De taaltheorie van Johannes Kinker

[p. 42]

6. Kinkers taaltheorie: een plaatsbepaling

6.1. Woord vooraf.

De Inleiding eener wijsgeerige algemeene theorie der talen werd gepubliceerd in de Gedenkschriften van het KNI van 1817. Deze verhandeling was naar Kinkers eigen mening uniek van aanpak (zie 2.4.). Om de pretentie van de auteur enigszins te kunnen beoordelen moeten we op de hoogte zijn van de ‘taalwetenschappelijke’^109. situatie in zijn tijd. Dat is overigens niet alleen om die reden noodzakelijk: een ‘taalkundige’ publikatie uit begin 19e eeuw moet gezien worden tegen de achtergrond van toen heersende opvattingen over taal en taalbeschouwing. Bij het plaatsen in historisch perspektief komen vragen aan de orde als: zijn er invloeden aan te wijzen?; in hoeverre past de taaltheorie in die tijd, in een bepaalde stroming?

In dit zesde hoofdstuk wordt een schets gegeven van het taalwetenschappelijk klimaat waarin Kinker leefde en waarin de verhandeling verscheen. Een klimaat dat niet alleen in Nederland gezocht moet worden: Kinker kende Duitse en Franse (taal)-filosofen en grammatici. Bovendien is de Inleiding een geschrift dat niet in een Nederlands kader zonder meer, maar wel in een Frans-Duits kader is te plaatsen. We geven dan ook allereerst een overzicht van de taalbeschouwing in Frankrijk en Duitsland vanaf de 18e tot begin 19e eeuw, met incidenteel een terugblik naar de 17e eeuw. Een dergelijk overzicht moet hier wel een plaats krijgen, omdat we daarvoor niet kunnen verwijzen naar een standaardwerk over de taalwetenschap in die periode^110.. De keus voor het, nogal ruime, tijdsbestek is niet willekeurig: we zullen zien dat de eerste jaren van de 19e eeuw de slotfase vormen van een in de 17e eeuw in Frankrijk opgekomen taalbenadering, die in de 18e eeuw haar hoogtepunt bereikte. We beperken ons tot het aangeven van de hoofdlijnen, wat impliceert dat bepaalde verdienstelijke taalbeschouwers niet in het overzicht voorkomen. Von Humboldt, die nogal eens in verband met Kinker wordt genoemd (zie 6.6.2.), krijgt relatief veel aandacht. Aan de toestand in Nederland wordt een aparte paragraaf gewijd. Engeland blijft buiten beschouwing: de taalbeschouwing van Monboddo en Tooke staat te ver van de Duitse en Franse en daarmee ook van de kinkeriaanse af^111.. Kinker noemt zelf in zijn verhandeling Locke alléén in verband met Franse filosofen. Door tenslotte na te gaan welke invloeden op Kinker werkten en hoe zijn houding was tegenover de in die tijd aktuele taalproblemen, trachten we het doel van dit hoofdstuk, de plaatsbepaling van de taaltheorie, te bereiken.

109. Het wordt nogal eens betwijfeld of men vóór het eind van de 19e eeuw wel van taalwetenschap kan spreken. Autonome taalstudie zou een van de kriteria voor wetenschap zijn (zie bijvoorbeeld D. Betlem, ‘Een korte geschiedenis van de taalwetenschap’, Raster III (1969), 126-52, i.h.b. p. 126-7). Met taalwetenschappelijk en taalkundig doel ik hier en in het vervolg op elke bestudering van taal, ook op onderzoek dat heden ten dage onder taalfilosofie zou vallen.

110. Een dergelijk standaardwerk ontbreekt nog steeds, zodat we ons beeld van die periode moeten opbouwen uit de gegevens van verschillende - voor ons doel niet altijd even geschikte - bronnen. De belangrijkste zijn: ARENS, HARNOIS, JELLINEK, JULIARD, ROBINS en VERBURG.

