Bacchus. Lyrisch leesboek over de god Bacchus, met aantekeningen en vertalingen, tevens een illustratie van het translatio-imitatio-aemulatio-principe. Deel 2

[p. 279]

2. Dorat vertaalt Ronsard

Dorat, leermeester van Ronsard, vertaalde de laatste hymne van zijn leerling in het Latijn. De tekst volgt hier, uiteraard zonder vertaling: de nieuwsgierige lezer verwijzen wij naar Ronsard's tekst.

Quid potius Faciam, nova dum vindemia feruet,¹
Quam te Bacche canam, & tua Bacchanalia festa,
Postquam iam vitrei calicis praeconia feci,³
Ut pariter celebrem calicúmque meríque parentem,
Flumina qui dulci mutans Acheloïa vino
Foelici vice primus, ad utiliora vocavit⁵
Pocula mortales? quid agam? numquid ter Iacchi,⁶
Te nunc voce canam, genus aut ab origine prima^7-8
Unde tuum repetam: tua nam dubitatur origo.
Hinc sibi te Thebae, tua Nysaque vendicat illinc.¹⁰
Utri ementiti tua sunt cunabula Bacche?¹¹

1 Vgl. Heinsius Lofs. Bacchus 1-2.

3 praeconia feci: Ov. Amor. 3, 12, 9.

5 Verg. Georg. 1, 9: Poculaque inventis Acheloia miscuit uvis; Heins. Lofs. Bacchus 251 + ann. Scriv.

6 foelici... utiliora: Rons. 5 en 6: heureus... heureus.

7-8 nieuw het driemaal noemen van Iacchus.

10 Bacchus' verering te Thebe: Ov. Met. 4, 416: tum vero totis Bacchi memorabile Thebis // numen erat; Hor. Carm. 1, 7, 3: vel Baccho Thebas vel Apolline Delphos insignis. Voor Nysa zie Laumonier's noot.

11 cunabula: Rons. 12: ta race. Incunabula Bacchi: Ov. Met. 3, 317; fulminei cunabula Bacchi: Stat. Theb. 10, 424.

[p. 280]

 

Crassa nimis sus est Boeotica, vulgus ut inquit:¹²

 

Non sibi Boeotae mendacia talia Thebae

 

De nihilo fingant: nec te, reor esse loquatur

15

Gens Thebana suum, nisi tu sis ortus ab illa.

 

Nysa sed est mendax, nec gens est vanior Indis.

 

Vera fides certè (postquam Iunonis iniquae

 

Vultus anu Beroë se dissimulavit, & eius¹⁸

 

Arte dolóque Iovis lenissima flamma parentem¹⁹

20

Fecit abortivos crudósque effundere partus,²⁰

 

Cùm tu fulmineas inter trepidare favillas²¹

 

Decolor ambusta visus puer editus alvo)²²

12 nieuw hier het boeotisch zwijn: crassa nimis sus est Boeotica. Het boeotisch zwijn (Βοιωτία ὕς, zie ook Steph. Byz. i.v. Βοιωτία·) reeds Pindarisch: Ol. 6, 89-90: ἀρχαῖον ὄνειδος ἀλαϑέσιν // λόγοις εἰ φεύγομεν, Βοιωτίαν ὗν, een scheldwoord dat Pindarus in Athene kan hebben gehoord. Het proverbium geeft Aristarchus in de vorm: Ἐν Βοιωτίᾃ ὗς. Daarnaast ook de zegswijzen Βοιώτιον οὗς (Diogenianus 3, 46) en Βοιώτιος νοῦς (Greg. Cypr. 1, 91). Zie ook Pind. frgm. 83 Schroeder. Cratinus sprak ook (frgm. 310 Kock) van συοβοιωτοί. De botheid der Thebanen was spreekwoordelijk. De lucht was er dik en klimatologische invloed veroorzaakte de logheid van geest. Het is mogelijk dat crassa sus gelijk is aan pinguis sus. Toch kan Dorat ook hebben gedacht aan de bekende plaats uit Horatius (Epist. 2, 1, 244): Boeotum (gen. plur.!) in crasso iurares aere natum; Cic. de fat. 4, 7: Athenis tenue caelum, ex quo etiam acutiores putantur Attici, crassum Thebis: itaque pingues Thebani et valentes; Nepos, Alcibiad. 11, 3; Tert. de anim. 20, 3: Thebis hebetes et brutos nasci relatum est; Dion. Chrys. Or. x, p. 306 R.: Τοὺς Βοιωτοὺς ἀνϑρώτων ἀμαϑεστάτους. Een goede kommentaar geeft Plut. Περὶ Σαρϰοφ. 1, 6, 4, p. 995 E.: Τοὺς γὰρ Βοιωτοὺς ἡμᾶς οἰ Ἁττιϰοὶ ϰαὶ πάχεις, ϰαὶ ἀναισϑήτους, ϰαὶ ἠλιϑίους, μάλιστα διὰ τὰς ἀδηφαγίας, προσηγόρευον· οὗτοι δ᾽ αὗ σῦς. Ronsard en Dorat betrokken hun wijsheid uit de Eustathius-kommentaar op Dionysius Perieg. vs. 426. Beiden lazen immers deze geograaf.

18 Beroë: Ov. Met. 3, 278.

19 lenissima flamma: Ronsard 20: Le plus gratieus feu; wij zien hier herinnering aan Ov. Met. 3, 307: tela secunda. (?)
- vgl. Rons. 20: grand Saturnien = Juppiter, Dorat: Iovis lenissima flamma.

20 abortivos... partus: zie b.v. Aug. C.D. 22, 12: fetus abortivi.
- crudosque effundere partus: voor effundere: Phaedr. 3, 5, 6: capra propriam effundit sarcinam. Dieren ‘werpen’. Cypr. Gall. Ex. 39: maturos effundere partus. Rons. 21: avorter.

21 fulmineas... favillas: parallellen?
- Aus. 325, 16 zegt van Bacchus: fulmineos... partus.

22 decolor: Rons. 22: noir de poudre.

[p. 281]

 

Quòd iam tum genitor Nysam te misit alendum²³

 

Hippaeque Inoníque Athamantique & Meticharsae,²⁴

25

Non tamen extemplo post fulmina matris & ignes:

 

Nam simul in lucem Semele te protulit ardens,

 

Penè puerperium rude, mox Pater insuit imo²⁷

 

Te femori, puer ut maturus & integer illinc,

 

Matris ut ex utero, post tempora certa redires.

30

Pòst ubi ritè suum maturum tempore foetum

 

Coxa patris coxit, reperit sibi nomen & inde³¹

 

Arrabiam petit: hîc subito velut icta dolore³²

 

Torminibúsque gravata puerpera, vincula rumpit^{33 33-34}

 

Foecundi foemoris prope Sangariae vada lymphae.³⁴

35

Arrabiae nondum foelicis nomen, odora³⁵

 

Sangarius nondum ripa memorabilis, ut nunc:

 

At tu Iuppiter, ut grato permulsus odore

23 vgl. Ov. Met. 3, 313-315: eerst gaat de jonge Bacchus naar Ino (en haar gezin), vervolgens naar de nysaeische nimfen.

24 Kontaminatie van Hippa (Hipta), Bacchus' orphische voedster (O.H. 48, 4; 49) en Ino en haar gezin. Men korrigere i.p.v. Meticharsae: Melicharsae (phoenicisch: Melkart). Dorat vermeed Ronsard's fout van een vrouwelijke Athamas! Voor Ino-Leucothea als min: Ov. Met. 4, 421 en Fast. 6, 486.

27 Pene puerperium rude: Rons. 28: De membres non parfait; Ov. Met. 3, 310: imperfectus adhuc infans.

31 Coxa patris coxit: geestige paronomasie van Dorat. De dij als broedstoof. Marullus reeds femorigena, zo kan men ook vormen ‘coxigena’.
- reperit sibi nomen: het uitdenken van de naam van de boreling niet bij Ronsard.

32 Arrabiam: zoals Rons. 33.

33 torminibus: Rons. 34: une longue tranchée: tormen gezegd van de vlijmende pijn bij het baren, een scheut, een steek, koliek, steeds in het meervoud. Celsus 4, 11 (= δυσεντερία). Aitzema gebruikt het woord in figuurlijke zin, hetgeen onklassiek is.

33-34 vincula rumpit // Foecundi foemoris: hier wisselt ‘femur’ met ‘coxa’ (vs. 31) Wij denken hier aan de afleiding van Dithyrambus bij Pind. frgm. 85 Schroe. ed. maj. = λυϑίραμμον, naar de uitroep λῦϑι ῥάμμα, λῦϑι ῥάμμα: maak de steek los.

34 Sangarius: vgl. Eust. op D.P. 939: Τοῦτο δὲ ὁ ἇϱϱιανὸς ἐπὶ Σαγγαρίῳ μυϑοπλαστεῖ, λέγων ὕτι ῾πρὸς ταῖς ὄχϑαις τοῦ Σαγγαρίου ἔρρηξε τοὺς δεσμοὺς τοῦ Διὸς ὁ Διόνυσος, ἤδη τρόφιμος ὤν᾽. De oorspronkelijk phrygische rivier hier blijkbaar geplaatst in arabische landstreken.

