Het leven van Guido Gezelle, Vlaamschen priester en dichter

[p. 189]

Boek VII
Vlaanderen's priesterlijke dichter
Volle bloei 1890-1899

[p. 191]

1. Beata solitudo

Uit dit stormend zeespel henen
heel alleene is 't dat ik moet
diepe en verre in 't land verdwenen,
rusten, daar ik God ontmoet.

(Rijmsnoer)

BEATA solitudo, zalige eenzaamheid! Dat was het woord van kanonik Rembry om zijnen vriend geluk te wenschen. ‘Beata solitudo, non omnibus data! Elk en krijgt die gunste niet. Ik hope dat uwe eenzaamheid u elken dag nog meer behaagt.’

Nu was Gezelle waarlijk alleen en vrij. Hij was in 's herten grond een eenzater, niet dat hij geen vrienden had of wenschte, maar zijne ziel was er eene die op de bergen woonde en de menschenroering vermeed. Met alle geluk en voorspoed ware hij nog zoo geweest. Waar hij uit plicht met menschen moest leven, deed hij hem zeere, want, buiten zijne vertrouwden, en het arm eenvoudig volk, werd hij door de wereld niet of slecht begrepen, en bespot. Te midden van de wereld was en bleef hij eene kluizenaarsziel, afkeerig van alle gedrang, gewoonlijk zwijgzaam en afgezonderd, sommige dagen hoog-blijmoedig, en onder vrienden leutig en lachveerdig:

‘Wij hebben al niet veel anders meer,
maar wij hebben nog vlaamsche leute.’

Gedurende jaren '80 was hij door openbare erkenning bezocht geweest, en had meermalen openbaar gesproken, - nog klonk zijn woord

[p. 192]

voor velen niet naar hun kleinere wenschen. Hij was vereerd geworden, betiteld en bekruist, nu treedt hij terug, nog éénmaal slechts zal hij, al is 't ook maar in 't Davidsfonds van Kortrijk, voordracht houden. Daarbuiten preekt hij waar het zijn priester-zijn nog medebrengt, maar dat is alles. Hij spreekt zelfs minder in geschreven woord. Loquela laat hij stilletjes varen en vallen. Biekorf, in de eerste jaren, krijgt nog al eenige van zijne opstellen, meest over Vlaamsch-christene taal en voorouderlijk gebruik, maar weldra vermindert ook dáár zijn mededeelingslust. Integendeel, in zijne eenzaamheid, groeit de Dichter aanstonds, tot verbazenden overvloed.

Zeker waren de gedichten der laatste tien jaren reeds talrijk. Een bundel, in 1889 verzameld, zou in omvang en hoedanigheid reeds verre de Dichtoefeningen of de Gedichten, gezangen en gebeden overtroffen hebben; wij moeten slechts terugdenken aan ‘Andleie’, de ‘Nachtegaalszangen’, ‘O wilde en onvervalschte pracht’, ‘Alleene uit aller oogen’ en tientallen andere. Maar zijne opslorpende taalstudie, het bezorgen van Loquela, de openbare betoogingen te zijner eer, of voor anderen, en dan de bezigheden van zijn onderpastorsleven hadden het uitgeven van de verzen op 't achterplan doen schuiven, en, dezen laatsten tijd was ook ziekte en zeer hem meermalen komen lam leggen.

Nog in den aanvang van 1890 was hij niet wel. Aan Notaris Persijn van Wijnghene, die hem de geboorte van een zoontje in eigenaardige versjes heeft konde gedaan, antwoordt hij met een wederversje waarbij het P.S.:

‘Dat wenscht u een die ziek en zuchtig

geweest heeft, nu een maand bijkan,

[p. 193]

 

en, overlast van werk, uw kluchtig

 

gedichtje schier van buiten kan.’

‘Overlast van werk’, dat was de eerste tijd van zijn bestuurderschap, en daarbij al 't gene Loquela en de nieuwe Biekorf nog medebrachten. Werk heeft iemand als Gezelle altijd. 't Voornaamste was, dat hij zou vrij zijn van tijdverspillende dwangplichtjes.