111. ARENS, die Monboddo en Tooke als vertegenwoordigers van de Engelse richting noemt, merkt op: ‘Er [Tooke] und Lord Monboddo waren gleich weit entfernt von einer französischen Metaphysik der Grammatik wie von einem deutschen Epos der Sprachentstehung, sie waren nüchtern und praktisch gesonnen’ (132)

[p. 43]

6.2. Taalbeschouwing in Frankrijk en Duitsland, vanaf de 18e tot begin 19e eeuw.

6.2.1. Frankrijk: grammaire générale.

In de 18e eeuw, de eeuw van de Verlichting, staat de rede, zoals op vele terreinen, ook in de taalbeschouwing centraal. De rationalistische tendens was in de 17e eeuw in Frankrijk begonnen, waar - nadat Descartes in zijn Discours de la méthode (1637) en Principia philosophiae (1644) de grond van de filosofie in de rede had gezocht - in 1660 de belangrijke Grammaire générale et raisonnée. Contenant les fondemens de l'art de parler; expliquez d'une maniere claire et naturelle; les raisons de ce qui est commun à toutes les langues, et des principales differences qui s 'y rencontrent; et plusieurs remarques nouvelles sur la Langue Françoise, van Antoine Arnauld en Claude Lancelot verschijnt. Deze grammatika, bekend als de grammatika van Port-Royal^112., is ‘générale’, ‘niet omdat de auteurs op grond van de bestudering van aan verschillende talen ontleende taalfeiten trachten een algemene theorie omtrent de taal te ontwikkelen, maar omdat zij, uitgaande van de stelling dat de structuur van de taal een weerspiegeling is van de structuur van het denken, en wel van de structuur van het denken zoals die in de traditionele logica beschreven wordt, en uitgaande van de stelling, dat de structuur van het denken bij ieder mens dezelfde is, concluderen, dat deze structuur van het denken in elke afzonderlijke taal, ondanks alle uiterlijke verschillen, is terug te vinden’ (MOK 4-5). Het taalmateriaal wordt niet gebruikt om een theorie over taal te ontwikkelen, maar om te illustreren ‘dat gevallen van taalgebruik, hoe verschillend die van taal tot taal ook mogen zijn, binnen zekere grenzen, als equivalente manifestaties van éénzelfde structuur van het denken verklaard kunnen worden. Het is in die zin dat tevens gesproken kan worden van een “grammaire raisonnée”’ (MOK 5).

112. Arnauld en Lancelot, de auteurs van het boek (dat anoniem verscheen) waren verbonden aan de school van Port-Royal.

6.2.2. De lijn van Port-Royal voortgezet.

De Grammaire générale heeft veel succes gehad: van 1660 tot ver in de 19e eeuw wordt ze herdrukt (zie MOK 5). Het werk vormt het begin van een lange reeks algemene of filosofische grammatika's^113., waarin - zoals in de Port-Royalgrammatika zelf - het principe dat de wetten van het denken ook de wetten van de taal zijn, geldt. Die specifieke relatie taal - denken verdwijnt niet uit de taalbeschouwing voordat de historisch-vergelijkende taalwetenschap van de grond komt. Het idee dat het denken de taal bepaalt, heeft door de Port-Royalgrammatika een grote verbreidheid gekregen^114..

113. De benamingen algemeen, filosofisch en ook rationeel worden tegenwoordig naast elkaar gebruikt voor grammatika's waarin men de Port-Royal denkbeelden aantreft. In de 18e eeuw duidde men met de termen algemeen (générale) en filosofisch (philosophique) een onderscheid binnen dit type grammatika aan (zie HARNOIS 34 en 37-42 en JELLINEK I, 30, Anm. 1).

114. De Port-Royalgrammatika legde de basis voor vrijwel alle werken over taal die in de 18e eeuw in Frankrijk verschenen (zie JULIARD 14 en HARNOIS 17-18). Eind 18e eeuw wordt de invloed van Port-Royal ook in Duitsland merkbaar.

6.2.3. Condillac: invloed van Port-Royal en Locke.

In de door ons afgebakende periode verschijnt er in Frankrijk

[p. 44]