35 Arrabiae foelicis: Rons. 37: L'Arabie... heureuse. Arabië is te verdelen in drieën: 1) Arabia felix, cf. Cic. ad Att. 9, 11, 4: Arabiam εὐδαίμονα; Plin. N.H. 5, 87; 2) Arabia Petraea; 3) Arabia deserta.

[p. 282]

 

Ille tuus foret enixus, de sanguine terram

 

Ipse tuo proferre iubes thus, balsama, myrrham,^{39-40 39}

40

Et calamum, casiámque: recens tu deinde creati^{40 40-41}

 

Nebride succingis tergum, cunísque reponis⁴¹

 

Sangaridúmque choro nimpharum tradis in antris⁴²

 

Nyseis ut alant illum: sibi vendicat inde

 

Natalem Bachi mendacis fabula Nysae.⁴⁴

45

Exarsit subitas Iuno furialis in iras,⁴⁵

 

Mater erat factus quòd vir sibi: nec mora, mittit⁴⁶

 

Noctis avem, vacuas liquidi secat aetheris oras⁴⁷

 

Illa: deaeque cito peragens mandata volatu,

 

Vagitus pueri è Nysae procul accipit antro.⁴⁹

39-40 opsomming van vijf aromaten in Arabië, ontlening aan Dion. Perieg. vss. 935-941. In plaats van balsama (vs. 39, vgl. Rons. 41: le Basme) heeft de griekse tekst: λίβανον.

39 balsama: Verg. Georg. 2, 119; Columella 10, 301: balsama cum casia; Sidonius Apollinaris 11, 124: tus, nardum, balsama, myrrhae; myrrham: Rons. 42: la Smyrne.

40 casiamque: vgl. ook Apul. apol. 32: tus et casiam et myrrham ceterosque id genus odores; Plin. 12, 82 illustratief: non sunt eorum (Arabum) cinnamomum aut casia et tamen felix appellatur Arabia (zie echter Isid. orig. 17, 8, 12: casia nascitur in Arabia virga robusti corticis et purpureis foliis,... est autem virtutis cinnamomi similis, sed potentia inferior).

40-41 hindevel bevestigd op Bacchus' rug. Waar? welke klassieke passage?

41 Bacchus gelegd in de wieg. Waar?

42 Sangaridum... nimpharum: Ov. Fast. 4, 229: nympha Sagaritis. Deze nimfen zijn blijkbaar tussenpersonen, die het kind naar de nysaeische grot brengen. Het overbrengen van het kind naar de sangarische nimfen geschiedde volgens Rons. 45 (de nuit) blijkbaar 's nachts, dit détail laat Dorat, 42 echter weg.

44 Nysa, maar welk? Volgens Laumonier t. pl. het indische, vgl. Rons. vs. 16 (= Dorat 16: Nysa sed est mendax, nec gens est vanior Indis). We ontmoeten hier dus een ringkompositie. Daar de Sagarius in Arabië ligt, is er vandaar naar het indische Nysa een grote en weinig duidelijke geografische sprong! Over cunabula Bacchi in Nysa zie men Myth. Vat. 3, 12, 4: Apud Remigium tamen legimus Nysam montem esse Indiae, in quo hodie quoque Liberi, inquit feruntur esse crepundia. Deze plaats kende Ronsard (en Dorat) echter niet. Uit Dorat 54: subvecta nigris allabitur Indis (sc. Iuno) blijkt ten overvloede dat hier door de auteurs het indische Nysa is bedoeld.

45 furialis: iets gezochter dan furibunda, furiosa.

46 Geestig en karnavalesk: haar man was moeder geworden.
- nec mora: onverwijld, zie b.v. Ov. Met. 1, 717.

47 noctis avem: niet de uil, maar de pauw is bedoeld: Iunonis volucrem, quae cauda sidera portat (Met. 15, 385.)

49 vagitus: kindergekrijt.

[p. 283]

50

Sicut erat velox rapidis per inania pennis

 

Iunonem repetit puerúmque ibi nunciat esse,

 

Longum erat expectare suas pavone quadrigas⁵²

 

Scanderet ut iuncto, fulicae committitur instar⁵³

 

Flatibus, his subuecta nigris allabitur Indis.

55

At canis eius hians vestigia ponè legebat,⁵⁵

 

Quem secum comitem tales ducebat in usus,

 

Ut sese ulciscens (tanta est insania divae)

 

A cane membra nothi pueri curaret edenda,⁵⁸

 

Facta sed auguriis Ino fallacia sensit,

60

Dúmque deae fraudes eludere fraude laborat,⁶⁰

 

Mox Athamanta vocat, Iunonia furtaque narrat

 

Ut paret infantem morsu lacerare canino.

 

Ille solo pueri pariter cunabula & ipsum^63-65

 

Applicat, atque hederis raptim tegit undique circum,

65

Illum ne quaerens Iuno deprehendere posset:

 

Mandendúmque cani vivum praeberet alumnum:

 

Aut alia certè violaret fraude noverca.

 

Ex illa Bacchus, quia sit servatus ab illis,

 

Hirsutas haederas stirpem sibi legit amicam:

70

Hac nec in arboribus Baccho iucundior arbor.

 

Irrita sed Iuno sua cum conamina cernit,

 

Terribiles furias Inoni immittit: & instat

 

Sic miserae ut scopuli moribundam culmen ad alti⁷³

52 Voor Juno's pauwenwagen zie men de ikonografische gegevens in de aantekening op Ronsard's hymne vs. 58 (p. 266). Dorat spreekt expressis verbis van een vierspan.

53 fulicae... instar: zo te verbinden: als een meerkoet. We herinneren ons Hom. Od. 5, 51, waar het van Hermes heet: σεύατ᾽ ἔτειτ᾽ ἐπὶ ϰῦμα λάϱῳ ὄϱνιϑι (= meeuw) ἔοιϰως. Rons. 59: faisant le plongeon.

55 De hond in Juno's gevolg, een mensenetende hond zelfs. Bron?

58 nothi pueri: Rons. 64: ce bastard; nothus: grieks leenwoord: bet.: bastaard, onecht; oppositum: legitimus.

60 bedrog tegenover bedrog. Driemaal vermelding van de arglist: 59: facta fallacia; 60: deae fraudes; 61: Iunonia furta.

63-65 Het bedekken van de wieg met klimop: Ov. Fast. 3, 767 vv. hedera est gratissima Baccho; vgl. 69-70.

73 moribundam: Rons. 80: mourable c.à.d.: la conduit comme une victime vouée à la mort (Laumonier).

[p. 284]

 

Duxerit: hinc amens natum amplectens Melicertam^74-76

75

In mare se misit, si pellere corde furores^75-76

 

Sic queat indomito: Euoe pater Euie Euan.⁷⁶

 

Eius post obitum non te nutricis in ulnis

 

Fama fuisse diu: subitò sed factus adultus⁷⁸

 

Ostendis, quanti sis numinis incrementum.⁷⁹

80

Ac res mira nimis mihi nec credenda videtur,

 

Quòd pictura vetus talem te finxit ephebum,⁸¹

 

Impubem, tenerum, levémque, parúmque virilem,

 

Nec tibi barba genas iucundo flore coronat:

 

Nam te crediderim potiùs barbámque, comásque

85

Protinús emisisse, atque evasisse repentè^85-86

 

De tenero puero iuvenis florentis in annos:

 

Sed magis [in] admiranda capri sine crimine colla⁸⁷

 

Quae tibi luce tua maculant altaria tabo:

 

Nam tua nulla forent etiam nunc clara reperta

90

Vitigeni laticis, cuius mortalibus usum⁹⁰

 

Te primum monstrasse ferunt, nisi corniger ipsam

 

Monstrasset vitem caper & tibi, namque notasti,

 

Dum caper in saltu labruscam arrodit opaco,⁹³

 

Vitis agreste genus: quam cùm bene dente protervo

95

Carpsisset, titubans nutabat ut ebrius unum

74-76 vgl. Ov. Met. 4, 518-529: Ino stort zich met Melicertes in zee.

75-76 si pellere corde furores // sic queat indomito: enige gelijkenis heeft Verg. Aen. 6, 78-79: magnum si pectore possit // excussisse deum.

76 Terecht trekt Dorat de uitroep ‘Euoe pater Euie Euan’ bij de in zee springende Ino; vgl. Ov. Met. 4, 522-3: Teque ferens parvum nudis, Melicerta, lacertis // Euhoe Bacche sonat.

78 subitò sed factus adultus: het accent ligt op het snelle volwassen-worden van Bacchus. Scaliger 30: viget hinc tenellus infans: puerumque video mox.

79 incrementum: oud boerenwoord voor zoon (suboles). In die betekenis ongebruikelijk, alleen Verg. Eccl. 4, 49: magnum Iovis incrementum en Ov. Met. 3, 103.

81 ephebum: jongeling van 18 tot 20 jaar, Ov. Ars. Am. 1, 147 en elders: Gr.: ἔφηβος.

85-86 voor de gedachte hier uitvoeriger uitgewerkt vgl. vs. 78.

87 in: dit woord te schrappen.

90 vitigeni laticis: geleerde omschrijving voor vini. Het woord vītĭgěnus tweemaal bij Lucretius en elders niet. Lucr. 5, 15: liquoris vitigeni laticem; ibid. 6, 1072: vitigeni latices.

