque simul, sed utrumque decebat; non facta est lacrimis turpior illa suis.

114 Het voetenbad van Ariadne in zee: Cat. lxiv, 128-9.

115 parens Euan: nieuw; naar analogie van Eleleus en Nyctelius parens bij Ov. Met. 4, 15.
- superato victor ab hoste = Ov. Trist. 2, 177.

116 Bacchus' tijgerkar: Ov. Ars Am. 1, 549-550. Hier zit Bacchus op de tijger zelf blijkbaar.

117 Handige variatie van: Ov. Fast. 1, 397:... et in Venerem Satyrorum prona iuventus en: Trist. 5, 3 (4), 37: Satyrorum gnava iuventus.

118 blaesae: d.w.z. in dronkenschap lallend, met overslaande stem: Iuv. Sat. 15, 47-48:... facilis victoria de madidis et // blaesis atque mero titubantibus.
- Nader ter vergelijking ligt nog Ov. Ars Am. 1, 598: fac titubet blaeso subdola lingua sono. Nimio... deo = Baccho of mero; vgl. Verg. Catal. 11, 2: nimio... mero; Ov. Trist. 2, 446: sed linguam nimio non tenuisse mero.
- Thyades = Bacchae, zie Hor. Carm. 2, 19, 9; 3, 15, 10; Verg. Aen. 4, 301-2; Ov. Fast. 6, 514; Stat. Theb. 5, 92; 12, 792; Sen. Oed. 442.

120 desilit: over dezelfde materie handelend en in dezelfde plaats van het vers geplaatst vinden we desilit bij Ov. Ars Am. 1, 560.

120 aetherium: d.w.z. divinum; Sil. It. 13, 629: aetherio dum pondere partum exsolvor.
- aetherium litora movit onus: Beving van de aarde bij het verschijnen van de god: Verg. Aen. 3, 96; 6, 256; Eccl. 4, 50. De goden zijn altijd wat groter van gestalte en zwaarder van lichaamsgewicht dan de mensen. Heinsius dikt iets aan wat hij zich herinnerde uit Ov. Ars Am. 1, 560: imposito cessit arena pede.

121-122 vgl. Lofs. Bacchus 358 vv. ‘En seyde, Lieve Kint, wat baet toch al dit klagen // en jammerlick gelaet? is Theseus wech gegaen, // Ick sal u Theseus sijn.

[p. 339]

 

loze rept ge u zonder mij? Breng¹¹¹

 

uw vlucht tot staan.’ Tot zover gingen haar woorden en tranen zetten nog extra luister bij¹¹²

 

aan haar klacht. Een golf van de zee klotste tegen haar sneeuwwitte voeten.¹¹³

 

Maar zie, daar verschijnt vader Euan zegevierend komend van de overwonnen vijand,¹¹⁴

 

aanrijdend op een met tijgers bespannen triomfkar. Achter hem aan kwamen de¹¹⁵

 

beschonken jongelingschap der Satyrs en Thyaden met stamelende mond door al te

 

grote inwerking van de god.¹¹⁷

 

Hij kon het hatelijk schelmstuk niet verduren. En zodra hij haar zag, sprong hij van de¹¹⁸

 

wagen af. Het hemels lichaamsgewicht schokte de stranden.

 

‘En, zo sprak hij,¹²⁰

 

waartoe, beklagenswaardige, deze smart? Wat roept ge (om) Theseus? Zie hier, hier is

 

voor u Theseus, zie hier, hier is uw man.’ Zo had hij gespro-

111 Cat. lxiv, 133; Ov. Fast. 3, 473.

112 Ov. Met. 5, 599-600; Fast. 6, 563; Heroïd. 14, 105; deze hymne vs. 171.

113 Ov. Ars Am. 1, 533-4.

114 Cat. lxiv, 128-9.

115 Ov. Met. 4, 15; Trist. 2, 177.

117 Ov. Fast. 1, 397; Trist. 5, 3 (4), 37.

118 Ov. Ars. Am. 1, 598; Juv. Sat. 15, 47-48.

120 Ov. Ars Am. 1, 560; Sil. It. 13, 629.

[p. 340]

 

Dixerat: in currus e litore sustulit aur s.¹²³

 

Verba fides sequitur, Gnosia; nupta deo es.¹²⁴

125

Nunc quoque nocturno spectabilis aethere fulges,¹²⁵

 

Et regis incertas Cressa Corona rates.¹²⁶

 

Hic ubi, Cecropiis ah invidiose colonis^{127 127-128:}

 

Icare, non meritae praemia mortis habes.^{128 128-129}

 

Erigoneque necem nimium dolitura paternam^129-130

130

Nec procul à dominâ Maera notanda suâ.¹³⁰

 

Tu coelum meritis, tu terram, Bacche, replesti;¹³¹

 

Illa tibi segetes debet arata suas.

123 dixerat: aan het versbegin ook Ov. Fast. 3, 507.
- in currus e litore sustulit aur s: Ov. Ars Am. 3, 157-8: Talem te Bacchus... // sustulit in currus, Gnosi relicta, suos. Hier bij Heinsius is de wagen zelfs van goud; vgl. ook Prop. 3, 17, 8: lyncibus ad caelum vecta Ariadna tuis.

124 Verba fides sequitur: vgl. Ov. Met. 3, 527 (in Pentheus-verhaal) dicta fides sequitur, responsaque vatis aguntur; Ov. Fast. 3, 515: dicta facit.
- Gnosia, nupta deo es: Ov. Ars Am. 1, 556: Bacchi, Gnosias, uxor eris.

125 vgl. Ov. Ars Am. 1, 557: caelo spectabere sidus.

126 vgl. Ov. Ars Am. 1, 558: saepe reget dubiam Cressa Corona ratem. Het ‘regere’ zoals Ariadne vroeger op aarde deed met de bekende draad.

127 Hic: d.w.z. in caelo.
- invidiose: invidiosus zeer gebruikelijk bij Ovidius, doch niet in de vocativus. Betekenis: livide; alleen op de volgende plaatsen: C.I.L. iv, 3775, 3; 8259, 5; Anth. 416, 4.

127-128: de hele periode met kritiek ontleend aan Prop. 2, 33, 29-30: Icare, Cecropiis merito iugulate colonis // pampineus nosti quam sit amarus odor. Heinsius vindt het niet-terecht.

