Bacchus. Lyrisch leesboek over de god Bacchus, met aantekeningen en vertalingen, tevens een illustratie van het translatio-imitatio-aemulatio-principe. Deel 2

[p. 147]

3. Giorgio Anselmo

Anselmo, bijgenaamd Nepos, is in het midden van de 15e eeuw te Parma geboren en in ± 1528 aan de pest gestorven. In 1526 verscheen in zijn geboortestad zijn bundel Epigrammaton libri septem.

Anselmus' korte Bacchusgedicht, hendekasyllabisch van versbouw, is een strak, eenvoudig gedicht, dat de dichter nooit geschreven zou kunnen hebben als hij Horatius niet gekend had: de voetnoten geven de belangrijkste inlichtingen op dit gebied.

De eerste vijf regels geven de angst weer van de aan Bacchus overgeleverde dichter; omgeving en eigen innerlijk zijn daar de getuigen van. De dichter, vol van de god, is bang voor wat gaat gebeuren in woeste streken.

De aanspraak tot de god gaat (vss. 6 vv.) voort met de bede niet al te verschrikkelijk tegen de dichter te woeden en deze bede gaat gepaard met een aantal namen en mytologische gegevens, die de grootheid van Bacchus onderstrepen en dit alles kulmineert in de aanroep: alle goden samen en éen enkele tegelijk: Bacchus, de machtigste god, Bacchus, de meest uitzonderlijke.

In de verzen 13 en 14 vinden we éen mytologisch gegeven over twee regels verdeeld en het is niet toevallig dat juist dit ovidiaanse verhaal hier een plaats krijgt: tegenover de bezeten dichter de dochters van Minyas, die de god geen geloof hebben willen schenken.

Vanaf vers 15, na de veelvuldige aanroepingen, het eigenlijk gebed van de dichter, die heul en heil zoekt bij de gevreesde god, omdat deze hem de eeuwige jeugd kan schenken en hem behoeden kan voor dood en ouderdom. Als teken van de eeuwige jeugd is er weer het klimop. Natuurlijk is Bacchus hier wel de wijngod in de eerste plaats, omdat wijn en jeugd van oudsher innig samenhangen. Ook Themis, de godin van recht en gerechtigheid, wordt mede aangeroepen. Mocht de inleiding van het gedicht ons meer dan reden geven er op te wijzen dat Anselmus zich inspireert op Horatius, de afloop, natuurlijk geenszins nieuw, is de in dit gedicht eigen variant van de dichter.

[p. 148]

Ad Bacchum

Euoe quid mihi Bacche, Bacche, Bacche,¹
In praecordia adest furoris? Euoe
Euoe cor trepidat metu recenti.³
Quo plenum rapis ò tui? remotos^{4 4-5}
quosnam mente agor in specus furenti?
Ne saevi metuende Bacche thyrso,⁶
Proles aetherei Iovis perustae
direpte ex utero puer parentis.
Bacche Naiadum patrone, Bacche.^9-10
Potens Bassaridum, bimater alme,¹⁰

1 Bacche, Bacche, Bacche: Deze trits en het bezigen van ‘bimater’ in vs. 10 maken het, dunkt ons, aannemelijk dat Anselmus voor de geest gezweefd heeft het gedichtje bij Caesius Bassus (Gramm. Latin. deel vi, pp. 255-256 Keil) overgeleverd:

huc ades, Lyaee
Bassareu bicornis
Maenalie bimater,
crine nitidus apto.
luteis corymbis
hedera te, coronis
hasta viridis armet.
placidus ades ad aras,
Bacche Bacche Bacche.

Hierbij komt nog (afgezien natuurlijk van het andersgeaarde metrum) het woordgebruik en de repetitio: ades... ades cf. Ans. 20-21: adsis... adsis. Bij Anselmus staat de trits aan het begin.

3 Euoe cor trepidat metu recenti: Hor. Od. ii, 19, 5: Euoe recenti mens trepidat metu.

4 Quo plenum rapis ò tui: Hor. Od. iii, 25, 1-2: Quo me, Bacche, rapis tui // plenum?

4-5 remotos... furenti: Hor. Od. ii, 19, 1: in remotis... rupibus; iii, 25, 2: quae nemora aut quos agor in specus.