93 labruscam: wilde wingerd; Verg. Ecl. 5, 7: aspice ut antrum silvestris raris sparsit labrusca racemis. Rons. 98: lambrunche sauvage.

[p. 285]

 

In latus: extemplò tibi cùm succurrit in illa

 

Esse aliquod planta divinum numen agresti.

 

Ergo adhibes tenere cultum radiculae, & anno⁹⁸

 

Altero in optima vina racemos vertis acerbos.

100

Dein mortale genus nostrum miseratus, habebat

 

Humoris quod adhuc fontani simplicis usum,¹⁰¹

 

Terrarum immensum circumvagus ire per orbem¹⁰²

 

Pergis, ut humanos tua vina bibenda doceres.¹⁰³

 

Scandis & in currum quem colla ferocia lyncum^104-105

105

Bina trahunt: spumet mansum sub dentibus aurum,

 

Igne micant oculi, per noctem qualiter atram

 

Lumina scintillant nimio ferventia vino:

 

Demissa ex humeris Tyriae velamina pallae¹⁰⁸

 

Per tua terga fluunt: capiti genialia serta¹⁰⁹

110

Lilia mixta rosis sunt mitibus, inter & illas¹¹⁰

 

Pampinus involitans hederaeque licentiùs errant,¹¹¹

 

Temporibúsque tuis iucunda umbracula texunt.¹¹²

98 tenere: Rons. 103: songneusement.
- cultum: Rons. 102: bechant sa racine;
- radiculae: worteltje, ook radijsje. Voor het gebruik van dit woord bij de wijnaanplant cf. Colum. 5, 5, 5.

101 Humoris... fontani: Palladius 1, 6, 10: fontano umore; fontana aqua: Ov. Ars. Am. 3, 726, elders.

102 circumvagus: een vrij zeldzaam woord in het kl. latijn. Hor. Ep. 16, 41: nos manet Oceanus circumvagus.

103 humanos: = homines, doch een meer omvattende en statiger locutie. Lucr. 3, 80; 3, 837; Ov. Fast. 2, 503: pulcher et humano maior; Rons. 106: aus humains.

104-105 Voor de lynxenwagen: Heins. Lofs. Bacchus 463-467.

108 vv. Bacchus' kruidenrok: Heins. Lofs. Bacchus 469-470.

109 genialia serta: Rons. 114: chapelet. Voor genialis: Ov. Met. 4, 14: genialis consitor uvae; Ov. Met. 13, 929: genialia serta.

110 Lilia mixta rosis sunt mitibus: Ov. Amor. 2, 5, 37: quale rosae fulgent inter sua lilia mixtae.

111 involitans: dichterlijk verbum, vrijwel = circumfundi, veelal gezegd van hoofdhaar b.v. Hor. Carm. 4, 10, 3: cum... quae nunc umeris involitant, deciderint comae.

112 umbracula texunt: Verg. Ecl. 9, 42: et lentae texunt umbracula vites.

[p. 286]

 

Ante tui currus pompam Timor, Iráque tristis,^{113 113}

 

Libera verba, rubro Furor ardens undíque cocco,¹¹⁴

115

Virtus & Vitium, Sopor & Discordia ahenis^{115 115-116}

 

Circum horrens squamis ibant: neque tardior aevo¹¹⁶

 

Déerat Silenus, qui calce agitaret aselli¹¹⁷

 

Tardigradi costas: illi tua Mystica vannus¹¹⁸

 

Pampinei fertur praefixa cuspide Thyrsi.¹¹⁹

120

Ille novos ritus & alumni sacra per urbes^120-121

 

Orgia proclamans tremulis ululatibus errat:¹²¹

113 vv. Opsomming van allegorische gestalten in Bacchus' cortège; vgl. Heins. Lofs. Bacchus 472-476. Franse vbb. in de noot van Laumonier t.pl. Zie ook Stat. Theb. 4, 661-663 en de noten van Lactantius Placidus t. pl: Ira Furorque // et Metus et Virtus et nunquam sobrius Ardor succiduique gradus.

113 Ante tui currus pompam: het betreft hier de ‘praevia turba dei’. (Ov. Ars Am. 1, 542).
- Timor, Iraque tristis: vgl. Val. Flacc. Arg. 2, 204: accelerat Pavor et Discordia demens (cf. vs. 115)... atraeque... Irae.

114 Libera verba: veel fraaier dan Aitzema's ‘diluvium linguae’.
- rubro... cocco: coccum = color rubeus = vermiljoen; Hor. Sat. 2, 6, 102: rubro ubi cocco tincta... canderet vestis.

115 Discordia: vgl. Verg. Aen. 6, 280: Discordia demens.

115-116 ahenis... squamis: Discordia draagt hier een schubbenpantser als Turnus bij Verg. Aen. 11, 488: (Turnus) iam adeo rutilum thoraca indutus aënis horrebat squamis.

116 tardior aevo: Silenus is γέρων, senior: Ov. Fast. 1, 399; senex: Ov. Fast. 3, 745.

117 deerat: dērat te lezen.

118 tardigradi: Gr.: βραδύπους, hoogst zeldzaam voorkomend adj. Pacuvius bij Cic. De. Div. 2, 64 in het signalement van de schildpad: Quadrupes tardigrada, woorden overigens even toepasselijk op de ezel!
- Mystica vannus: Verg. Georg. 1, 166.

119 De wan hangt aan de punt van de thyrsusstaf (ferula), die ook dient om de ezel aan te drijven. Dit nieuwe trekje kunnen wij niet met plaatsen ‘belegen’.
- cuspide Thyrsi: vgl. Cat. lxiv, 256: harum pars tecta quatiebant cuspide thyrsos.

120-121 Nieuw de herauten-funktie van Silenus.

121 tremulis ululatibus: zeer toepasselijk op de onder invloed van de wijn lallende Sileen. De uitdrukking ontleend aan Verg. Aen. 7, 395: ast aliae tremulis ululatibus aethera complent (in de Amatascène). Ululatus gewoon in de Bacchusdienst: Ov. Met. 3, 528; Liber adest festisque fremunt ululatibus agri; Verg. Aen. 4, 667: lamentis gemituque et femineo ululatu tecta fremunt.; Cat. lxiii, 24: Maenades sacra acutis ululatibus agitant.

[p. 287]

 

Illius ad vocem thiasis volitantibus euant¹²²

 

Maenades, & Sylvani & caetera laeta iuventus^{123-124 123}

 

Thiadibus permixta furentibus, & Lenaeis:¹²⁴

125

Cornuáque inflantes, & tympana rauca crepantes.¹²⁵

 

Oppida percellunt laeto tremefacta tumultu,¹²⁶

 

Quâ currus sacer incedit: tum excussa comarum^127-130

 

Et nodis resoluta licentia panditur auris^128-129

 

Liberius diffusa, atque internexa colubris^129-130

130

Mansuetis, longè dat sibila: missile dextra¹³⁰

122 thiasis volitantibus: met het oog op vs. 121 te vergelijken Cat. lxiii, 27: thiasus repente linguis trepidantibus ululat; verder zie men nog Cat. lxiv, 251: volitabat Iacchus cum thiaso Satyrorum etc.
- euant: zie vs. 124 Thi(y)adibus: Cat. lxiv, 391: Liber ... Thyiadas effusis euhantis crinibus egit.

123-124 Bij Ronsard 125-126 vijf groepen: drie vrouwelijk: Maenaden, Lenen, Thyaden, twee mannelijk: Panen en Silvani; bij Dorat vier groepen: drie vrouwelijk: Maenaden, Lenen, Thyaden, en éen mannelijk: Sylvani. De Panen en Silvani bij Ronsard l.c. doen het goed, vgl. Luc. 3, 402: ruricolae Panes nemorumque potentes Silvani. Tot de ‘rustica numina’ behoren volgens Ov. Met. 1, 193 Nymphae // Faunique Satyrique et monticolae Silvani.

123 et caetera laeta iuventus: vgl. Ov. Trist. 5, 3(4), 37: sic tibi cum Bacchis Satyrorum gnava iuventus // adsit.

124 Thiadibus: voor de Thyiaden: Cat. lxiv, 391; Hor. Carm. 2, 19, 9; Ov. Fast. 6, 513-514; Stat. Theb. 12, 791; afl. van ϑύειν = vehementer flare of furere; vandaar de etym. uitlegging die volgt: furentibus.
- Lenaeis: heel ongewoon. Lenaeus = Bacchus, maar nergens Lenaeae = Maenades. Gr.: Λῆναι.

125 cornua: Cat. lxiv, 263.
- tympana: Cat. lxiv, 261.
- tympana rauca: vgl. Ov. Ibis, 456.

126 laeto ... tumultu: Bij Rons. 128 evenwel: trembler d'effroy. Bij Dorat ligt de nadruk op de vreugde van het tumult.

127-130 Barokke regels over het loshangend hoofdhaar. Voor excussa et nodis resoluta comarum licentia zijn nauwelijks klassieke parallellen te vinden. Het gaat hier over de Thyiades effusis crinibus (Cat. lxiv, 391).