128 Icare: d.w.z. Icarie. Icarius en Icarus zijn nevenvormen. Voor het verhaal zie Lofs. Bacchus 503 en onze noten.
- praemia mortis habes: vgl. Ov. Fast. 3, 744; praemia mellis habet; Fast. 5, 114: praemia lactis habet.

128-129 De vermelding van Icare Erigoneque ook bij Ov. Met. 10, 450-451: primus tegis, Icare, vultus, // Erigoneque pio sacrata parentis amore. (vgl. necem nimium dolitura paternam). Vergelijk ook Ibis, 615: quodque dolore necis patriae pia filia fecit.

129-130 Erigone en Maera: Lofs. Bacchus 511-12: Maar Evan heeft hem self, zijn dochter, zijnen hont, // in 't midden van de locht een schoone plaets gejont.

130 Voor de hele materie (Erigone, Icarius, Maera) zie Bömer's noten op Ov. Fast. 4, 939.
- Maera: de bij Ov. Met. 7, 362 genoemde Maera is een andere. De metamorfosen zijn aldus: Icarius wordt Bootes, Erigone Παρϑένος en Maera, Sirius, het hondsgesternte.

131 replesti: Dezelfde kontraktie voor replevisti ook bij Stat. Silv. 3, 1, 92; in tropische betekenis ook daar = exornasti, ditasti.

[p. 341]

 

ken: hij tilde haar van het^{123 123}

 

strand in de gulden wagen. Hij bekrachtigde het woord met de daad, Knossische; gehuwd¹²⁴

 

met een god zijt ge. Ook nu nog straalt ge aan de nachtelijke aether bezienswaardig en wel¹²⁵

 

en bestuurt ge als kretensische Krans de onzekere schepen.¹²⁶

 

Hier waar, ach, gij aan^127-128

 

de boeren van het land van Kekrops gehate, Icarus, de beloning hebt van een onverdiende dood^{128 128-129}

 

en Erigone, die bijzonder erg verdriet over de moord op haar vader zou hebben en vlakbij zijn

 

eigen meesteres duidelijk gekenmerkt hond Maera.

 

Gij hebt de hemel, gij hebt de aarde, Bacchus, met uw verdiensten vervuld. Laatstgenoemde¹³¹

 

is, beploegd als zij is, aan u haar te velde staande gewas ver-

123 Ov. Fast. 3, 507.

123 Ov. Ars Am. 3, 157-8; Prop. 3, 17, 8.

124 Ov. Met. 3, 527; Ars Am. 1, 556.

125 Ov. Ars Am. 1, 557.

126 Ov. Ars Am. 1, 558.

127-128 Prop. 2, 33, 29-30.

128 Ov. Fast. 3, 744; Fast. 5, 114.

128-129 Ov. Met. 10, 450-451; Ibis 615.

131 Stat. Silv. 3, 1, 92.

[p. 342]

 

Primus inexpertam docuisti findere terram;^133-134

 

Primus inexpertâ spargere semen humo.

135

Te colit inde suum Mareotica Memphis Osirin,¹³⁵

 

Dum quatit attonitâ tinnula sistra manu.

 

Tu populis leges, tu primus jura dedisti.¹³⁷

 

Debuit officiis hoc quoque terra tuis.

 

Nec Phoebi invidia, aut Cereris moveare, memento.^{139 139}

140

Vindicet haec partes, vindicet ille tuas.

 

Callida Triptolemo fruges tibi, Bacche, repertas¹⁴¹

 

Quid quod in Actaeam spargere jussit humum?¹⁴²

 

Nec tamen ipsa negat. nam cum furialis Eleusin^{143 143-144}

 

Rite colit Cererem, te quoque rite colit.¹⁴⁴

133-134 Bacchus als inventor van de landbouw.
- Primus... Primus: vgl. van Osiris bij Tib. El. 1, 7, 29-31: Primus aratra manu sollerti fecit Osiris... Primus inexpertae commisit semina terrae. Heinsius jr. herhaalt nog bovendien het adjektivum inexpertus.

135 vgl. Tib. El. 1, 7, 27-28: Te canit atque suum pubes miratur Osirin // barbara, Memphiten plangere docta bovem.
- Mareotica: = Pharia als pars pro toto i.p.v. Aegyptica. Marea (Mareota) stad bij Alexandrië. Wij denken aan de vinum Mareoticum bij Hor. Carm. 1, 37, 14.
- Mareotica arva: Ov. Met. 9, 733. Mareotica hier niet bij Tibullus. 136 attonitâ... manu: Ov. Fast. 3, 864: et ferit attonita pectora nuda manu.
- tinnula sistra manu: Ov. ex Ponto 1, 1, 38: iactantem Pharia tinnula sistra manu.

137 populis iura dare: ovidiaans: Fast. 1, 38 en 207.

139 Het ook bij Ovidius driemaal op het verseinde voorkomende ‘memento’ heeft daar echter de infinitivus bij zich.

139 vv. Konnekties tussen 1) Bacchus en Ceres en 2) Bacchus en Apollo.

141 vv. Ceres (Demeter), Triptolemus, Bacchus, de bekende trits uit Eleusis.

142 Actaeam... humum: Actaeâ... humo: Ibis 336. Actaeam... humum = Attica.

143 Eleusin: nominativus!
- furialis Eleusin: i.p.v. het bij Ovidius gebezigde Cerealis Eleusin (Met. 7, 439; Fast. 4, 507 + ann. Bömer) omdat in 144 Cererem volgt.

143-144 zie Scaliger's hymne Bacch. 80: igitur si Eleusin aris Cerealibus agitas.