naast de bijzondere en algemene grammatika's ook taalfilosofisch werk van de ideologen, filosofen die niet alleen door Port-Royal, maar vooral ook door Locke zijn beïnvloed. E.B. de Condillac is wel de belangrijkste figuur; veel andere filosofen kunnen zijn leerlingen genoemd worden (Maupertuis, De Brosse, Beauzée, Court de Gébelin, Turgot en - wat later - Destutt de Tracy, Degérando, Prévost, Maine de Biran). Invloed van Locke blijkt alleen al uit de titel van Condillac's voornaamste werk: Essai sur l'origine des connoissances humaines, Amsterdam 1746^115.. In dit verband zijn ook de woorden waarmee Destutt de Tracy een verschil aangeeft tussen de grammatici van Port-Royal en ‘les grammairiens philosophes du XVIIIe siècle’, veelzeggend: ‘on ne peut assez admirer les rares talents de MM. de Port Royal dont la mémoire sera toujours chère aux amis de la raison et de la vérité, mais on regrette que dans leur grammaire non plus que dans leur logique ils ne soient pas entrés dans plus de détails sur la formation de nos idées’ (HARNOIS 32-33). Het hier genoemde begrip idee (waarvan ook de naam ideologen is afgeleid) komt van Locke. Condillac en de zijnen zien de taal ‘immer noch und nur als ein - an sich logisches - System von Zeichen für Vorstellungen und zum Ausdruck von Urteilen’ (ARENS 107), evenals Port-Royal dat deed. De Port-Royalgrammatici gingen echter van een statisch denken uit, terwijl de ‘volgelingen’ van Locke een ontwikkeling in het denken zien. De laatsten leggen dan ook de nadruk op de ‘formation de nos idées’. De ideeën zouden niet direkt kompleet in de mens aanwezig zijn: er zou sprake zijn van een ontwikkeling van het denken oftewel van de ideeën (zie JULIARD 45-58). Bij de poging die ontwikkeling na te gaan, komt men bij de taal uit, aangezien men de gedachte heeft dat de mens de taal moest ontwikkelen om de eerste eenvoudige ideeën uit te drukken. Door middel van de opgebouwde taal moet de mens uiteindelijk in staat zijn volledig zijn gedachten (alle ideeën, ook de meer komplexe) uit te drukken. De bestaande talen voldoen niet aan die eis menen Condillac en de zijnen, die ook met hun taalkritiek volgelingen van Locke (en van Bacon) zijn. Taalkritiek is een buitengewoon belangrijke zaak, omdat taal in verband gebracht wordt met vooruitgang. De wetenschap, de sleutel voor de vooruitgang, is volkomen afhankelijk van taal! Een goede of verbeterde taal^116. is noodzakelijk voor een bloeiende wetenschap. Als voorbeeld voert Condillac de wiskunde aan: de wetenschap waarvan de taal, nl. de algebra, buitengewoon volmaakt is. Uit dit voorbeeld wordt Condillac's visie op taal duidelijk: de taal is voor hem blijkbaar een systeem van tekens die eigenlijk nauwkeurig gedefinieerde termen zijn. Zoals een goede taal oorzaak van vooruitgang kan zijn, zo kunnen gebrekkige talen een belemmering voor vooruitgang vormen.

De lijn van Condillac wordt in de 19e eeuw voortgezet. Een belangrijke leerling is de reeds genoemde Destutt de Tracy. In zijn Eléments d'ideologie (5 dl., 1801-1815) geeft Destutt de

115. Vergelijk hiermee Locke, Essay concerning human understanding (1690), evenals het werk van Condillac een kennistheorie waarbinnen denkbeelden over taal zijn gelanceerd. Een goed overzicht van Locke's werk is te vinden in STÖRIG, II, 80-84; opmerkingen over Condillac's Essai treft men aan in ACTON 146-150.

116. Men kan de bestaande talen trachten te verbeteren óf een nieuwe universele kunsttaal kreëren, die de plaats van de gebrekkige bestaande talen zou moeten innemen. We zien belangstelling voor universele kunsttalen samengaan met taalkritiek:zie JULIARD 58 en ACTON 165 (al is lang niet iedereen ervan overtuigd dat kunsttalen de oplossing zijn).

[p. 45]

Tracy onder meer een theorie over taal. Destutt en vooral andere ideologen als Degérando, Prévost, Maine de Biran hebben op bepaalde punten kritiek op de kennisleer (die ook een taaltheorie bevat; zie ACTON 147-9) van Condillac (zie ACTON 153-163). Ze blijven echter met Condillac Locke volgen.

6.2.4. Een reaktie: Rousseau.

Al blijft het rationalisme in de taalbeschouwing tot het begin van de 19e eeuw overheersen, er komt een reaktie^117.. Vooral in Duitsland, maar ook in Frankrijk, waar J.J. Rousseau in de tweede helft van de 18e eeuw zijn ideeën verkondigt. Rousseau's taalbeschouwing, die is geïntegreerd in zijn maatschappijleer, kan niet rationalistisch genoemd worden. Hij legt de nadruk op het gevoel. Taal ontstond volgens Rousseau uit de natuurlijke behoefte niet om ideeën, gedachten, maar om gevoelens over te brengen. Het ontstaan van een maatschappij is verderfelijk geweest voor de mens en voor die eerste (gevoels) taal of -talen. De beschaving verplichtte de mens namelijk na te denken i.p.v. op intuïtie te vertrouwen en zo werd aan de talen de ‘grâce de leur fraicheur’ (HARNOIS 69) ontnomen.