128-129 panditur auris // Liberius diffusa: Verg. Aen. 1, 319: deditque comam diffundere ventis; Verg. Aen. 7, 394: ventis (h.l. auris) dant colla comasque.

129-130 internexa colubris // Mansuetis: = Rons. 130-1: entrenoüées // De longs serpens privés (= tam). Internexa: Verg. Aen. 7, 816: ut fibula crinem auro internectat.

130 dat sibila: sibila dare van slangen: Ov. Met. 4, 493 (Tisiphone).
- missile dextra: Stat. Achill. 1, 612: vibravitque gravi redimitum missile (i.e. thyrsum) dextra.

[p. 288]

 

Omnibus in morem quatitur, quod inumbrat oberrans^131-132

 

Palmes, & uvarum viridante tapete flagellat.¹³²

 

Quâ tum sunt tentata tibi precordia Bacche

 

Laetitia, cum saltantes, hilaríque frementes

135

Murmure conspiceres media de nocte catervas^135-136

 

Pellibus incinctas, dum per sacra bacharentur¹³⁶

 

Antra, tua ut primum Trieterica festa vocarent,¹³⁷

 

Indicenda tribus lapsis volventibus annis.¹³⁸

 

Ut te Meonios, Lydos, Phrigiósque iuvabat^{139-140 139}

140

Prospectare choros: per & Asia prata, secundum¹⁴⁰

 

Et Maeandreae sinuosa volumina ripae,¹⁴¹

 

Saltantes, ipsi & certantes flexibus amni!

131-132 quod inumbrat oberrans // Palmes: vgl. Ov. Met. 3, 667: pampineis agitat velatam frondibus hastam, sc. Bacchus.

132 uvarum viridante tapete flagellat: flagellat = concutit; Stat. Theb. 10, 169 (furor) sertaque mixta comis sparsa (i.e. huc illuc iactata) cervice flagellat.
- tapete: Gr. τάπης = stragulum. Nom. sing. in het latijn ongebruikelijk. Tapetas: Verg. Aen. 9, 358: craterasque simul pulcrosque tapetas. Abl. sing. zoals hier: Sil. It. 17, 64. Een groen druiventapijt zoekt men bij de klassieken wel tevergeefs.

135-136 catervas // Pellibus incinctas: Verg. Georg. 4, 342: ambae (sc. Nymphae) auro, pictis incinctae pellibus ambae; Verg. Aen. 7, 396: (matres) pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas. pellibus = νεβρίσιν = hindevellen, zie Cat. lxiv, 256 vv.

136 bacharentur: Vergilius zegt van Dido (Aen. 4, 300-301): totamque incensa per urbem // bacchatur. Vgl. Prob. op Georg. 2, 2: bacchari est furere; gr.: βαϰχεύω, βαϰχάω.

137 Trieterica: Verg. Aen. 4, 302-303: ubi audito stimulant trieterica Baccho // Orgia (= sacra). Voor het griekse, rituele, woord trieterica zie men de noot van Pease op Verg. l.c.
- vocarent: de coniunctivus na ‘ut primum’ is ongebruikelijk.

138 nadere uitleg van Trieterica.
- volventibus annis: Verg. Aen. 1, 234: Certe hinc Romanos olim volventibus annis (gr.: περιπλομένων ἐ νιαυτῶν). Ovidius spreekt ook van een triennium: Met. 9, 642: Ismariae celebrant repetita triennia bacchae.

139-140 ut te ... iuvabat // Prospectare: Denken we hier niet even aan 1) Hor. Carm. 3, 25, 9-10; Euias Hebrum prospiciens; 2) ibid. vs. 12-14 ut mihi ... ripas et ... nemus mirari libet.?

139 Meonios: = Maeonios = Lydos.

140 Vanaf Asia prata ontlening aan Dion. Perieg. 840-845, zie komm. op Ronsard.

141 sinuosa volumina: keurige weergave van de Meander-bochten. De uitdrukking bij Verg. Aen. 11, 753 en 12, 274.

[p. 289]

 

Illae cyaneo quas mordet fibula rostro¹⁴³

 

Substrictae genibus tunicas, similésque petulcis¹⁴⁴

145

Hinuleis docili ferientes ter pede terram^{144-145 145}

 

In girum tibi ludebant pernice chorea.¹⁴⁶

 

At Zephyri illarum cupidi contingere mammas

 

Atque sinus, blandis interspirantibus auris¹⁴⁸

 

Leniter insinuantur amictibus: omne iocosae^{149 149-150}

150

Vocis imaginibus caelum respondet ovantum^{150 150}

 

Ad raucos fremitus, & acutisonos ululatus.¹⁵¹

 

Euoe Iacche, Euoe, sed quamvis tu quoque gaudens¹⁵²

 

Versibus, ad mânes descenderis, Herculis olim¹⁵³

 

Os habitúmque gerens, tibi protraheretur ut inde¹⁵⁴

155

Aeschylus, Euripidésue, tamen tua sacra poëtae¹⁵⁵

143 mordet fibula: Vergiliaans: Aen. 12, 274: qua laterum iuncturas fibula mordet. Ook Ov. Met. 8, 318: rasilis huic summam mordebat fibula vestem.

144 het gewaad der Maenaden tot boven de knie opgegord.

144-145 similesque petulcis // Hinuleis: petulcus = ‘stoots’: Lucr. 2, 368: agni; Verg. Georg. 4, 10: haedi;
- hinuleus = reebok (jong hert): Prop. 3, 13, 35; Hor. Carm. 1, 23, 1.

145 Bedoeld het tripudium.

146 pernice chorea: vgl. Culex 119.

148 interspirantibus: hoogst ongewoon: Cato de Re Rust. 112, 1: qua interspirat (d.w.z. lucht toelaat) operculum.

149 leniter insinuantur: vgl. Lucr. 6, 1031 (aer) per crebra foramina ferri parvas ad partis subtiliter insinuatus.

149-150 iocosae // Vocis imaginibus: bedoeld echo-effekten cf. Hor. Carm. 1, 20, 6: Iocosa // redderet laudes tibi Vaticani // montis imago.

150 Nieuw en niet bij Dion. Perieg. l.l. de echo.

150 ovantum: te verbinden met fremitus en ululatus van vs. 151; ovantum, metri causa voor euantum, vgl. vs. 122: euant.

151 acutisonos ululatus: acutisonus een vox nova.

152 De kreet ‘Euoe Iacche, Euoe’ behoort veeleer bij de verzen van de Echo, dan dat deze de aanhef is, zoals bij Dorat het geval is, van de volgende perikoop.
- quamvis tu quoque gaudens // Versibus: goede vertaling van ‘ayme-vers’. Vgl. b.v. Hor. Carm. 2, 19, 25: quamquam choreis aptior et iocis ludoque dictus. Laumonier vergelijkt φιλό ρρυϑμος (Plut. 2, 1138b), φιλόμολπος (Pind. Nem. Od. 7, 9), φ ιλόμουσος (Plat. Phaedr. 259 b.)

153 Ad rem cf. Arist. Ranae.

154 Os habitumque gerens: Verg. Aen. 1, 315 (mater) virginis os habitumque gerens.

155 Ronsard's variant voor poetes: Vâtes (variant van 1578) kent Dorat blijkbaar nog niet blijkens diens ‘poëtae’

[p. 290]

 

Numina vexarunt falsis ingratiùs hymnis¹⁵⁶

 

Fingentes te, terrigenae contra astra Gigantes^{157 157}

 

Cùm montes struerent, fugientem è turbine belli¹⁵⁸

 

Vivum membratim discerptum: ipsámque sororem¹⁵⁹

160

Pallada cor, quod humo trepidum tremulúmque iacebat,¹⁶⁰

 

Collegisse tuum: sed mendax fabula vatum¹⁶¹

 

Arguitur virtute tua: nam tu simul armis

 

Vidisti proferre gradum super astra Gigantas,

 

Dentibus ingentis te mox armare Leonis¹⁶⁴

165

Festinas mutatus in hunc: medium inter & agmen

 

Illius horrenda renouans fera praelia mala¹⁶⁶

 

Uno eodemque Gygen paritérque Mimanta repulsos¹⁶⁷

 

Impete praecipites devolvis ab aethere summo:

 

Sanguinéque infectos thoracas ab hostibus ipsis

156 falsis ... hymnis: blijkbaar de Orphische hymnen of althans fragmenten daaruit.

157 terrigenae ... Gigantes: Val. Flacc. 2, 18; Sil. It. 9, 306.

157 vv. ad rem cf. Hor. Carm. 2, 19, 21-20.

158 e turbine belli: zie enerzijds Cat. lxiv, 149: turbine leti, anderzijds Sil. It. 11, 101 waar sprake is van Gradivi turbo.

159 Het betreft hier de verscheuring van Dionysus-Zagreus door de boze Titanen (Giganten).
- membratim: plaatsen voor de verbrokkelde Dionysus zie men bij Wolfgang Fauth i.v. Zagreus in P.W., R.E. 2e Reihe, Neunter Band 1967, koll. 2247-2248 en 2274 [koll. 2221-2283]. De spelende jonge Dionysus wordt door de Titanen, die door Hera tegen het kind waren opgehitst, verscheurd, na eerst door dezen met kinderspeelgoed (o.a. een spiegel, tol e.a.) te zijn verleid. Zie ook M. Tierney, Class. Quart. xvi, 1922, pp. 79 vv.