144 Rite colit: rite colere: Ov. Fast. 4, 133, 234; 5, 90; rite coli: Met. 13, 633.

[p. 343]

 

schuldigd. Als eerste hebt gij de^133-134

 

mensen er in onderricht de aarde, die zoiets vroeger nog nooit had ondervonden, te splijten;

 

als eerste de uitzaai te verrichten in de grond, die zoiets nog nooit had meegemaakt.¹³⁵

 

U vereert dientengevolge het mareotische Memphis als zijn^{136 136}

 

Osiris, terwijl het de tjinkelende¹³⁷

 

castagnetten schudt met door de donder getroffen hand. Gij hebt aan de volkeren wetten, gij

 

als eerste rechtsinstellingen geschonken. Ook dit was de aarde verschuldigd aan uw

 

dienstbetoon. En wees er indachtig aan dat ge u noch door jaloezie ten opzichte van Phoebus

 

noch door afgunst jegens Ceres laat bewegen. Laat zij, laat gene de u bedeelde

 

taken waarnemen. Wat er van te zeggen dat zij listig¹⁴²

 

Triptolemus opdroeg de door u,¹⁴³

 

Bacchus, uitgevonden veldvruchten te zaaien in Attica's bodem. En toch weigert ze zelf ook haar gaven¹⁴⁴

 

niet. Want als het van vervoering vervulde Eleusis Ceres naar behoren vereert,

 

vereert ze ook u naar behoren.

133-134 Tib. 1, 7, 29-31.

135 Tib. 1, 7, 27-28.

136 Ov. Fast. 3, 864.

136 Ov. ex P. 1, 1, 38.

137 Ov. Fast. 1, 38 en 207.

142 Ov. Ibis 336.

143 Ov. Met. 7, 439; Fast. 4, 507.

144 Ov. Fast. 4, 133, 234; 5, 90.

[p. 344]

145

Nec male cum Phoebo tibi convenit. unus utrique^{145-146 145}

 

Mons sacer, Aönii quem rigat humor equi.¹⁴⁶

 

Nec Deus aeternis praesentior ille poëtis^147-148

 

Te, pater; aut populo notior ipse suo est.¹⁴⁸

 

Quo feror ulterius? quo me, pater, abripis ultra?

150

Iam stupet ad laudes saucia lingua tuas.¹⁵⁰

 

Da calicem mihi, Bacche, tuum, mitramque virentem,¹⁵¹

 

Nebridaque algenti quae mihi membra tegat;¹⁵²

 

Et, qui sustineat titubantia corpora, thyrsum.¹⁵³

 

Sed capiti serva cornua sola tuo.^154-155:

155

Deprecor hoc unum. vix sunt tua cornua, vix sunt¹⁵⁵

 

munera temporibus commoda, Bacche, meis.

 

Vota tamen tibi, magne parens, iteranda supersunt.¹⁵⁷

145-146 Ziet op de Parnassus en het paard Pegasus.

145 Bacchus en Apollo zijn goede maatjes. Mogelijk te vergelijken Lygd. 6, 19: convenit ex aequo. (nl. tussen Bacchus en Amor?) Zie voor de Latiniteit: Ov. Fast. 3, 95-6: Et tibi cum proavis, miles Paeligne, Sabinis // convenit; Ov. Amor. 3, 8, 15: laeva manus, cui nunc serum male convenit aurum.

146 Aönii... equi: = Thebani... equi = Pegasi. Pegasus noemt Ovidius nergens zo, zie bij hem wel Aonius fons (ex Ponto 4, 2, 47), Aoniae aquae (Fast. 3, 456).

147-148 Deus... praesentior ille... // Te: vgl. Ov. Met. 3, 658-9: nec enim praesentior illo // est deus.

148 notior: Ovidianum, zie b.v. Met. 14, 679-80: neque enim sibi notior ille est // Quam mihi.

150 saucia lingua: nieuw?

151 vv. vgl. Lofs. Bacchus 117: ‘O Bassareu geef my de bladeren te raken’ etc.... 124: ‘Alleen op uwen kop uw' hoorens laet ick staen.’

152 Nebrida: niet bij Ovidius, zie noot op vs. 181.

153 vgl. Ov. Met. 4, 26-27: quique senex ferula titubantes ebrius artus // sustinet en Fast. 6, 677-8: convivae valido titubantia vino // membra movent.

154-155: Lofs. Bacchus l.l. ‘ick nemet alles aen: alleen op uwen kop etc. Handig is hier het hoornen-motief in deze hymne geïnkorporeerd.

155 Deprecor hoc unum: = Ov. Met. 2, 98 (in de Phaethon-vertelling).

157 Vota... supersunt: Ov. Amor. 3, 2, 81: Sunt dominae rata vota meae, mea vota supersunt.

[p. 345]

 

Wonderwel verstaat ge u tevens met Phoebus. Elk van beiden heeft éen enkele heilige¹⁴⁷

 

berg gemeenzaam, die het nat van het aonisch paard bevloeit.¹⁴⁸

 

En geen God is er meer helpend nabij voor eeuwige dichters dan gij, vader; of persoonlijk beter bekend aan zijn eigen volk.

 

Waarheen word ik nog verder gevoerd? waarheen sleurt ge me, vader, nog verder weg?

 

Mijn gewonde tong is al verstomd en kan uw lof niet meer zingen.

 

Reik me, Bacchus, uw kelk, en de groene mijter en het hindevel om mij,

 

kleumer, de leden te dekken; en de thyrsus om mijn waggelend lijf te ondersteunen.¹⁵³

 

Maar laat de horens alleen op uw hoofd staan.

 

Dit alleen verzoek ik u niet te doen. Nauwelijks zijn uw horens, nauwelijks¹⁵⁵

 

zijn ze, Bacchus, een geschenk voor mijn slapen passend.

 

Toch, grote ouder, zijn er wensen te over om keer op keer aan u te doen.¹⁵⁷

147 Ov. Met. 3, 658-9.

148 Ov. Met. 14, 679.

153 Ov. Met. 4, 26; Fast. 6, 677-8.

155 Ov. Met. 2, 98.

157 Ov. Amor. 3, 2, 81.

[p. 346]

 

Legifer Inôae nate sororis, ades.¹⁵⁸

 

Siste merum mihi, siste, puer. quid, lente, moraris?^159-162

160

Nil mihi cum lymphâ, tu modo siste merum.