Een zijner eerste nieuwe zangen vinden wij in Biekorf, waar hij regelmatig zijne verzen zal inzenden. Dit eerste voorbeeld gaat vergezeld van een schoone opheldering nopens zijn aanleiding en oorsprong.

‘'t Ware groot wonder dat de Vlamingen: ces charrues croyant en Dieu’¹⁾ met oorlof zij 't gezeid - in hunne oude en machtige moedersprake niemendalle uitgebracht en hadden dat den ploeg betreft, en dat dichterlijk is. - Onlangs geleden hoorde ik zeggen op een die zijn grooten vaak bijkans geen meester was:

Hij vecht tegen den vaak
lijk de ploeg tegen de voren

Dat zijn mij twee prachtige-gestafrijmde dichtreken waarvan men moeilijk de weerga vinden zou 't zij in welke tale, Homeros' oud Grieksch niet uitgenomen.
En ik liet mij bekoren om, met die sparke viers in mijnen zin een reke of twee te dichten van den ploeg, nu bijzonderlijk dat men overal de brave landlieden aan 't ploegen ziet; alzoo ging het:

O vechter die in 't Vaderland
met scherpgeschuurden tee en tand
door vodde en vilte en voren vecht
en 't taaie terwland ommelegt!

Ik zie u geern, ontembaar, aan,
uw diepe en duistre wegen gaan,

1) Dit is eene der lieftalligheden, waarmede een ‘liberale’ gazette van dien tijd de christene Vlamingen bejegende.

[p. 194]

van al dat vreeze is vrank en vrij
- Mijn doen is dat, zoo dunk'et mij!

Wanneer gij rust in 't wagenkot
en roestend daar uw tanden bot,
dan zal wellicht een edel graan
alwaar gij vocht, te golven staan.

Mij geve God dat, moegewrocht
en 't zalig rusten weerd gerocht
ik zie eens 't edel terweveld
dat stijve zakken koorn geldt.

17 Lentemaand 1890.

Dit gedichtje is als een baken of mijlsteen in Gezelle's leven, en een stuk zelfgeschiedenis.

‘Mijn doen is dat, zoo dunk' het mij!’ Welk doen? Diepe en duistere wegen gaan, vechtende tegen ongroei, en weerbarstigen grond van de taal, stil maar onbevreesd werken om het volk van Vlaanderen ontvangbaar te maken voor bewuste christene-vlaamschheid, altijd aan zaaien of doen zaaien, wat tot levensoogst gedijen moet. Zal hij hem nog zien? ‘God geve 't mij, in mijnen rusttijd, eens het terweland rijken oogst te zien opbrengen.’ Het kan niet klaarder.

Maar zijn rusttijd zal geen werkeloosheid wezen. ‘Wijl wij tijd hebben, laat ons goed doen,’ zegt hij met den Apostel. Zijn proza in Biekorf is meermalen ware poësie, vol beeld en aanschouwelijkheid. Lezen wij zijn opstel over Kruikoeke.¹⁾

Er is spraak van dezen naam voor dat gebak, nu peperkoek of lekkerkoek geheeten, maar tevens van een oud Kerkgebruik, na de H. Communie zoet-gekruiden koek aan de geloovigen te geven, ‘met een teugsken wijn, dienende om de H. Nutting te bevorderen.’

1) Biekorf. 1890. 52.