160 Alleen Dionysus' hart door Pallas gered. Voor dit détail zie men Orph. frgm. 35 Kern = Clem. Alex. Protrept. 11, 18, 1, 2 (= 1, 14, 16 Staehl.) en Orph. frgm. 214 Kern = Firmicus Maternus, de error. profan. relig. p. 15, 2 Ziegler. Παλλάς naar het kloppend hart van Dionysus genoemd (ἐϰ τοῦ πάλλειν τὴν ϰαρδίαν). ‘Trepidum’ en ‘tremulum’ duiden dat πάλλειν wel aan.

161 mendax fabula vatum: Aetna 512; Lucan. 10, 282.
- vatum: vgl. noot op vs. 155.

164 Dentibus: Hor. Carm. 2, 19, 24 echter: unguibus.

166 horrenda ... mala: Hor. Carm. 2, 19, 24 horribilique mala.

167 Het horatiaanse slachtoffer Rhoecus (Rhoetus) is hier geëlimineerd door Dorat. Voor de episode zie ook Heins. Lofs. Bacchus 417-422.
- Gygen: Men onderscheide de historische Gȳges en de mytische Gy̆gges. Gyges is een verbetering van Muret bij Hor. Carm. 2, 17, 14, waar de lectio tradita biedt: Gigas. Lambinus las ‘Gyas’. Tegenwoordig leest men daar ook wel ‘Gyes’. Zie ook Ov. Trist. 4, 7, 18 en Fast. 4, 593.
- Mimanta: Mimas uit Hor. Carm. 3, 4, 53 bekend.

[p. 291]

170

Detractos coeli tua ponis in arce trophaea.¹⁷⁰

 

Multa pater tibi sunt cognomina: tu pater audis¹⁷¹

 

Nysius, Indus ab his: Thebanus, Bassarus illis.¹⁷²

 

Sunt quibus & Trietes atque Erraphiota, Phanésque¹⁷³

 

Diceris; extant mille locis tibi denique mille¹⁷⁴

175

Olim ritè dicata vocabula, sed mihi certè

 

Vindocinus tu Bacchus eris: sua causáque iusta¹⁷⁶

 

Nominis est huius, quòd dum vagus ipse per orbem

 

Ires ad Lyddi vada consedisse sinistra¹⁷⁸

 

Te perhibent nostri, qui nondum è colle propinquo

180

Translucere suas in flumine viderat uvas.¹⁸⁰

 

Sed tua fixa solum simul ac vestigia sensit

 

Sacra pater, subitò (visu mirabile monstrum)¹⁸²

 

Vinea laeta suis emersit onusta racemis:

 

Colle propagavit tua quam gnavissima dextra¹⁸⁴

170 trophaea: beter: tropaea: zegeteken. Ciris 30: magna Giganteis ornantur // tropaeis.

171 vv. Een aantal Bacchusnamen, veelal uit O.H. afkomstig.

172 Nysius: O.H. 46, 2; 52, 2: Νύσιε, λυσεῦ.
- Indus: ongewoon, zie b.v. Drac. 10, 320; gewoon bij Nonnus: ᾽Ινδοφόνος (niet in O.H.).
- Thebanus: zie b.v. Θηβαιγενὴς bij Dion. Perieg. 623; Θηβαῖος bij Io. Tzetz. Chil. 8, 583 vv.
- Bassarus: Βάσσαρος O.H. 45, 2; 52, 12.

173 Trietes: Τριετής O.H. 30, 5; 53, 5.
- Erraphiota: Εἰραφιώτης O.H. 48, 2 .
- Phanesque: Φάνης O.H. 6, 8.

174 mille ... mille: Rons. 167 cent mile ... mile.

176 Vindocinus: blijkbaar latinisering van Rons. 168 Vendomois. Hebben wij nergens gevonden; vgl. Heins. Lofs. Bacchus 24: Bacchus geboren aan de Rijn (Baccharach).

178 Lyddi: ons onduidelijk; wschl. te lezen Ligeris; Rons. 171: Loir. Vermeldingen van de Lĭgĕr in de oudheid: Caes. B.G. 3, 9; 7, 5, 55, 59; Tib. 1, 7, 12; Lucan. 1, 439 (wschl. onecht in een reeds door Grotius verworpen verspartij); Ausonius, Mosella 461 (genoemd naast de Axona = Aisne).
- consedisse: Rons. 179: ‘camper’.

180 De voorstelling van de weerspiegeling der wijngaarden in het rivierwater ook bij Aus. Mos. 189-199, zie b.v. 195: vitreis vindemia turget in undis.

182 visu mirabile monstrum: = Verg. Aen. 10, 637, korter Rons. 175: Miracle.

184 propagavit: propagare est arborem, depresso in terram ramo, renovare et multiplicare; propagare vitem (vineam) herhaaldelijk bij de scriptores rei rusticae (Cato en Columella).
- gnavissima: gnavus = strenuus, industrius; oppositum: ignavus. Columella: in agresti negotio dici vis potest, quid navus operarius ignavo et cessatore praestet.

[p. 292]

185

Perpetuo, collíque tuum Dionysie nomen^185-186

 

Nunc Dionysa manet. Quô me rapis ô pater? aut quid¹⁸⁶

 

Ulterius tibi dulce mei? non carmine nostro

 

Laus tua iam celebrata satis? Euoe pater Euan

 

Corda furor quatit: ah flagris magis acribus error^189-190

190

Me sacer exagitat nuper tuus: ô bone Bacche¹⁹⁰

 

Te video, atque tuos oculos velut igne rubentes,

 

Atque comas flavas, tua quae per colla vagantur

 

Coxigena. ah fugitiva mihi mens aufugit, & te¹⁹³

 

Ac tua subsequitur levis orgia: capta furenti

195

Bacche tua rabie: mea corda trementia sensi^{195 195-196}

 

Infremuisse, tuis stimulis ita pulsa laborant.

 

Ocyus hinc aliquis da cornua, cymbala & ista^{197 197-198}

 

Tinnula, dáque illinc crepitacula, & illa fragosa¹⁹⁸

185-186 La Denisière, détails hierover bij Laumonier t. pl.

186 Nieuw gedeelte van het gedicht, begin van een echte dithyrambe.
- Quô me rapis ô pater?: vgl. Hor. Carm. 3, 25, 1.

189-190 vgl. Marullus 4 en 5: sonant furenti mihi pectora rabie // nimioque deo plenus concutitur gravis animus.
- error ... sacer: sc. mentis, zie b.v. Cic. ad Att. 3, 13, 2: me mentis errore ex dolore affici; oppositum: mens integra est. Na ‘furor’ (189) volgt passend ‘error’ (189). Zie de verbinding der allegorieën Error en Furor bij Ov. Amor. 1, 2, 35.

190 ô bone Bacche: Rons. anders (vs. 183): Ah, Bassar. Ov. Trist. 5, 3, 35: fer, bone Liber, opem.

193 Coxigena: vox nova, naar analogie geformeerd van het hier niet metrisch bruikbare femorigena van Marullus. Ook vs. 245 aan het versbegin. Bet.: uit de dij geborene. Bij Dorat is Coxigena t.o. getrokken bij de vorige verzen.
- fugitiva mens: = Rons. 185: mon vagabond courage.

195 Bacche: apostrofe door Dorat toegevoegd.

195-196 De schrik wordt sterk uitgedrukt door de woorden trementia en infremuisse. Infremuisse is de gebruikelijke perfectumvorm van het werkwoord; infremere is zeldzaam. Vergiliaans: Aen. 10, 711: aper substitit infremuitque ferox.

197 vgl. Mar. 6: euoe, date cymbalum huc, huc date cornua querula.

197-198 cymbala ... tinnula: Ov. Met. 4, 393: tinnula aera sonant; Ex Pont. 1, 1, 38: tinnula sistra.

198 crepitacula: Rons. 190: tabours; ratel, Apul. Met. 11, 4; Mart. 14, 54.
- fragosa: bij tympana; fragosus, quod magnum dat sonitum: ἠχώδης. Wordt meestal van een rivier of van de donder gebezigd, ook wel van de gebroken rhythmiek. Hier nieuw voor het geluid van een instrument.

[p. 293]

 

Tympana: quid cessas capiti redimicula mitrae¹⁹⁹

200

Ferre colubrinae nectendis apta capillis,²⁰⁰

 

Nodísque intertexta, hederísque horrentia densis?²⁰¹

 

Dein ita compositos vexent mihi flamina crines^202-203

 

Aeolia, ut quondam iuga cùm nutant Erymanthi^{203-204 203}

 

Frondibus arboreis, foliis & sparsa caducis.²⁰⁴

205

Fallor? an aspicio pede iam titubante moveri²⁰⁵

 

Nec numero nec ab arte ulla manuúmque micare²⁰⁶

 

Gestibus insanas Edonidas Ebride ripa²⁰⁷

 

Saltantes per amicta gelu deserta nivali,²⁰⁸

 

Horrida clangentésque, & acuta cavis ululantes^209-210

210

Gutturibus? sua subque iugum petulantia colla

 

Vi dare cuspidibus Thyrsorum tacta virentum?