 

Quid cunctare, puer? quid inania pocula Baccho,¹⁶¹

 

Lente puer, cessant? arida lingua siti est.¹⁶²

 

Magne pater Nyseu, seu Liber et Euius esse,^{163 163-164}

 

sive magis Bromius Nycteliusque cupis;¹⁶⁴

165

Quodsi rite, pater, tibi sacra peregimus olim;

 

Nunc mihi lenis iö, nunc facilisque veni.¹⁶⁶

 

Membra tremunt, titubantque mihi, nutantque, labantque.^{167-168 167}

158 Legifer Inôae nate sororis: wel een novum als omschrijving voor Bacchus. ‘Legifer’ komt eenmaal voor als epiteton van Minos bij Ov. Amor. 3, 10, 41.
- Legifer Inôae nate sororis, ades: De omschrijving met toegevoegd ‘ades’ is ovidiaans: Fast. 5, 663: clare nepos Atlantis, ades; Ars. Am. 1, 30: coeptis, mater Amoris, ades; ex Ponto 3, 3, 2: o sidus Fabiae, Maxime, gentis, ades. Legifer niet alleen van Minos en Moses (dit laatste bij scriptt. eccll.) gebezigd, maar ook van Ceres: Verg. Aen. 4, 58: legiferae (variant: frugiferae) Cereri Phoeboque patrique Lyaeo. Vertaling van Gr.: ϑεσμοφόρος (Her. 6, 91: Δήμητρος ϑεσμοφόρου). Zie ook Ov. Met. 5, 342: (Ceres) prima dedit leges. Hier uniek van Bacchus, maar vergeleken dient te worden O.H. 42, 1 waar Dionysus zelf Θεσμοφόρος is.

159-162 Gekunstelde volgorde: puer, lente, puer, lente puer.
- Siste merum... siti est: Voor het herhaalde ‘merum’, voor ‘lente’ en ‘puer’ zie men de situatie bij Lygd. 6, 57: cessas o Iente minister?; 58: annosum... merum; 62: Tu puer, i, liquidum fortius adde merum. Het geheel is bij onze auteur echter langer uitgesponnen.
- siste: d.w.z. huc adduc. Verg. Aen. 4, 634: huc siste sororem; Ov. Met. 8, 669: sistitur argento crater.
- puer: schenkknaap = pincerna.

161 inania pocula Baccho: inania = vacua. Baccho = abl. sing. Cicero de Fato 24: vas inane; Varro R.R. 1, 54, 2: dolium inane.

162 arida lingua siti est: Ov. Met. 11, 129-30: sitis arida guttur//urit.
- arida lingua siti est: Lofs. Bacchus 645: ‘de tong kleeft aen de mont.’

163 Nyseu, seu: seu, seu geeft een lelijk ϰαϰἐμφατον. Nysaeus is het normale Latijn.

163-164 Magne pater Nyseu... sive magis... cupis. Aanroepvariant, zoals b.v. Hor. Sat. 11, 6, 20: Matutine pater, seu Jane libentius audis.

164 Bromius Nycteliusque: vgl. Ov. Met. 4, 11: Bromiumque Lyaeumque.

166 facilisque veni: Ov. Trist. 1, 5, 15: di tibi sint faciles.

167-168 vgl. Lofs. Bacchus 615-16: O Phanes, mijn gemoet // Ontsteken van uw’ vier doet drillen mijnen voet.

167 vgl. Ov. Fast. 6, 677-8: convivae valido titubantia vino // membra movent, dubii stantque labantque pedes.

[p. 347]

 

Wetbrengende zoon van Ino's zuster, wees aanwezig.¹⁵⁸

 

Zet, jongen, ongemengde wijn voor me neer, zet ze neer.^{159-162 159}

 

Wat talmt ge, treuzelaar, nog langer.

 

Met water heb ik niets van doen, zet gij alleen maar wijn neer.

 

Waarom draalt ge, knaap? Waarom, trage jongen, blijven de bekers, leeg van Bacchus,

 

uit? Mijn tong is van dorst verdord.^163-164

 

Grote vader van Nysa, hetzij ge begeert Liber en Euius te zijn, hetzij liever Bromius¹⁶⁴

 

en Nyctelius, bijaldien wij, vader, indertijd naar behoren u offers hebben gebracht,

 

kom nu voor mij als een zachte, iö, nu als een gemakkelijke.¹⁶⁶

 

Mijn leden trillen, wankelen,¹⁶⁷

158 Ov. Amor. 3, 10, 41; O.H. 42, 1.

159-162 Lygd. 6, 57, 58, 62.

159 Ov. Met. 8, 669.

163-164 Hor. Sat. 2, 6, 20.

164 Ov. Met. 4, 11.

166 Ov. Trist. 1, 5, 15.

167 Ov. Fast. 6, 677-8.

[p. 348]

 

Bacche, vacillantem fac moderere pedem.¹⁶⁸

 

Quid fessum choreis, Lenaee bicorniger, urges?¹⁶⁹

170

Quo rapis ignavum? quid tibi dulce mei?¹⁷⁰

 

Euoe! quo properas? pater, evoe, Bacche, quid instas?¹⁷¹

 

Quid tibi vis, Eleleu, quid, Dionyse, tibi?¹⁷²

 

Iraphiota, Phanes, Paean, Brysaee, Sabasi,^{173-174 173}

 

Bassare, Lycnita, quid mihi corda quatis?¹⁷⁴

168 vacillantem... pedem: vgl. Bacchus' epiteton in Lofs. Bacchus: ‘Waggelvoet.’
- vacillantem fac moderere pedem: een ovidiaanse konstruktie met een niet-ovidiaanse term, een novum van Heinsius. Vacillare = wankelen (b.v. a vino) komt herhaaldelijk voor bij Cicero, zie b.v. het citaat bij Quint. 8, 3, 66 en 11, 3, 165: ex vino vacillare; echter niet bij de dichters, behalve bij Lucretius. Heinsius dacht echter in het bijzonder aan Lucr. 3, 478-9: praepediuntur crura vacillanti, tardescit lingua, madet mens. De vorm ‘moderere’ bij Ov. Met. 8, 795. Vacillare sluit prachtig aan bij verba als ‘titubare’ en ‘nutare’; cf. vs. 195. Vgl. tevens: fac tu sustineas... iugum bij Ov. ex Ponto 3, 1, 68.

169 Lenaee bicorniger: paraprosdokie voor Lenaee pater (Ov. Met. 11, 132; Verg. Georg. 2, 4 en 7: pater o Lenaee). Daarnaast Corniger... Lyaee: Ov. Amor. 3, 15, 17. Bicorniger: Ov. Heroïd. 13, 33.

170 Quo rapis...: Quo me, Bacche, rapis tui // plenum: Hor. Carm. 3, 25, 1-2.

171 Euoe: viermaal Ovidius, tweemaal Horatius, eenmaal Vergilius Aen. 7, 389: Euhoe Bacche, zoals hier.
- quo properas: zie noot op vs. 112.