[p. 195]

‘Heerlijk moest dat plechtig ontvangen zijn van het heilig Lichaam en Bloed om Heeren Jesu-Christi, op die alderhoogste en aldergrootste vierdagen des kerkelijken jaars!
Ik hadde dat willen bijwonen, in de halfduistere stilte des morgens!......
Ziet gij Vader en Moeder, uit een en de zelfste zilveren schotel, ter zelfster ure en stond, een en hetzelfste stuk kostelijken, geurigen, bruinen zeemzoeten kruidekoeke aanveerden, met der hand, gezamentlijk breken, gezamentlijk nutten, en gezamentlijk dankend genieten, ten teeken van onbreekbare liefde en eeuwige getrouwigheid!
Niets en hadden zij veroorboord, vóór het heilig liefdemaal; nuchters monds waren zij ter kerke gekomen: na de geheimzinnige verborgenheid, na het nutten der Alderheiligsten, des Alderzuiversten, des Alderkostelijksten, niets anders en gedoogen zij nu te gebruiken als kostelijk gekruide spijzen, cum aromatibus, en 't edele bloed des wijngaards.
Alzoo begroeven en zalfden eerbiedweerdige mannen en vrouwen eertijds het afgedane lichaam des gekruisten Lammes, alzoo nuttigden dat zelfde Lichaam onze voorouders, en 'n spaarden geenen onkost, om het weerdiglijk, zediglijk, en ja, met allen uitwendigen eerbied in het graf huns herten, dat gewis ook eene kribbe des levens was, te ontvangen en te verbergen.’

Is dat geen gedicht?

De lente vordert, en Gezelle's zonnelievend hert jubelt; dan 31 Maart:

... 't Wil zomer zijn

van nu voort aan,

vroeg morgen zal

ik meugen

- 't wil zomer zijn -

vermeien gaan

mij, morgen, en

verheugen!...¹⁾

Hij geniet thans waarlijk van zijn ‘zalige eenzaamheid’. Wel volgt hij getrouw de Academiezittingen te Gent; wel komt hem nog eene

1) Tijdkrans, Lentemaand.

[p. 196]

onderscheiding vereeren van de buitenwereld: in de maand Juni wordt hij lid van de ‘Maatschappij voor Nederlandsche letterkunde te... Leiden, hij, de Taalparticularist! Maar overigens gaat hij ‘vermeien’ en de dagteekeningen van zijne gedichten, voor zooveel zij ons bekend zijn, laten ons de dichterlijke ‘vlagen’ van den Meester nagaan. Het volle van den Zomer is doorgaans werkeloos. Badende in 't zongeweld, in groen en bloemen; de oogen en 't herte vol ziens- en gevoelsgenot van nijverig landwerk, rijpenden oogst en vruchten, gaart de Dichter zijne indrukken. Zelden werkt hij ze 's zomers zelf uit; de wintermaanden zijn daar gewoonlijk toe gebruikt, en tevens komen de beelden van, en de verzuchtingen naar de verdwenen weelde, 't verlangen en de weemoed naar de nieuwe zon. De lente is, ieder jaar bijna, een lange vreugdetijd en dichtenswonne.

Met licht en warmte van de zon was die ziel vergroeid. Wezenlijken nood had hij naar haar; heur wegblijven deed hem lijden, naar 't lichaam soms, naar de ziel altijd. De zon was hem al lang, en werd hem meer en meer, het voelbaar beeld van God, met Wien zijne ziel hoe langer hoe nauwer vereenigd werd, naarmate hij 's levens avond voelde dalen.

De maand November van 1890 was een buitengewoon dichterlijke tijd, waarin hij reeds geschetste gedichten afwerkt, of er nieuwe bij maakt. Den 5en van de maand schrijft hij van den Perelaar¹⁾, onlangs nog ‘één wolke witte blommen’, verder in den zomer en herfst beladen met ‘bruine, zoetvleeschde peren’, eindelijk ‘octoberziek en treurig’. 't Is de herin-

1) Tijdkrans, Bedemaand.

[p. 197]

nering en samenvatting aller vreugden van het jaar, al te vroeg geweken voor den weemoed des naderenden winters.

Den 14n hoort hij 't Meezeken nog piepen:

‘ik leef nog! Piep! Ik leef
spijts 's winters winterdom!’