199 redimicula mitrae: vgl. Verg. Aen. 9, 616: et habent redimicula mitrae.

200 Colubrinus is een laat latijns adjektief dat veelal figuurlijk wordt gebruikt.

201 Nodisque intertexta: Verg. Aen. 8, 167: (Anchises) mihi chlamydem auro dedit intertextam.

202-203 flamina ... Aeolia: vgl. Mar. 8: animis Aeoliis.

203-204 Vergelijking met het gevallen lover op de Erymanthus.

203 iuga: bergkammen; in bacchische sfeer ook Hor. Carm. 2, 19, 8 en 3, 25, 8.
- Erymanthus: arcadische berg: Hom. Od. 6, 102, Ov. Met. 5, 608.
- Elders de vergelijking met een gevallen pijnboom op de Erymanthus: Verg. Aen. 5, 448-449: ut ... concidit aut Erymantho // aut Ida in magna ... pinus. (vgl. Cat. lxiv, 105 een gevallen eik of pijn op de Taurus). Over het lover van Erymanthus' pijnbossen: Hor. Carm. 1, 21, 7.

204 foliis et sparsa caducis: vgl. Ov. Amor. 2, 16, 45 foliis leviora (sc. verba) caducis.

205 pede ... titubante: vgl. Phaedr. 4, 15, 10 Postgate: titubanti pede.

206 nec ab arte ulla: nec = et.

207 insanas Edonidas: wel herinnering aan Hor. Carm. 2, 7, 27: non ego sanius // bacchabor Edonis; Ciris 165.
- Ebride ripa: = Hebride ripa, bedoeld is de thracische rivier de Hebrus, nu Maritza geheten. Hor. Carm. 3, 25, 10: Hebrum prospiciens et nive candidam / Thracen.

208 amicta gelu deserta nivali: barokke doch duidelijke uitwerking van Cat. lxiii, 70: nive amicta loca.

209-210 Men lette hier op de vrije plaatsing der que's, die reeds bij Tibullus en Propertius voorkomt, zie b.v. Prop. 2, 16, 11: ferratam Danaes transiliamque domum.

[p. 294]

 

Ast ego mentis inops & anhelo lassa fatigans^{212 212-213}

 

Ilia proflatu, viníque errore regentis

 

Ductus, eo per plana vagus: certè ire per illa²¹⁴

215

Mens se nostra putat; viden' ut praeeo ipse sacrata

 

Orgia laetus ovans mea ponè sequentia terga?^{216-217 216}

 

Admiranda rudi tua Bacche sacra orgia turbae,

 

Abdita secretae veneranda latentia cistae²¹⁸

 

In gremio, medium quae Maenadis unius urgent^{219 219-220}

220

Sacra caput: frustra tentet quae turba profana

 

Tangere, per noctes nisi sex septémue lavarit²²¹

 

Corpus aquis Parnasse tuísque, novémque sororum.²²²

 

Sub pedibus iam terra fremit trepidantibus & iam²²³

 

Eripit ex oculis lucem mihi nimbus arenae:²²⁴

225

Tot sola trita choris ovantibus undique tollunt²²⁵

 

Pulvereas coelo nebulas agitantibus Euris.²²⁶

212 mentis inops: = Ov. Rem. Amor. 127; Fast. 4, 457; Sil. It. 5, 631. Men zie tevens Cat. lxiv, 197: Cogor inops, ardens, amenti caeca furore (van Ariadne); Verg. Aen. 4, 300: (regina) saevit inops animi.

212-213 anhelo ... proflatu: vgl. Mar. 13: atipse vagus, anhelans etc. Voor de zin zie ook Verg. Aen. 6, 48: pectus anhelum, at rabie fera corda tument. Proflatus zeldzaam woord; Columella R.R. 5, 9, 7: aestivo proflatu refrigerentur; Stat. Theb. 10, 320: proflatu terrebat equos.

214 per plana vagus: Mar. 13: at ipse vagus.

216-217 epanaleps van orgia, zoals bij Mar. 15-16.

216 pone sequentia: pone sequens vergiliaans: Georg. 4, 487 en Aen. 10, 226.

218 De geheimenis van de inhoud van de cista mystica wordt geaccentueerd door de drie woorden abdita, secretae, latentia.

219 Op oosterse wijze, zeer pikturaal, draagt een Maenade een mandje (kist) op haar hoofd. Rons. 207 laat zich niet uit over de wijze waarop de cista gedragen werd.

219-220 Maenadis unius: wij zien hier in unus het onbepaald lidwoord (Frans: un). Ook al klassiek latijn (Cicero) is het om te spreken van ‘unus civis’.

221 Rons. 209: cinq ou sept serées (= soirées). Dorat spreekt van zes of zeven nachten, m.a.w. een week lang.

222 Parnasse: aardige en nieuwe apostrofe van Dorat.
- De negen zusters niet expressis verbis bij Rons. 210 genoemd, wel bij Mar. 18: novies perpessus. Aardige klimax der getallen: 6, 7, 9.

223 Vgl. Mar. 19.

224 nimbus arenae: al klassiek, cf. Verg. Georg. 3, 110-111: fulvae nimbus arenae // tollitur.

225 ovantibus: vgl. 150: ovantum.

226 Pulvereas ... nebulas: Mar. 20: nubes pulverea.

[p. 295]

 

Illorum insanis occursibus aëre pendent^{227 227}

 

Attonitae volucres, veluti formidine fixae

 

Considúntue suis syluis: genus acre ferarum²²⁹

230

Perculsum insolitis terroribus abdit in imas

 

Se valles: fluvii strepitum mirantur in undis,^231-232

 

Squamigerúmque pecus cogunt, & in intima condunt.²³²

 

Gratia te, Iuvenile decus, blandúsque Cupido^{233-237 233}

 

Subsequitur: frigent sine téque tuóque furore^234-235

235

Dulci Gaudia cuncta, Voluptatésque iocosae.

 

Quin Iocus ipse, Epulae celebres, hilarésque Choreae²³⁶

 

Te comitantur: abit Moeror, Curaeque molestae²³⁷

 

Sollicitíque Metus, quocunque obverteris ora,²³⁸

227 agitantibus Euris: Men vergelijke: Ov. Ep. Sapph. 9: ignem exercentibus Euris en Verg. Georg. 4, 192: adventantibus Euris.

227 vv. De vogels vliegen niet langer.

229 Considúntue suis syluis: Mar. 23.
- genus acre ferarum: Mar. 22. Voor de uitdrukking zie Lucr. 1, 163: genus omne ferarum (Verg. Georg. 3, 480) en Lucr. 3, 753: fera saecla ferarum.

231-232 De rivieren en vissen, toegevoegd door Dorat en Ronsard, ontbreken bij Marullus.

232 Squamigerúmque pecus: Lucr. 2, 342, 1081: mutaeque natantes squamigerum (gen. plur.) pecudes; Lucr. 1, 161-2: e terra posset oriri // squamigerum genus.

233-237 Een aantal allegorische gestalten in Bacchus' gevolg; cf. Heins. Lofs. Bacchus 221 vv.: Blijschap, Vreucht, Hoop, Min, Lacchen, Jeucht.

233 blandusque Cupido: Cupido wordt (Ov. Rem. Amor. 11) aangesproken met: blande puer.

234-235 frigent ... cuncta: Nadere uitwerking van het dikwijls geciteerde Ter. Eun. 732: sine Cerere et Libero friget Venus. Fr.: Sans pain, sans vin l'amour n'est rien.

236 Iocus ipse: De gepersonifieerde Jokkernij (Παιδιά) reeds bij Plaut. Bacch. 116 in een opsomming: Amor Voluptas Venus Venustas Gaudium // Iocus, Ludus, Sermo, Suavisaviatio. Ook zie men Hor. Carm. 1, 2, 34 waar de Venus Erycina omvlogen is door Iocus en Cupido. (zie noot op vs. 233.) Voor de hele regel met het oog op Iocus en Choreae zie men ook Hor. Carm. 2, 19, 25: choreis aptior et iocis.

237 Moeror: mogelijk reeds gepersonifieerd bij Plaut. Amph. 635: ita divis est placitum, voluptatem ut maeror (Maeror) comes consequatur. Verder zie men Sil. It. 2, 550: Luctus ... Maerorque Dolorque.

238 Sollicitique Metus: voor de nauwe samenhang tussen cura(e) en metus vergelijke men b.v. Lucr. 2, 19; 3, 826; Hor. Epod. 9, 37; Sen. Oed. 764. Metus gepersonifieerd: Stat. Theb. 7, 49 (over Mars' aanhang handelend): Irae ... exsanguesque Metus.

[p. 296]

 

Nubibus adversas Boreae fugientibus auras²³⁹

240

Ocyus ac levius. Quid plura annectere pergo?²⁴⁰

 

Tu nodo, violente, ligas hominésque deósque²⁴¹

 

Sub thyrsum, imperiúmque tuum: tua magna potestas

 

Ac metuenda nimis, qui cunctos cogis, & ipse^243-244

 

Cogeris à nullo, quis enim te cogere posset?^245-250

245

Coxigena, Euie, Bacche, Racemiferens, Hymenaee,²⁴⁵

 

Frugifer, Euator, Furibunde, Chorage, Bimater,²⁴⁶

 

Solivage, Ultor, Ephebe, deis genite & genitor diis,²⁴⁷

239 Vgl. Val. Flacc. Arg. 2, 515: nubes praecipitat Boreas.

240 plura annectere: vgl. Sil. It. 11, 601: plura annectentem ... clamor turbat, 15, 805; Stat. Silv. 3, 5, 109.