172 Eleleu: Ov. Met. 4, 15: Eleleus parens.

173-174 Epiteta-opsomming binnen de maten van het redelijke. Lofs. Bacchus 636: O Hyeu, Nysean, Paean, Iraphiot.

173 Vijf griekse Bacchus-namen.
- Iraphiota = εἰραφιώτης (van onzekere bet.), zie Ho. Hy. 34, 20: Διώνυσ᾽ εἰραφιῶτα; Dion. Perieg. 576; O.H. 48, 2 en herhaaldelijk bij Nonnus, zie Gruppe 11, 822 n. 2.
- Phanes: zie O.H.; god soms éen met Eros en Dionysus.
- Paean: O.H. 52, 11: Παιὰν ϑυρσεγχής.
- Brysaee: Dionysus' naam als honingbereider (?).
- Brysaee: beter Brisaee, ongewoon epiteton. Βρισεύς bij Macr. Sat. 1, 18, 9, zie ook MV 3, 12, 2 (de laatste passage kende Heinsius nog niet).
- Brysaee: Dionysus werd op Lesbos als Brisaeus vereerd, waar de Brisae = Nimfen toeven, cf. Gruppe 1, 44, n. 12.
- Sabasi: vgl. Lofs. Bacchus 632: O Sabon etc.
- Sabasi: O.H. 48 en 49.

174 Bassare: vgl. Hor. Carm. 1, 18, 11: candide Bassareu; O.H. 45 titulus; O.H. 45, 2 en 52, 12.
- Lycnita: O.H. 46, 1; 52, 3. M.a.w. zeven griekse Bacchus-namen, zoals vroeger zeven personifikaties.

[p. 349]

 

knikken en zijn onvast, Bacchus, bestuur toch mijn waggelende tred. Waartoe, twee¹⁶⁸

 

horens dragende Lenaeus, laat ge me, doodop van alle reidansen, rust noch duur?¹⁶⁹

 

Waarheen sleurt ge me toch mee, mij lome. Wat van mij is u zoet? Euoe! waarheen rept ge u?¹⁷⁰

 

Vader, Euoe, Bacchus, wat vervolgt ge me? Wat, Eleleu, hebt ge voor, wat, Dionysus?¹⁷¹

 

Iraphiota, Phanes, Paean, Brysaeus, Sabazios, Bassaros,¹⁷²

 

Lycnita, waartoe schokt ge^173-174

168 Lucr. 3, 478-9; Ov. Met. 8, 795; Ov. ex P. 3, 1, 68; Lofs. Bacchus Heins. Pat. vs. 640.

169 Ov. Heroïd. 13, 33; Hor. Carm. 3, 25, 19; Ov. Met. 11, 132; Verg. Georg. 2, 4 en 7; Ov. Amor. 3, 15, 17.

170 Hor. Carm. 3, 25, 1.

171 Verg. Aen. 7, 389.

172 Ov. Met. 4, 15.

173-174 zie ons kommentaar over de namen.

[p. 350]

175

Quo tendis, Dithyrambe? quid, indetonse Thyoneu,¹⁷⁵

 

Pectoris obstructas concutis usque fores?¹⁷⁶

 

Parcius attonitum, pater, ô pater, obrue vatem;¹⁷⁷

 

Neu preme trux toto corda sepulta Deo.¹⁷⁸

 

Sic tibi flexipedes obnubant ora corymbi¹⁷⁹

180

Semper, et instabilem fulciat hasta gradum.¹⁸⁰

 

Sic tibi purpurea cingatur nebride pectus;¹⁸¹

 

Mitratusque sacro vertice surgat apex.¹⁸²

 

Sic perfusa suo titubent tibi membra liquore¹⁸³

 

Muneribus madeas et, pater, usque tuis.¹⁸⁴

175 indetonse Thyoneu: = Ov. Met. 4, 13.
- Dithyrambe: = Διϑύραμβος Eur. Bacch. 526; vgl. Lofs. Bacchus 641: O Dithyrambe groot etc.

176 pectoris fores: De gedachte in ‘deur van het hart’ (van de borst) lijkt ons modern, zoals Boutens' ‘vensters van de ziel.’ Zie intussen Aug. Conf. 6, 8, 13: clausis foribus oculorum; Ambr. Abr. 2, 8, 48 (ad gen. 15, 5): fores corporis.
- vgl. Lofs. Bacchus 629-30: Wat klopstu voor de deuren van mijn onstuymich hert?

177 vgl. Hor. Carm. 2, 19, 7-8: parce Liber, parce, gravi metuende thyrso.
- attonitum... vatem: vgl. Hor. Carm. 3, 19, 14: attonitus... vates.
- pater, ô pater: Ov. Ars Am. 2, 91: cadens ‘pater, o pater, auferor’ inquit.

178 toto corda sepulta Deo: vgl. Ov. Rem. Am. 806: multo corda sepulta mero;
- Neu preme trux: voor premere en trux zie wschl. Ov. ex Ponto 1, 7, 11-12: nos premat... truxque Getes armis.

179 obnubant: ouderwets en deftig i.p.v. velent.
- flexipedes corymbi: vgl. Ov. Met. 10, 99: flexipedes hederae.

180 hasta = thyrsus.

181 nebride: hindevel, bij lateren: Stat. Theb. 2, 664; Achil. 1, 609; Claud. iv Cons. Hon. 605. (niet Ovidius en Vergilius).

182 mitratusque... apex: een novum. Mogelijk is de verbinding nieuw; mitratus (= geturband) misschien uit Prop. 4, 7, 62: mitratisque sonant Lydia plectra choris; doch er is hier meer. Plin. N.H. 6, 162 spreekt van Arabes mitrati, doch elders (35, 140) merkt hij over Zeus het volgende op: ‘Iove Liberum parturiente depicto mitrato’. Welnu, Zeus' mijter geeft onze Nicolaas aan Bacchus zelf naar het schijnt.

183 perfusa... liquore: liquore = vino; Culex 14: perfusa liquore. Voor apex zie vs. 16.