117. ARENS spreekt van een - overigens niet tot de taalbeschouwing beperkte - ‘Gegenbewegung in Menschen, die ihr Gefühl und das Arationale ihres Wesens als stärker empfanden denn die Vernunftbestimmtheit und die auf Grund ihres Charakters oder tieferer religiöser Verwürzelung den optimistischen Fortschrittsglauben der Vernunft als einseitig und unbefriedigend ablehnten’ (ARENS 119).

6.2.5. Een samenvatting; het keerpunt ± 1820.

Met een enkele uitzondering - zoals Rousseau's theorie - is de taalbeschouwing tot ongeveer 1820 rationalistisch. Rond 1820 worden de bakens verzet: in Duitsland worden in de sfeer van de Romantiek heel andere denkbeelden over taal gemeengoed en komt de historisch-vergelijkende taalwetenschap op. Wanneer we voor Frankrijk de balans opmaken, kunnen we het volgende opmerken:

1.

De grammaires générales blijven tot in de 19e eeuw verschijnen, maar het is na 1800 wel een aflopende zaak^118.. Volney levert in zijn Discours sur l'étude philosophique des langues (1820) kritiek op de grammaire générale^119., en, wat nog veel belangrijker is, hij wijst als eerste Fransman op de nog maar net begonnen nieuwe Duitse benadering van taal. (Bopp, Uber das Konjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mitjenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache was in 1816 verschenen. De publikatie van dit werk wordt als het begin van de historisch-vergelijkende taalwetenschap beschouwd). Met het doordringen van die nieuwe taalbeschouwing is het tijdperk van de grammaires générales in feite afgesloten; niet door overweldigende kritiek, niet door falsifikatie, maar wegens gebrek aan belangstelling heeft dit ‘genre’ afgedaan. ‘Elle mourut parce qu'elle n'intéressait plus personne’ (HARNOIS 85). Andere zaken vragen de aandacht: oude oosterse talen (Sanskriet en Oud-Perzisch) en taalvergelijking.

118. KUKENHEIM 75 konstateert: ‘La grammaire générale se meurt: il y a à signaler quelques rééditions (Beauzée, Silvestre de Sacy) et quelques ouvrages originaux, dont le dernier, à notre connaissance, est celui de P. Burggraff, Principes de grammaire générale ou Exposition raisonnée des éléments du langage (Liège 1863)’.

119. Volney wijst de principes van de grammaire générale af: alleen observatie van een groot aantal talen kan leiden tot een algemene theorie (zie HARNOIS 81).

[p. 46]

2.	Er is ook een periode afgesloten wat Condillac en de zijnen betreft: hun werk raakt in de vergetelheid. (Pas enkele jaren geleden heeft men er weer enige belangstelling voor gekregen).

Er breekt een nieuwe tijd aan, die van de vergelijkende taalwetenschap, een voornamelijk Duitse aangelegenheid.

6.2.6. Duitsland: van Verlichting naar Romantiek; Herder.

In Duitsland gaat men in de 18e eeuw lange tijd op het ‘verlichte’ spoor van Leibniz verder: Wolff verbreidt Leibniz' gedachten^120.. Invloed van Leibniz' tijdgenoot Locke is o.a. te vinden bij Lambert^121.. Het einde van de 18e eeuw is een overgangstijd, waarin naast en tegenover de nog heersende Verlichting de Romantiek opkomt om begin 19e eeuw dé stroming te worden. Die overgang is zichtbaar bij Herder: Herder stond aanvankelijk onder invloed van het rationalisme, maar werd vervolgens een man van de nieuwe tijd, van de Romantiek (zie ROBINS 153 en SAPIR 137). De ‘romantische’ Herder heeft een duidelijk van de rationalisten afwijkende taalbeschouwing; taal wordt niet meer gemeten naar ‘Vernunft’ en logika, maar wordt gezien als een ‘gesammtmenschlicher lebendiger und notwendiger Ausdruck’ (ARENS 129). Herder houdt zich niet bezig met de taal als logisch systeem, maar met de konkrete taal van een volk (i.c. zijn volk); hij legt een verband tussen taal en volksaard, een voortdurend terugkerende gedachte in de Romantiek. Herder brengt in Duitsland - evenals Rousseau dat in Frankrijk deed - een nieuw geluid temidden van de rationalistische gedachten over taal. Dat nieuwe wordt in de 19e eeuw voortgezet: door Von Humboldt en door de historisch-vergelijkende taalwetenschap.