241 nodo: knoopt passend aan bij ‘annectere’ van het vorige vers.

243-244 driemaal cogere bij Dorat, tweemaal contraindre bij Ronsard (vs. 230).

245-250 Epiteta-opsomming, vgl. Rons. 231: Cuisse-né-236: Nyctelian; Mar. 25-30. Dorat laat weg uit Ronsard: Mystiq, Agnien, Manique, Euboulien, Nomian, Paian; nieuw bij hem: Racemiferens, Furibundus (vertaling van Manique), Chorage, Ephebe, Legum bone consiliique repertor.

245 Coxigena: vox nova.
- Racemiferens: = racemifer. Ov. Met. 15, 413: racemifero Baccho; φερέϰαρπος: O.H. 50, 10.
- Hymenaee: ὑμενήιος: A.P. ix, 524, 21.

246 Frugifer: vertaling van Carpime (Rons. 232), het woord is epiteton van Ceres, Saturnus, Osiris (Stat. Theb. 1, 719), Priapus (Columella), niet van Bacchus. Gr.: φερέϰαρπος.
- Euator: vox nova, cf. εὐαστής, de euoi-roeper: Anth. app. ep. 111, 166, 1-6 Cougny (= Proclus).
- Furibunde: vertaling van Manique. Gr.: μανιϰός, cf. μαινόμενος, μαινόλας. Epiteton van Attis (Cat. lxiii, 31: furibunda ... Attis), Athamas (Ov. Met. 4, 512), Agave (Sen. Oed. 616).
- Chorage: Dionysus is bij Hor. Carm. 2, 19 χοροδιδά σϰαλος. Voor Choragos zijn twee griekse plaatsen toepasselijk: Soph. Antig. 1147 van Iacchos: ἰὼ πῦρ πνειό ντων χοϱάγ᾽ ἄστρων, waar het de door Bacchus geleide sterrendans betreft en het anonyme tragische frgm. 140 N², eveneens over Iacchos handelend: ῎Ιαϰχε ϑριά μβε, σὺ τῶνδε χοϱαγέ (= Page, Poet. Lyr. p. 541, frgm. Adesp. 1027).
- Bimater: Ov. Met. 4, 12; Claud. carm. min. app. 6, 2: thyrsitenens bimăter trieterice Nysie Liber.

247 Solivage: Gr.: οἰοπόλος, niet van goden gebezigd, doch van bestiae; in Cicero's filosofische geschriften herhaaldelijk, b.v. Tusc. Disp. 5, 13, 38. Het woord uit Mar. 26: ultor, solivage.
- ultor: Ov. Met. 15, 114-115: Bacchi ... ultoris.
- Ephebe: zeldzaam epiteton van Dionysus: Prud. perist. 10, 279; voorts van Apollo: Sid. Apoll. 7, 32: Phoebus Ephebus (vgl. Isid. Orig. 8, 11, 54). Wel: Liber iuvenis: Sen. Phaedr. 753-4.
- deis genite et genitor diis: Mar. 27: genitor deorum idem atque idem germen amabile.

[p. 297]

 

Bellice, Rex, Satyre, Alme, Bicorniger, & puer idem²⁴⁸

 

Et senior, Legum bone consiliíque repertor,²⁴⁹

250

Nyctelie, & Lenaee. Quis omnia nomina dicat²⁵⁰

 

Bacche tua? ipse tuos Ganges spectavit honores,

 

Atque triumphales currus virtute superbos

 

Magnificae dextrae, qua cuncta subacta profundi^253-254

 

Ad gemmantis aquas? te te sensère Gigantes^254-255

255

Terrigenae virésque tuas: tibi Pentheus olim²⁵⁵

 

Matre furente dedit poenas, & matre negante.²⁵⁶

 

Tu quoque avarorum nautarum corpora duris²⁵⁷

248 Bellice: vertaling van Martial (Rons. 235), vgl. Mar. 25: Martie. In dezelfde sfeer ligt Ἐνυάλιος (Macr. Sat. 1, 19, 1). Klassiek is bellicus Liber overigens niet: Ov. Met. 2, 752: dea bellica (Minerva), Fast. 3, 1: bellice Mars.
- Satyre: vgl. A.P. ix, 524, 19: σϰιρτητήν Σάτυρον van Bacchus.
- Alme: Dorat laat 243-244 het bij Rons. 229 vermelde ‘Alme pere Denys’ dáár weg, doch voegt alme (Alme) alleen toe in de epitetalijst bij vs. 248. Almus wordt nooit gezegd van Dionysus in klassieke bronnen. Daar is het epiteton van Amor, Neptunus, Oceanus, Priapus, Sol en Troilus.
- Bicorniger: Ov. Epist. Her. 13, 33.
- puer: zelfs puer aeternus bij Ov. Met. 4, 18.

249 Legum bone consiliique repertor: gevormd naar analogie van Verg. Aen. 12, 829: hominum rerumque repertor? Zie ook vitis repertor: Ov. Amor. 1, 3, 11; Ov. Fast. 2, 329.

250 Nyctelie: Ov. Met. 4, 15; Mar. 28.
- Lenaee: zie b.v. Verg. Georg. 2, 529; Hor. Carm. 3, 25, 19, elders.

253-254 profundi //... gemmantis: profundi = maris, bedoeld is de indische parelzee. Voor dat ‘gemmans’ vgl. Manilius 4, 656: leniter adfundit gemmantia litora (sc. Arabiae) pontus. Er is hier sprake van de ‘orae margaritis coruscantes’ (zo van Wageningen's latijnse parafrase t. pl.) in Arabia felix.

254-255 Gigantes // Terrigenae: vgl. Mar. 31: terrigena cohors.

255 Pentheus: vgl. Eur. Bacch.; Ov. Met. 3, 511-733.

256 Matre furente... et matre negante: Rons. 241: par les mains de sa mere; negante is wat moeilijk; blijkbaar ziet het verbum op Agave's hardnekkige ontkenning van haar waanzindaad. Een nieuw trekje bij Dorat. Toch wel niet: necante? of betekent het: terwijl moeder Agave Pentheus verloochende?

257 Zeerovers: Ov. Met. 3, 597-691; de metamorfose van de schippers in dolfijnen niet bij Marullus.
- avarorum nautarum: klinkt wat houterig door zijn genitivusuitgangen, zie noten op 258 delphinibus en 265 vespertilionibus, waar beide ablativi in klassiek latijn zeer ongebruikelijk zijn.

[p. 298]

 

Texisti squamis, pandis delphinibus illos²⁵⁸

 

Transformans: sua tu quondam scelerata Lycurgum²⁵⁹

260

Facta subegisti lacerato crure fateri.²⁶⁰

 

Quid dicam, ut tua tres spernentes sacra puellae²⁶¹

 

Thebaïdes sua viderunt subtegmina plena²⁶²

 

Palmitibus subitis, & noctu murmure parvo²⁶³

 

Dum fugiunt, latebrásque petunt, sua membra refingi

265

Obstupuere novis vespertilionibus? has nunc,²⁶⁵

 

Has satius cantare mihi, quàm vatis acerbum^266-267

 

Supplicium Phrygii, qui pelle carere coactus²⁶⁷

 

Ob scelus infandum est: vel regis debita Mysi²⁶⁸

258 pandis delphinibus: Ov. Met. 2, 66 en elders: curvi delphines; Ov. Trist. 3, 10 (11), 43: tum neque se pandi possunt delphines in auras // tollere.
- delphinibus: zeer ongebruikelijke ablativus. Fragmentum Bobiense Gramm. v, 558, 25 Keil: delphin... Latini delphinus... pronuntiare maluerant, ne cogerentur delphinibus... dicere.

259 transformans: Ovidiaans; transformare = μεταμορφόω. Bijna altijd de konstruktie met in + acc.!
- Lycurgum: Hom. Ilias 6, 133; Soph. Antig. 955-965 (koor); Hyg. fab. 132; meer fontes bij Gruppe, Gr. M. 1, 214³.

260 Dorat voegt het gewonde lichaamsdeel toe: lacerato crure.

261 Bedoeld de Minyaden: Ov. Met. 4, 1-35; 389-415.
- spernentes: Ov. Met. 4, 390: (Minyeia proles) spernitque deum.

262 subtegmina: = weefsels (= subtemina): Ov. Met. 6, 56; Verg. Aen. 3, 482.

263 Palmitibus subitis: Mar. 35: corymbis... subitis. Ov. Met. 4, 396-397: et quae modo fila fuerunt, // palmite mutantur, de stamine pampinus exit.
- murmure parvo: Ov. Met. 4, 412-3: minimam... vocem // emittunt.

265 obstupuere: Ook aan het versbegin Verg. Aen. 5, 404: obstipuere animi.
- novis vespertilionibus: tegen het metrum: vespertilio. Gemeenlijk vespertilio. Ovidius omschrijft dan ook metri causa (Met. 4, 415): nocte volant seroque tenent a vespere nomen.
- Beschrijving van het dier: Plin. N.H. 10, 61, 81 § 168; 11, 37, 62 § 164; 29, 4, 26 § 83. Zie verder Macr. Sat. 7, 16, 7; Varro bij Nonius 47, 3.