184 madeas: madere: ‘zich benatten’. Forcellini parafraseert in zijn lexikon toevallig met het hier voorafgaande liquoribus (liquore) esse perfusus. Vaak persoonlijk gebezigd bij Plautus (b.v. Mostellaria 331: madet homo); Stat. Silv. 3, 1, 41: (Herculem) confectum thiasis et multo fratre (= Baccho) madentem. (niet bij Vergilius en Ovidius het persoonlijke gebruik van het verbum ‘madēre’).

[p. 351]

 

mijn hart? Waar gaat ge heen, Dithyrambus? waarom, weelderig gelokte Thyoneus

 

schokt ge alsmaar de gesloten deuren van mijn hart? Doe, o¹⁷⁵

 

Vader, vader, het wat kalmer aan,

 

als ge uw door de donder getroffen profeet overweldigt en druk in uw grimmigheid niet het hart¹⁷⁷

 

terneer dat in volledige wijnroes verzonken ligt.¹⁷⁸

 

Zowaar mogen uw gelaat immer beschaduwen krombenige wijntrossen en een lans uw¹⁷⁹

 

onstevige tred schragen, zowaar moge u de borst omhuld zijn door een purperkleurig hindevel

 

en moge de in een piek uitlopende mijter van uw heilige kruin oprijzen, zowaar mogen

 

u de leden overgoten met drank waggelen en moge gij,

 

Vader, steedsmaardoor door uw eigen¹⁸³

175 Ov. Met. 4, 13; Eur. Bacch. 526.

177 Hor. Carm. 3, 19, 14; Ov. Ars Am. 2, 91.

178 Ov. Rem. Am. 806; Ov. ex P. 1, 7, 11-12.

179 Ov. Met. 10, 99.

183 Culex 14.

[p. 352]

185

Non ego Deriaden inimica classe secutus^{185 185}

 

In te signa ferox barbara, Bacche, tuli;

 

Mysticave irrupi sacraria, non ego favi¹⁸⁷

 

sive tibi, Pentheu, sive Lycurge, tibi.¹⁸⁸

 

Fallor? an insano reboat clangore Cithaeron?¹⁸⁹

190

Cymbala terrifico quis quatit iste sono?¹⁹⁰

 

Quis procul ille senex, pando qui nutat asello,¹⁹¹

 

et ferula lentos increpat usque gradus?¹⁹²

185 inimica classe secutus: Wel zinspeling op de in het 39ste boek van Nonnus beschreven zeeslag.

185 vv. De dichter verklaart zich ten opzichte van Bacchus onschuldig; vgl. Lofs. Bacchus 650 vv. ‘Wat heb ick dy misdaen?’

187 Mysticave irrupi sacraria: sacrarium (heilige kapel) eenmaal bij Ovidius (Met. 10, 695: et vetito temerat sacraria probro); vgl. Heroïd. 2, 42: mystica sacra; Ciris 154: non unquam violata manu sacraria divae // iurando, infelix, nequiquam iure piasses. Irrupi = violavi. Ov. Ars Am. 2, 609: condita si non sunt Veneris mysteria cistis.
- dyn huysgewant verholen // En heb ick niet geklapt: Lofs. Bacchus vs. 650-1.

188 vgl. Lofs. Bacchus 651-2 voor de exempla van Lycurgus en Pentheus.

189 Cithaeron: vgl. Lofs. Bacchus 583-584, 621: Cithaeron staet in brant.
- insano reboat clangore Cithaeron?: De Cithaeron, waarvan het Ov. Met. 3, 702 heet dat hij is electus facienda ad sacra. De hele zin herinnert aan Verg. Aen. 4, 303: nocturnusque vocat clamore Cithaeron; Georg. 3, 43: vocat ingenti clamore Cithaeron; Stat. Theb. 4, 371: te, bacchate Cithaeron.
- insano... clangore: Ov. Met. 12, 528: ingenti... clangore. Clangor drukt uit het geluid van muziekinstrumenten b.v. tubae: Verg. Aen. 2, 313.
- reboat: loopt al vooruit op de cimbalen van het volgende vers; ubi tympana reboant: Cat. lxiii, 21.

190 vgl. bommen en cymbalen: Lofs. Bacchus 337.
- vgl. Ov. Ars Am. 2, 610: nec cava vaesanis ictibus aera sonant.
- terrifico: van sonitus: Verg. Aen. 8, 431, van mugitus: Verg. Aen. 12, 4.

191 Silenus komt ten tonele, vgl. Lofs. Bacchus 325-6.
- Silenus' pandus asellus bij Ovidius viermaal: Ars Am. 1, 543; Met. 4, 27; Fast. 1, 399; 3, 749. Voor de hele regel zie Ars Am. 1, 543: Ebrius ecce senex: pando Silenus asello etc.

192 vgl. Ov. Ars Am. 1, 546: quadrupedem ferula dum malus urget eques.

[p. 353]

 

gaven bevochtigd zijn, ik trok niet met Deriades op een vijandige vloot mee en ben ook niet,

 

Bacchus, vol krijgslust tegen u te velde getrokken of ben in het mystenheiligdom binnen-

 

gedrongen, ik heb noch, hetzij u, Pentheus, hetzij u,

 

Lycurgus, aangehangen. Heb ik¹⁸⁷

 

het mis of weergalmt daar de Cithaeron van woest getier?

 

Wie is het daar die met angst-¹⁸⁹

 

aanjagend geluid op de cimbalen slaat? Wie is die grijsaard daar in de verte, die op zijn¹⁹⁰

 

doorzakkend ezeltje heen en weer schudt en met een thyrsusstaf steeds door de trage gang¹⁹¹

187 Ov. Heroïd. 2, 42; Ciris 154.

189 Verg. Aen. 4, 303; Georg. 3, 43; Cat. lxiii, 21.

190 Ov. Ars Am. 2, 610.

191 Ov. Ars Am. 1, 543; Met. 4, 27; Fast. 1, 399; Fast. 3, 749.

[p. 354]

 

Hinc agiles Satyri cum nubigenis Centauris,^{193 193}

 

Inde leves thiasos ebria Maenas agunt.¹⁹⁴

195

Ecce, vacillantes adducunt orgia Mystae.¹⁹⁵

 

Cedite de media, turba profana, via.¹⁹⁶

 

Cistaque nocturnis et vannus conscia sacris¹⁹⁷

 

Pone jacent terrae, nec procul inde cadi.¹⁹⁸

193 agiles Satyri: zie enerzijds celeres Satyri Ov. Her. 5, 135, anderzijds agilis Cyllenie Ov. Met. 2, 720.