Van den 16n is des Dichters hertewensch naar het herworden van zijn volk:

‘Mochte mij dat nieuws gebeuren
dat ik zage, wel en wis
Vlanderen 't Waalsche wambuis scheuren
daarin 't nu genepen is.
Weerde God hem 't eeuwenoude
doodkleed, wierde 't vrij daarvan,
Vlanderen lief, herleven zoude
't hert van uwen dichter dan!......’¹⁾

Hoe voelde hij zich een met zijn volk, om dat te durven schrijven, hij, Gezelle, zoo wars van gebaren en pralen: 't hert van uwen dichter.

Den 18n een kreet van pijn en gelatenheid, opgevat in de onlangs geleden lichaamskwalen, en thans voltooid; want de onmiddelijk voorgaande en volgende gedichten, en ook de wete, dat hij deze maand te Gent op de zitting aanwezig was, zeggen ons dat het nu niet zijn kon:

‘Zoo ellendig zijn

en geen zonneschijn

ooit mijn huis instralen;

nooit geen asem halen

die geen wee en doet!

Roert mij hand of voet

iemand... tieren! Willen

en niet kunnen stillen,

ai mij, deze pijn!

ach, en... ach, en... ach, en,... ach, en

zoo ellendig zijn!’

1) Tijdkrans, Dondermaand.

[p. 198]

Maar prachtig in zijn christen moed, het slot:

‘Wie en klaagde niet?

Was er ooit verdriet

erger als het mijne?

Was er immer pijne......

- Consummatum est.

Eén, aan 't kruis gevest

hoore ik tegenspreken,

hoore ik zielebreken

in zijn stervend lied!

Ach, en... ach, en... ach, en... ach, en

Hij en klaagde niet!¹⁾

Iemand die zulke pijnlijke aanvallen leed op den 18n zou immers die blijde, ja schier zotgemutste verzen niet dichten, den 23n en 24n, op de Novemberblommen, de Chrysanthemen:

‘Chrysanthemen, hofsch gegroei
dat den winter komt beschimpen

met het glimpen

en den gloei

van uw kakelbont gebloei!...

Chrysanthemen, zot gemutst,
kroes van hare of lang van stressen,

al in klessen,

saamgedutst,

of verkloerijd en verklutst.

Chrysanthemen, gij zijt recht
schoone, als 't zonneweere u zegent,

maar, beregend,

hangt ge oprecht

lijk bij dranke, en scheef gevrecht...

Chrysanthemen, weer 'k u vrij
levend of geschilderd vinde,

welbeminde

blommen, gij

herontwekt het herte mij...²⁾

1) Tijdkrans, Oostermaand.

2) Tijdkrans, Doodemaand.

[p. 199]

Aldus is hij, dezen winter, aan 't dichten en herdichten, en een nieuwe bundel komt in 't zicht.

Als voorlooper, verschijnt in het begin van 1891 een zangboekske: Dertig geestelijke liederen door Ghesquiere, den toenmaligen organist van O.L. Vrouwkerk bewerkt. Wij weten reeds wat Gezelle al gedaan had om 't volk te doen zingen in de drie voornaamste kerken der stad, en hoe hij daartoe zelf liedjes had gedicht. Remi Ghesquiere vertelt ons: ‘Die liedjes waren door Gezelle's zorg op losse blaadjes gedrukt om uitgedeeld te worden.’

Ook zong het volk daarbij de Latijnsche lofzangen en versetten mede, en op het bladje werd al dat medegedrukt, met daaronder:

‘qui bene cantat, bis orat.’

t' Enden 1890 vroeg Ghesquiere aan Guido, die verspreide liedjes met hunne wijzen in een boekje te drukken. ‘Ja,’ zei hij, ‘kom eens te mijnent; 'k heb daar in mijn papieren nog eenige liedjes liggen; ge kunt ze er bij doen.’ Ghesquiere zette hem aan 't werk, maar zijne verplaatsing naar Thourout vertraagde het verschijnen van het werkje tot nu.