266-267 vatis... Phrygii: Rons. 252 Satyre, bedoeld is de gevilde Marsyas (niet bij Marullus); vgl. Ov. Met. 6, 382.

267 pelle carere: Ov. Met. 6, 387: Clamanti cutis est summos direpta per artus.

268 regis... Mysi: zinspeling op Telephus koning van Mysië, door Achilles gewond, nadat Bacchus hem over een wijntak had laten struikelen. (niet bij Marullus). Bronnen: Pind. Isthm. 8, 49; Lycophr. 206, 213, 1246 vv.; Apollod. epitom. 3, 17.

[p. 299]

 

Fata, vel Acrisii, sua qui serò tamen olim²⁶⁹

270

Indoluit meritis poenis malefacta luisse.

 

Tu gravis horrendúsque Deus: tu barbara flectis^{271 271-272}

 

Flumina: & aequora tu, cum sunt tumidissima, pacas.

 

Per te rupe cava raptim revoluta fluebant

 

Vina: & in ilicibus per te sunt mella reperta.²⁷⁴

275

Est opus inventúmque tuum Simphonia concors:²⁷⁵

 

Urbes & populi tibi propugnacula debent,²⁷⁶

 

Atque suas leges: tibi sese debet & ipsa

 

Certa mori, potius iuga quam tolerare tiranni,

 

Libertas: tibi vera fides, tibi bellica virtus,²⁷⁹

280

Relligióque Deûm metuens accepta refertur.²⁸⁰

 

Cornua tu virésque addis mortalibus: addis^{281 281}

 

Robur ad effectum téque & tua vina colentis^282-283

 

Consilio: per te veri praenuntia vatum²⁸³

269 Acrisii: Ov. Met. 4, 606, door zijn kleinzoon Perseus onvrijwillig met de diskus gedood. Acrisius was koning van Argos en verwerper van de Bacchus-kultus. Fontes: Apollodorus 2, 2, 1; Schol. Apoll. Rhod. 4, 1091; Paus. 2, 16, 2; 23, 7; 25, 6; Hyg. fab. 63, 84, 155, 273.

271 Tweemaal apostrofe bij Dorat; Rons. 257 driemaal toi... toi... tu.
- horrendus: Rons. 257: toi saint.

271-272 flectis // Flumina: vgl. Hor. Carm. 2, 19, 17: tu flectis amnes. Zie ook Mar. 39.
- barbara... flumina: vgl. Hor. Carm. 2, 19, 17: tu mare barbarum.

274 et in ilicibus per te sunt mella reperta: Ov. Fast. 3, 736: et a Baccho mella reperta ferunt; Mar. 41.

275 een regel over de muziek.
- Simphonia concors: vgl. Hor. Ars Poët. 374: symphonia discors.

276 propugnacula: Rons. 262: defence, met de variant: rampars, bolwerken; Verg. Aen. 9, 170: propugnacula iungunt.

279 Libertas: afkomstig van Liber.

280 Deûm: bij Relligio (die vorm ook Lucretiaans) te trekken of bij metuens? Het laatste dunkt ons beter.

281 cornua: = moed. Ov. Ars Am. 1, 239: cornua sumere; veniunt cornua mihi: Ov. Amor. 3, 11, 6; addis cornua pauperi: Hor. Carm. 3, 21, 17.

281 addis: herhaald.

282-283 nieuw en niet bij Marullus 45 de woorden: ad effectum teque et tua vina colentis.

283 veri praenuntia: Ov. Met. 15, 3 destinat imperio clarum praenuntia veri // fama Numam.

[p. 300]

 

Corda fremunt sacri stimulis agitata furoris.²⁸⁴

285

Tu sola foecundas, variisque coloribus ornas^285-286

 

Prata subinde suis florum variata tapetis:

 

Tartara tu spernis, viridi renovasque iuventa^{287 287-288}

 

Omnia: tu libras aequatae pondera molis:²⁸⁸

 

Tu magni choreas animalis dux regis ipse,²⁸⁹

290

Praesultórque chori: per te pater alme, tuaeq́ue²⁹⁰

 

Ambrosiae saturi humanas ad sydera mentes²⁹¹

 

Tollimus: inq́ue tuo curru per nubila vecti,

 

Atque tua mortale nefas aspergine loti,²⁹³

 

Audemus coelo nos tollere: nec Iovis alti,

295

Horremus sacrae cum Diis accumbere mensae.²⁹⁵

284 stimulis agitata: Verg. Aen. 7, 405: Reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi; Verg. Aen. 11, 337: stimulisque agitabat amoris.

285-286 De bloemenwei. Zie b.v. voor prata en colores: Verg. Georg. 4, 306: ante novis rubeant quam prata coloribus; Ov. Trist. 3, 12 (13), 7: prataque pubescunt variorum flore colorum. Tenslotte Culex 70-71: florida cum tellus... vere notat dulci distincta coloribus arva.

287 viridi... iuventa: dezelfde woorden bij Vergilius van een man gebezigd: Aen. 5, 295: Euryalus fama insignis viridique iuventa.

287-288 vgl. Marullus 53-54.

288 tu libras aequatae pondera molis: Marullus: tu libras pondera machinae // medioque terram suspendis in aere stabilem. Ov. Met. 1, 12-13: nec circumfuso pendebat in aëre tellus // ponderibus librata suis.

289 magni... animalis: vgl. Rons. t.p. (275-276). Terzake: Cic. Tim. 10: hunc mundum animal esse (cf. 12; Mela 3, 2; Quint. Inst. 5, 14, 12; Ps. Apul., Asclep. 29. Calchidius comm. 354; Augustinus C.D. 4, 12; 10, 29) en Sen. Nat. Quaest. 3, 29, 2 sive anima[l] est mundus, sive corpus natura gubernabile. De mundus is m.a.w. de hoogste van de vier kategorieën levende wezens. Ook de sterren en het vuur zijn animalia, de aarde: Ov. Met. 15, 342: sive animal tellus (cf. Sen. Nat. Quaest. 2, 1, 4: animal sit an iners corpus). We begrijpen nu beter Dorat's ‘Chorage’ van vs. 246.

290 Praesultorque chori: praesultor postklassiek voor ‘praesul’; daarnaast ook ‘praesultator’: ὁ ἐν τοῖς ἱεροῖς προορχούμενος. Voor ‘praesultor’ vgl. Lact. 2, 7, 20; Val. Max. 1, 7, 4; Rons. 276: (Toy balant le premier).

291 Ambrosiae saturi: satur hier met de gen., elders met de abl. verbonden. Ov. Met. 2, 120-121: ambrosiae suco saturos praesepibus altis // quadrupedes ducunt.

293 aspergine: dichterlijk en Ovidiaans voor aspersione (Cicero); besprenkeling zuivert en wast schoon. Aspergo soms ook: ‘smet’, b.v. Prud. Apoth. 1005: omni culparum aspergine liber.

295 vgl. Marullus 57: tu das deorum sanctis accumbere dapibus; grondplaats: Verg. Aen. 1, 79: tu das epulis accumbere divom.

[p. 301]

 

Salue mire hominum Lycnita, & mire Deorum:²⁹⁶

 

Salue iterum me vate tuo te ritè vocante,²⁹⁷

 

Silenúmque senem pariter Semelénque parentem,²⁹⁸

 

Cum patera, cum flore meri spumantis in auro.²⁹⁹

296 De laatste aan Marullus ontleende regel, doch daar (58) anders: salve, benigne lychnita, deum et pater hominum. Doratus juist: Lycnita, de man van de wan. Dorat laat pater weg en geeft een anafora van ‘mire’.

297 me vate tuo te rite vocante: vgl. Mar. 59: tua mystica ritè colentibus.

298 = Rons. 286: Avec ton vieil Silene, et ta mere Semele.

299 Men lette op de driedubbele repetitio van salve, mire en cum. Themis en de corycische nimfen, die bij Marullus ten tonele komen, zijn weggelaten, alsmede Brinon en de malvezije. Doch niet de schuimende beker wijn (Ronsard 284: tace d'or) waarmee het gedicht passend sluit.

[p. 302]

Bibliografie

1. Chant de Folie a B, P. Laumonier, Ronsard, Oeuvres Complètes T. ii (Paris Hachette 1914), pp. 177-180.

2. Les Bacchanales, P. Laumonier T. iii (Paris Hachette 1921), 184-217.

3. Dithyrambes, P. Laumonier T. v (Paris Hachette 1928), 53-76.

4. Hinne de Bacus, P. Laumonier T. vi (Paris Hachette 1930) 176-190.

Speciale editie van les Bacchanales met commentaar van André Desguine en een préface van H. Chamard, Genève, Droz, 1953.

Vergelijkingen der teksten in 3 kolommen van Marullus' gedicht en Ronsard's Dithyrambe en Hymne bij P. Laumonier, Ronsard, poète lyrique. Paris Hachette 1909, pp. 735-742.

Ioannis Aurati, Poëmatia, Parijs, 1586, pp. 375 vv.