120. Zie VERBURG 301 en STÖRIG II, 113-4. Voor een karakterisering van Leibniz ARENS 106.

121. Zie VERBURG 312.

6.2.7. Algemene grammatika's in Duitsland.

Vrij laat^122. komt de produktie van algemene grammatika's - in navolging van Frankrijk - op gang. We noemen J.W. Meiner, Versuch einer an der menschlichen Sprache abgebildeten Vernunftlehre oder Philosophische und Allgemeine Sprachlehre (Leipzig 1781). A.F. Bernhardi publiceert in de jaren 1801-1803 zijn Allgemeine Sprachlehre. Met dit werk en met zijn in 1805 verschenen Anfangsgründe der Sprachwissenschaft, een boek waarin hij zijn filosofisch taalstelsel uiteenzette, behoort Bernhardi tot de rationalistische taalbeschouwers. Hij staat ver af van de nieuwe taalwetenschap van Schlegel, Bopp en Grimm, ver ook van de eenling Wilhelm von Humboldt^123..

122. Niet zo laat echter als ARENS beweert met zijn opmerking: ‘Deutschland z.B., mit seiner gegenüber Frankreich um 100 Jahre retardierten und gestauten Entwicklung, holt nunmehr, d.h. zu Beginn des 19. Jahrhunderts, also 140 Jahre nach der Grammaire générale von Port Royal, die philosophische Grammatik nach, gleichsam als wäre es eine unüberspringbare Entwicklungsphase’ (148). ARENS noemt dan Bernhardi's Sprachlehre (1801/1803), wat de vraag oproept of hij Meiners werk over het hoofd heeft gezien. Het feit dat ARENS Meiner wél in de bibliografie (ARENS 761) vermeldt, doet vermoeden dat hij zijn tekst niet aan zijn - later gevonden? - bibliografische gegevens heeft aangepast.

123. STREITBERG 405 konstateert: ‘Nur drie Jahre trennen die Anfangsgründe der Sprachwissenschaft von Friedrich Schlegels Büchlein über Sprache und Weisheit der Indier^⋆. [waarin Von Schlegel wijst op het Sanskriet als bron voor de geschiedenis van de meeste Europese en Aziatische talen M.W.]: für uns scheidet eine kaum überbrückbare Kluft beide Werken’.

⋆ Fr. Schlegel, Uber die Sprache und die Weisheit der Indier. Heidelberg 1808.

6.2.8. Von Humboldt.

Von Humboldt, die publiceerde vanaf ± 1810 tot 1835, distantieert zich van de oude, rationalistische tāalbeschouwing. Zijn gedachten over de taal komen grotendeels met die van Herder overeen. Met Herder ziet Von Humboldt ook een verband tussen volk en taal^124.. Von Humboldt past niet binnen het kader van de historisch-vergelijkende taalwetenschap: hij benadert taal vanuit een andere optiek. Bij de bestudering van de meest verschillende

124. ARENS 204 en SCHMIDT 67-68 signaleren overeenkomsten tussen Von Humboldt en Herder.

[p. 47]

talen (Baskisch, Sanskriet, Chinees, Japans, Hongaars, Kawi, indianentalen) ging het hem om het wezen van de taal en de ontwikkeling van de taal (zie ARENS 204). Om zijn ideeën daarover wordt hij door twintigste-eeuwers beschouwd als ‘de schepper van de algemeene taalwetenschap’ (LECOUTERE 1926 ³, 17). We moeten hierbij opmerken dat de modern aandoende denkbeelden over taal die bij Von Humboldt zijn te vinden, in de 19e eeuw weinig invloed hebben gehad. ARENS typeert de situatie heel goed door Von Humboldt's leerling, Steinthal, te citeren: ‘Humboldt hat als Sprachforscher auf keinen seiner älteren oder jüngeren Zeitgenossen in spezifischer Weise, d.h. durch die ihm eigentümlich angehörenden, von ihm geschaffenen Ideen eingewirkt. Er hat wohl von den Schlegels, den Grimms, den Bopps gelernt, sie aber von ihm durchaus nicht’ (ARENS 205).