193 nubigenis Centauris: vgl. Heinsius Pater, Elegia xv, 13: nubibus orta juventus. Wij herinneren ons Cat. lxiv, 252: cum thiaso Satyrorum et Nysigenis Silenis. Daar Silenus zoeven voorafging zijn hier de Centauren ingevoegd als Bacchus' gevolg. Heinsius jr. volgde (Heinsius Pater, El. xv, 13) hierin zijn vader. Dat is nonniaanse wijsheid. De Centauren (net als de Silenen wezens half paard half mens) doen bij Nonnus mee aan de indische veldtocht en worden in Dionysiaca, boek 14 driemaal vermeld: 14, 49 vv., 143 vv., 193 vv. Claudianus 9, 13 noemt de Centauri in éen adem met de Fauni. ‘Nubigenae’ heten ze hier als schepsels van Ixion en een wolk (Nephele). Dit adjektivum al vergiliaans: Aen. 7, 674: nubigenae... Centauri; Aen. 8, 293: nubigenas... bimembris. Veelal staat nubigenae absoluut b.v. Germ. Aratea 421-22: Chiron, iustissimus omnis // inter nubigenas; Stat. Theb. 5, 263: Nubigenae; zie ook Ov. Met. 12, 211: nubigenas feros; 12, 541; semihomines Centauros echter bij Ovid. Met. 12, 536. De etymologie: ϰεντεῖν + αὔρα (d.w.z. ‘Luftpeitscher’) lijkt niet onaannemelijk. Uitvoerig hierover en over de Centauren überhaupt: Roscher in Roscher's M.L. 11, 1050-1052 vi Die Kentauren in Verbindung mit Dionysos und Eros (Spätere Sage) en Pease op Cic. Nat. Deor. 3, 51.

194 Maenas agunt: constructio ad sententiam; Maenas singul. zeldzaam. Prop. 3, 8, 14: Maenas ut icta; Sil. Ital. 3, 102; Pers. 1, 105. Zie ook Scaliger vs. 124: vinolenta Maenas.
- thiasos: thiasus: Maenadenzwerm: Verg. Aen. 5, 30; 7, 581.

195 Voor de orgia vgl. Lofs. Bacchus 330 (‘uwen tuych in twee besloten kisten’).

196 Verfraaiing van Verg. Aen. 6, 258: procul, o, procul este, profani. Gebouwd à la Ov. Fast. 4, 906: obstitit in media candida turba via.

197 nocturnis... conscia sacris: vgl. Ov. Met. 6, 588: nox conscia sacris. Vgl. Ov. Ars Am. 1, 567: Nycteliumque patrem nocturnaque sacra precare.
- cista: Ov. Ars Am. 2, 609: mysteria Veneris condita cistis.
- vannus: door Verg. Georg. 1, 166 als mystica vannus Iacchi bestempeld. Voor de materie: W. Kroll, R.E. xiii, 538 vv. Naast de mystica vannus wijze men op mystica vitis (Lygd. 3, 6, 1) en mystica lampas (Stat. Theb. 8, 765).

198 vgl. Verg. Ecl. 6, 16: serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant.
- terrae: lokatieve gen. cf. humi. Gr.: χαμαί. Plaatsen ter vergelijking zijn onzeker. Ov. Met. 2, 347; 5, 122 onzeker, dáar terrae mogelijk dativus; Ov. Ars Am. 3, 2, 25 (?); Verg. Aen. 11, 87: sternitur et toto projectus corpore terrae; Verg. Aen. 6, 84: sed terrae graviora manent (doch zie Norden t. pl.). Cretae als locativus: Verg. Aen. 3, 162.

[p. 355]

 

(van het dier) aanzet? Hier zijn het de bewegelijke Satyrs met de uit de wolken geboren Centauren¹⁹²

 

samen, ginds voeren dronken Maenaden lichte reidansen uit.¹⁹³

 

Zie, met wankele

 

gang brengen ingewijden heilig offergerei aan. Maakt, oningewijde schare, ruim baan.

 

Zowel de kist als de wan, terdege met nachtelijke feesten vertrouwd, liggen achter hen op de grond,¹⁹⁶

192 Ov. Ars Am. 1, 546.

193 Cat. lxiv, 252; Verg. Aen. 7, 674; Nonn. Dion. 14, 49 vv., 143 vv., 193 vv.

196 Verg. Aen. 6, 258; Ov. Fast. 4, 906.

[p. 356]

 

Quid loquor? aut ubi sum? quo pectus inhorruit oestro?¹⁹⁹

200

Attonuit mentem quis mihi, Bacche, furor?²⁰⁰

 

Euoe! quo rapimur? viduatam frondibus hastam^{201-2 201}

 

Bassaris indomitâ concutit, ecce, manu.²⁰²

 

Euoe! iam sparsis per marcida colla capillis²⁰³

 

Coniciet thyrsos in mea terga suos.

205

Quo fugiam, Lenaee? tuum, precor, eripe vatem.²⁰⁶

 

Versibus ô posthac sic celebrere meis!

199 oestrus: Gr. οἷστρος, vervoering, razernij; eigenlijk ‘horzel’; Stat. Theb. 1, 32; Iuv. 4, 123 (in de ablativus op het versslot). De juiste plaats Nemes. Cyneg. 3-4: Aonio iam nunc mihi pectus ab oestro // aestuat.

200 vgl. Quis furor... vestras // attonuit mentes? Ov. Met. 3, 531-2 (woorden van Pentheus).

201-2 viduatam frondibus hastam // Bassaris indomitâ concutit, ecce, manu; vgl. Lofs. Bacchus 622: ‘Bassaris komt loopen // met ysselick geluyt. haer yser is gevelt, de bladeren sijn wech, ick vreese dat 't my gelt.’

201 vgl. Hor. Carm. 3, 25, 1: Quo me, Bacche, rapis?
- viduatam = vacuam.