In dat boekje komen een viertal dichtjes uit vroegere bundels voor. Al de andere zijn uit de jaren 1880-91. Zij willen niets meer zijn dan geestelijke liederen voor het volk, maar er zijn perelen onder, meer dan een:

Hoe zal ik de listen en lagen

ontgaan, die de vijand mij stelt,

vergete, ik Maria te vragen

om hulpe in dit dwingend geweld?...

Maria, milde en machtig,

vereerd bij God en mensch,

[p. 200]

 

weest, Moeder mij indachtig,

 

die mij te beteren wensch.

 

Ik heb mijn schoonste dagen

 

verroekloosd en verdaan,

 

en kom, o Moeder, klagen,

 

bij u voortaan......

 

 

Nr. 14:

Zij sterft van niet te sterven

 

zij sterft van liefde en leed,

 

van 't zweerd dat zeven werven

 

dwers door haar herte sneed!

 

komt alleen, komt en ziet,

 

die weent en hebt verdriet......

 

 

Nr. 16:

Op ‘Harba, lorifa’:

 

 

 

Sa komt, 't is Meidag morgen,

 

al vroeg eens opgestaan-gestaan

 

voor blomkens wil ik zorgen

 

om naar de kerk te gaan.

 

 

 

De blomkes langs de beken

 

vertoogen hun fatsoen-fatsoen;

 

en 'k hoor ze schoone spreken

 

om mij nen dienst te doen.

 

 

 

Met Meigroen en laurieren

 

met leliën liefgetal-getal

 

wil ik Maria vieren

 

de schoonste blom van al!

 

 

Nr. 27.

Paaschlied.

 

 

 

't Is Paschen, en de zonne zendt

 

weer levendoende kracht,

 

het nieuwgeboren groen omtrent

 

dat in de weiden wacht.

 

Geen oude wet, geen zurend brood,

 

geen zonde meer die 't leven doodt.

 

't is Paschen, 't Paschen, verrijzen wij!

 

Met God verrijzen wij!

Eenvoudige volkskunst voor Vlaamsche christenen. Hier is als 't begin van den oogst, door den nijveren landman zoo lang gezaaid en bezorgd.

[p. 201]

Het Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor 1891 biedt ons nog een van Gezelle's pennevruchten uit het vorig jaar, namelijk de Levensschets van Ingenaas H.J.L. De Coussemaker, in Januari 1890 overleden te Belle (Beleuil) in Fransch-Vlaanderen, buitenlandsch eerelid der Academie. Het genootschap had dan aan Gezelle, dien men zeer met Fransch Vlaanderen ingenomen wist, het opstel voor het Jaarboek gevraagd.

Inderdaad, Gezelle was lid van het ‘Comité Flamand de France’ sedert lange jaren. 't Was de vader van Ignaas, Justin Coussemaker, die deze maatschappij in 1853 gesticht had, en nooit of nergens, waar hij gelegenheid vond, verzuimde de Vlaamsche dichter, de werking van zijn Fransch-Vlaanderensch genootschap te doen kennen. Wij hebben hem, in 1886 een bladje zien stichten, tezamen met de Fransche Vlamingen, om het Oud Vlaemsch van dat verwaarloosd volk in eere te behouden, en hij was zeer getrouwe bijwoonder van al de vergaderingen waarop hij beroepen werd, te Belle, te Hasebroeck, te Duinkerken, of hij ging de Priesters van die streek bezoeken en speurde er de taal en de folklore na. Allerschoonste verhaal van zulke reis leest men nog in 1898, 't jaar vóór zijne dood, in Biekorf. Ook Coussemaker's levensschets begint met zulke plaatselijke herinneringen. En 't is een genot, dat te lezen:

‘Als men te “Goswalde” (van ambtswegen Godewaerdsvelde) de stoomwagens verlaat, en op Franschen bodem den voet zet, zoo ondervindt men dadelijk dat men buiten de grenzen van Belgenland, ja, maar niet buiten de grenzen van Vlanderen gekomen is’......
‘De wagenaar, die u in zijnen Kerrewagen naar

[p. 202]