6.2.9. Von Humboldt en Kant.

Von Humboldt ziet taal als in wezen een energeia en niet als een ergon: ‘Die Sprache in ihrem wirklichen Wesen aufgefasst, ist etwas beständig und in jedem Augenblicke Vorübergehendes... Sie selbst ist kein Werk(Ergon), sondern eine Tätigkeit (Energeia)...’^125.. Niets in taal is statisch, maar alles is dynamisch. Taal is voor Von Humboldt allereerst en vooral gesproken taal. Deze visie op taal vormt een belangrijk verschil tussen Von Humboldt en zijn tijdgenoten, die zich tot teksten beperkten (filologie!) en zo de sprekende mens uit het oog verloren. Die beperking tot geschreven taal is volgens STREITBERG wellicht de reden geweest waarom het zo lang geduurd heeft voordat Von Humboldts ‘Aktualitätstheorie’ is doorgedrongen en de statische opvatting van taal heeft vervangen (STREITBERG 414). STREITBERG spreekt met opzet over ‘Aktualitätstheorie’: Von Humboldt heeft het psychisch ‘Aktualitätsbegriff’ van Kant overgenomen en op taal toegepast^126.. Er is sprake van invloed van Kant op Von Humboldt. Invloed die zich niet beperkt tot formele zaken als een kantiaanse terminologie en het overbrengen van kantiaanse schema's op de taalbeschouwing. Er zijn kantiaanse ideeën bepalend geweest voor de vorming van Von Humboldts taalfilosofie^127.: een voorbeeld daarvan is Kants Aktualitätsbegriff.

Von Humboldts gedachten over de ontwikkeling van taal zijn eveneensmet Kant in verband te brengen (zie STREITBERG 419-421). De taalontwikkeling wordt onderscheiden in twee periodes: na de periode van ‘Organisation’ bezit de taal al haar funkties, maar staat ze in haar ontwikkeling nog niet stil. Een innerlijke vorming begint, ten koste van de flexie: de taal richt zich in dit stadium op haar ‘Angemessenheit zum innern Gedankenausdruck’ (STREITBERG 417). Von Humboldt beschouwt dit tweede stadium als een vooruitgang; andere romantici uit die tijd, Grimm bijvoorbeeld, zien in deze ontwikkeling die gekenmerkt wordt door verlies van flexie, taalverval. Von Humboldts mening vindt geen ingang; de vervaltheorie van Schleicher wint veld.

125. Zie STREITBERG 409.

126. ‘Psychisch Aktualitätsbegriff’: Kants opvatting dat in de ziel alles in voortdurende beweging is. (Zie STREITBERG 409).

127. STREITBERG zegt: ‘Form und Geist des Kantischen Denkens sind ihm zur andern Natur geworden, treten uns in seiner ersten wie in seiner letzten Schrift auf jeder Seite entgegen’ (405-406). Recentelijk heeft SLAGLE weer gewezen op de z.i. wel eens onderschatte invloed van Kant op Von Humboldt [‘Humboldt's theory of language reflects Kant's influence to a far greater extent than is generally realized’ SLAGLE 348].

[p. 48]

Von Humboldt was zowel op het terrein van de taalfilosofie (zie zijn ideeën over taal) als op dat van de taalwetenschap (we wijzen op zijn enorme talenkennis) werkzaam. Hij staat nogal op zichzelf: hij is de grote eenling die niet te plaatsen is binnen het hokje van de historisch-vergelijkende taalwetenschap en ook niet - ondanks grote invloed van Kant - binnen dat van de kantianen^128..

128. ‘Es ist hier wenig von Belang, dass Humboldts Ansichte an Hegel gemahnen, er war kein Hegelianer; oder dass hie und da einmal Kants Kategorientafel vorscheint, er war nicht Kantianer. Wäre er das eine oder andere gewesen, dann hätte man ein treffliches System und eine Terminologie aus seinen Schriften ziehen können. Dass dies nicht möglich war, erklärt zum Teil seinen mangelnden Einfluss auf die Sprachwissenschaft’ (ARENS 205).