6 Hor. Od. ii, 19, 7 en 8: Euoe parce, Liber, parce, gravi metuende thyrso.

9-10 Naiadum patrone... // Potens Bassaridum: Hor. Od. iii, 25, 14-15: potens Naiadum Baccharumque.

10 bimater: natuurlijk zie men ook Ov. Met. 4, 12. De verbinding ‘bimater alme’ is bijzonder gelukkig. Wel een vondst van Anselmus?

[p. 149]

Aan Bacchus

Euoe, wat voor razernij, Bacchus, Bacchus, Bacchus
is er in mijn hart? Euoe,
euoe, onder de indruk van juist opgekomen vrees trilt mijn hart.
Waar sleurt ge me, vol van u, heen? Naar wat
voor afgelegen holen word ik met razend gemoed heengevoerd?
Woed niet, o Bacchus, door uw thyrsus geduchte,
gij kind van Jupiter, in de hoge lucht,
knaap aan de schoot van uw verbrande moeder ontrukt.
Bacchus, beschermheer der Najaden, Bacchus,
machthebber over de Bassariden, tweemoederlijke,

[p. 150]

 

Idem Aedonidum et incitator Euan,¹¹

 

Idem numina numen omnia unum.

 

Te Mineides impiae, impiae illae¹³

 

dum spernunt, fugiunt fuga cita actae.

15

Tibi perpetuum viret iuventas,

 

Deorum omnipotens paterque, rexque;¹⁶

 

Liber, Euchie, multinomie adsis.¹⁷

 

Et me ore eripe saevientis orci,¹⁸

 

evinctis hedera comis virenti.

20

Adsis laetitiae dator Tyoneu.^{20 20-21}

 

Adsis, et Themide hinc favente pelle²¹

 

languentem procul, et procul senectam.

11 incitator: laat Latijn; Fronto p. 146, 4 Naber: Fauni vaticinantium incitatores.

13 Voor de Minyaden zie men Ov. Met. 4, 1-42; 4, 389-415.

16 cf. Nysaeus pater omnipotens: Statius, Theb. 4, 383.

17 multinomie: al klassiek; Thesaurus linguae Latinae (in het vervolg afgekort: Th.I.L.) i.v. geeft als enig voorbeeld Apuleius, Met. xi, 22, 6: Isidis deae multinominis.

18 De hel voorgesteld als mensenvretend monster. Orcus = fr.: ogre.

20 laetitiae dator T(h)yoneu: geslaagde combinatie van Verg. Aen. 1, 734: Laetitiae Bacchus dator en Claudian. Append. vi, 3: laete Thyoneu; Anth. Lat. Bü.-Rie. nr. 1504 C vs 44: atque laetitiae dator Lyaeus. Voor Thyoneus zie men Hor. Od. I, 17, 22-23; Stat. Theb. 5, 265.

20-21 adsis - adsis: zie boven.

21 Themis op het slot als bij Marullus. Bacchus (= wijn) als ouderdomsverdrijver.

[p. 151]

 

tevens Euan, aanzetter der Edoniden,

 

alle goden samen en éen enkele tegelijk.

 

Terwijl de dochters van Minyas, die onvromen, onvromen

 

u versmaden, vlieden ze in snelle vlucht opgedreven, heen.

 

Voor u groent de jeugd voor immer,

 

almachtige vader én koning der goden;

 

Liber, Euhius, veelnamige, sta me bij.

 

En ontruk me aan de muil van de woedende Orcus,

 

mijn hoofdhaar met groen klimop omwonden.

 

Sta bij, schenker van vreugde, Thyoneus

 

sta bij, en verdrijf, terwijl Themis dit begunstigt,

 

van hier verre de slappe ouderdom.

Bibliografie

Wij gebruikten: Georgii Anselmi Nepotis Epigrammaton libri septem, 1526, zonder paginering.