202 Bassaris: tussen de twee Euoe's in aan het versbegin.
- Bassaris: vgl. Nero Imper. bij Persius, 1, 101: Bassaris... euhion ingeminat; maar vooral Sid. Apoll., Panegyr. in Iul. Valer. Maiorianus (westerse Keizer: 457-461), gedicht 5, vs. 494 vv.: Simul lassata quiescunt // orgia et ad biforem reboat nec tibia flatum; // Vix requies; iam †ponte ligant† rotat enthea thyrsum // Bassaris et maculis Erythraeae nebridos horrens // excitat Odrysios ad marcida tympana mystas. Voor het korrupte ‘ponte ligant’ Mommsen: iam fronde ligans; R.M. Henry: iam sponte vigens. De plaatsing van Bassaris aan het versbegin en haar bemoeienis met de thyrsus-staf bij Sid. Ap. doet hier - dunkt ons - ter zake. Daar komt nog bij het verdere woordgebruik: reboat (Heins. vs. 189), marcida (Heins. 203).
- hastam concutit: De thyrsus is hier van lover ontdaan. Veelal lezen we het omgekeerde: Ov. Met. 4, 7: frondentis... thyrsos; Ov. Met. 11, 27-8: fronde virentes coniciunt thyrsos non haec in munera factos.

203 marcidus: mat, flauw, verflensd. lilia: Ov. Met. 10, 192: marcida demittant subito caput illa vietum. Dit fraaie beeld van de geknakte en verflensde lelie die zijn kop laat hangen werkt hier door.
- marcidas: vaak in bacchische sfeer, b.v. van Bacchus zelve: Stat. Theb. 4, 652: marcidus edomito bellum referebat ab Haemo.
- sparsis per marcida colla capillis: vgl. Lofs. Bacchus 625. Vgl. Ov. Amor. 3, 9, 11: sparsi per colla capilli.

206 voor de vorm Ov. Trist. 5, 3 (4), 1-2: illa dies haec est, qua te celebrare poetae, //... solent. Voor de zin tevens Prop. 3, 17, 20: virtutisque tuae, Bacche, poeta ferar.

[p. 357]

 

en niet ver vandaar wijnvaten. Wat spreek ik? Of waar ben ik? Door wat voor horzel¹⁹⁷

 

gestoken, slaat me nu de schrik om het hart? Wat voor razernij, Bacchus, heeft me de geest als¹⁹⁸

 

met de donder geslagen? Euoe! waarheen worden we gesleurd? Zie, daar drilt een Bassaride¹⁹⁹

 

met onbeteugelde hand een van lover ontdane lans, Euoe!²⁰⁰

 

zo aanstonds zal ze²⁰¹

 

terwijl haar weelderig haar over haar slap neerhangende hals golft, haar thyrsussen krachtig²⁰²

 

op mijn rug doen nederdalen. Waar moet ik heenvluchten,²⁰³

 

Lenaeus? Ontruk, wat ik u

 

bidden mag, uw ziener (aan de gevaren). Moge gij zo (alsdan) later door mijn verzen worden

 

gevierd en vereerd.²⁰⁶

197 Verg. Georg. 1, 166; Ov. Met. 6, 588; Ars Am. 1, 567.

198 Verg. Ecl. 6, 16.

199 Nemesianus, Cyneg. 3-4.

200 Ov. Met. 3, 531, 532.

201 Hor. Carm. 3, 25, 1.

202 Pers. 1, 101; Sid. Apoll. 5, 494 vv.

203 Ov. Met. 10, 192; Amor. 3, 9, 11.

206 Ov. Trist. 5, 3 (4), 1-2; Prop. 3, 17, 20.

[p. 358]

Nicolaas Heinsius' gedicht vergeleken met Daniel Heinsius' Lofzang

1 Lofs. Bacchus 1-3

3 Lofs. Bacchus 4

8 Lofs. Bacchus 5

9-10 Lofs. Bacchus 9-10

17 Lofs. Bacchus 11; Aitzema 15; Auratus 31

23-24 Lofs. Bacchus 5-6; Aitzema 5-6

32 Lofs. Bacchus 455

33 Lofs. Bacchus 428, 436

34 Lofs. Bacchus 429

39-40 Lofs. Bacchus 433-434; Aitzema 456-457

41-42 Lofs. Bacchus 424

47 Lofs. Bacchus 460

47 Lofs. Bacchus 453 + noot Scriv.

57-58 Lofs. Bacchus 460

65 Lofs. Bacchus 169-170 (Lycurgus en de kool), 651 (Lycurgus' dood)

75 Lofs. Bacchus 519 vv.

85-86 Lofs. Bacchus 610

89-90 Lofs. Bacchus 472-475; 535-536 (allegorieën)

92 Lofs. Bacchus 73-75

93 Lofs. Bacchus 635

95 Lofs. Bacchus 189-190; 195-196; 125 vv. (Bacchus en de Liefde)

101-102 Lofs. Bacchus 129-130

103-104 Lofs. Bacchus 128

105 vv. Lofs. Bacchus 273 vv. (Bacchus en Ariadne)

121-122 Lofs. Bacchus 358 vv.

128 Lofs. Bacchus 503 vv. (Bacchus en Icarius)

129-130 Lofs. Bacchus 511-512

151 vv. Lofs. Bacchus 117 ... Lofs. Bacchus 124 } (hoornenmotief)

154-155 Lofs. Bacchus 117 ... Lofs. Bacchus 124 } (hoornenmotief)

162 Lofs. Bacchus 645

167-168 Lofs. Bacchus 615-616

168 Lofs. Bacchus 640 ('Waggelvoet')

173-174 Lofs. Bacchus 636 (Paean en Iraphiot)

173 Lofs. Bacchus 632 (Sabon)

175 Lofs. Bacchus 641 (Dithyrambe)

176 Lofs. Bacchus 629-630

185 vv. Lofs. Bacchus 650 vv.

187 Lofs. Bacchus 650-651

188 Lofs. Bacchus 651-652 (Lycurgus en Pentheus als exempla)

189 Lofs. Bacchus 583-584; 621 (Cithaeron)

190 Lofs. Bacchus 337 (bommen en cimbalen)

191 Lofs. Bacchus 325-326 (Silenus)

195 Lofs. Bacchus 330 (orgia)

201-202 Lofs. Bacchus 622 (gevechtsklare thyrsus)

203 Lofs. Bacchus 625 (haar over de schouders)

Bibliografie

Nicolai Heinsii Dan. Fil. Poematum Nova editio. A'dam Elzevier 1666, pp. 240-246.