Belle voert, is een echte boerejongen; ge zoudt zeggen een uit het Noorden van Brugge. Ge en kunt niet laten hem in 't Vlaamsch toe te spreken: hij antwoordt u beleefd in 't Vlaamsch, en dat met een slag van vertrouwelijkheid die niet te miskennen en is......
Vraagt gij uwen voerman, hoe die herberge heet, die gij te wege voorbij rijdt, “In den strooien Hane”, zal hij antwoorden, ofschoon er op het “bord” met duidelijke staven te lezen staat: Au coq en paille, débit de boissons. Stapt gij af, en ziet gij nader toe, zoo ondervindt gij dat het bord, onder de nieuwe verruwlage en onder het Fransch opschrift, de leesbaarste sporen draagt van: In den strooien Haene, verkoopt men drank. 't Loopt een meiske voorbij, en ge vraagt:
“Waar gaat ge naartoe?”
Eerst verbaasdheid, en geen antwoorde.
“Gaat gij naar huis?”
“Nin 'k.”
“Waar gaat gij dan?”
“Hûzewaerds!”
Een schooljongen houdt zijnen rechteren wijsvinger vast met zijne slinkere hand:
“Wat hebt gij aan uwen vinger dan?”
“'k Hen d'en effijkt.”
“Waarmeê?”
“Mei eddorn!”
De jongen heeft met eenen doorn in zijnen vinger gestekt.
Op uwen goeden dag zult gij hier en daar oude lieden, meest vrouwen, “g'en dei!” hooren antwoorden, alsof het Friezen waren......’

Zoo weet hij u in die Vlaamsche streke in te voeren, en eer gij met den hoofdpersoon kennis maakt, hebt gij over zijn land en de taal die hij voorstond, een menigte dingen geleerd die ge nergens elders vindt. En ge voelt de liefde van dien Vlaming voor al wat tot zijn oud land en volk behoort. Geen wonder dat zoo'n kerel met nieuwbakken taal en gewemel geen weg kon, en zoo hij in deze maand Februari in Biekorf bijtend spot over ‘Eertijds en nu!’ O.a.:

‘Eertijds sprak men van 't Geloove, nu is 't het

[p. 203]

Katholicisme, of het Catholicisme, dat men verdedigt.
‘Eertijds was 't eene boodschap doen, nu is 't een commissie.
Eertijds mist men van grappen en van kluchten, nu zijn 't farcen of conten, die de farceurs vertellen.
...... Eertijds dierf men zeggen en schrijven: “doet uwe klakke af”; de academische fatsoendelijkheid eischt nu: Neem uwe pet af.
...... “Danke, danke u, ge zijt bedankt, 'k heb u te bedanken, met dankbaarheid” was 't eertijds overal, en 't was gemeend; nu is 't merci.” En Merci is opgehangen, omdat hij valsch geld sloeg.
...... Eertijds warender wevers, schoenmakers, blekslagers, grauwwerkers, stoeldraaiers, enz.... nu zijn 't altemaal fabricanten.
...... Eertijds was 't een lijkdienst, een uitvaartmesse die gedaan of gezongen wierd, nu is 't de godsdienstige plechtigheid, la cérémonie religieuse, waaraan er gepresideerd wordt door den ministre du culte!
...... Eertijds was er leute, verzet, vertij, nu is 't plaisir, amusement. En de schier-hollanders zeggen: Wij hebben daar veel pret gehad.”
Eertijds waren 't Vlamingen; nu zijn 't Flaminganten.’

Nog altijd dezelfde man, die te Thielt sprak in 1885, ja dezelfde, die in 't eerste jaar van Rond den Heerd schreef over de ‘Tale’... Rétrograde? Och neen, hij heeft aan alles meêgedaan dat iets inhield, ja, vele moderne dingen liep hij verre vooruit. Maar hij haat alle nazeggerij en naäperij, hij heeft de liefde der wezenlijkheden die ons volk nog bewaard heeft, en die hij wil doen hergroeien tot hooger leven.