6.2.10. Overzicht Duitsland.

Overzien we de situatie in Duitsland, dan kunnen we het volgende konstateren:

1.

De algemene grammatika's verschijnen eind 18e en begin 19e eeuw en hebben dan - zoals ook in Frankrijk - in feite afgedaan.

2.

De invloed van Herderwerkt door. De taalbeschouwing van Von Humboldt blijft in de 19e eeuw op zichzelf staan. De historisch-vergelijkende taalwetenschap wordt de taalbeschouwing van de toekomst, d.w.z. van de 19e eeuw. Na het eerste taalvergelijkend werk van F. Bopp, het al in 6.2.5. genoemde Uber das Konjugationssystem, verschijnen de standaardwerken waarmee J. Grimm de grondlegger van de historische taalbeschouwing werd: de Deutsche Grammatik (1e deel 1819) en de Geschichte der deutschen Sprache (1848). Men zal de hele verdere 19e eeuw met taalvergelijking en taalgeschiedenis bezig zijn.

6.2.11. Enige problemen: de oorsprong en het waarom van taal; de vorm van de oertaal^129..

De taalbeschouwer uit de door ons afgegrensde periode heeft bijzonder veel belangstelling voor het aloude probleem van de oorsprong van taal. Vele theorieën worden ontworpen om een antwoord te geven op de vragen hoe, waarom en wanneer taal ontstond. Zowel rationalisten als romantici houden zich met deze kwestie bezig.

Het lang geaccepteerde antwoord dat taal door God gegeven is, is voor velen niet bevredigend meer^130.. Men zoekt de oorsprong van taal bij de mens en vraagt zich af hóe de mens taal kon ‘uitvinden’. Condillac, Turgot, De Brosse, Herder en anderen houden zich met deze kwestie bezig en poneren hun theorieën. De goddelijke oorsprongstheorieblijft nog aanhangers houden^131., die hun argumenten naar voren brengen zoals Süssmilch in Versuch eines Beweises, dass die erste Sprache ihren Ursprung nicht vom Menschen, sondern allein vom Schöpfer erhalten habe (Berlin 1766). Dit geschrift was de aanleiding voor de Berlijnse Akademie om in 1769 een prijsvraag uit te schrijven met als (typerende!) vraagstelling: ‘En supposant les hommes abandonnés à leurs facultés naturelles, sont-ils en état d'inventer le langage? et par quels moyens parviendront-ils d'eux-mêmes

129. We duiden in deze paragraaf de problemen en verschillende opvattingen slechts aan. Voor verdere informatie verwijzen we naar JULIARD. (de ideeën van de Franse rationalisten over de oorsprong van taal), naar HARNOIS (voor Rousseau m.n.) en naar SAPIR (Herders opvattingen).

130. De voor de middeleeuwer vanzelfsprekendheid van de door God gegeven werkelijkheid is sinds Descartes voorgoed voorbij. Ook de taal - als onderdeel van die werkelijkheid - is niet meer vanzelfsprekend een gave van God. Zie ARENS

89: ‘... während das Mittelalter teils die spätantike grammatische Tradition weiterführte, teils die Sprache mit ihren Erscheinungsformen, die als Teil der göttlichen Schöpfung unantastbar waren wie alles andere, als logisch und notwendig zu erweisen suchte und eher zu den seltsamsten Winkelzügen bereit war als zu dem Zugeständnis, dass irgend etwas im Bereich der Schöpfung anders sein könnte oder sollte, stellt die rationalistische Sprachbetrachtung, indem sie von der menschlichen Vernunft als Massstab ausgeht, im Grunde immer eine Kritik der Sprache dar, die eigentlich zu einer Verbesserung führen sollte’ (89).

131. Sommigen staan onvoorwaardelijk achter de eeuwenoude christelijke opvattingen, anderen komen al redenerend uit bij de goddelijke oorsprong. Tot de laatste groep behoort Süssmilch.

[p. 49]

à cette invention?’. Herders Abhandlung über den Ursprung der Sprache (1772), waarin hij stelling neemt tegen Süssmilch, wordt bekroond.

Met de oorsprongsvraag hangen nog meer problemen samen: men speculeert over het waarom van de taal. Is de taal ontstaan omdat de mens zijn gevoelens wilde uitdrukken, wilde kommuniceren? Of zou taal zijn ontstaan uit een innerlijke drang, een instinctieve behoefte van de mens? Er wordt ook aan een sociale reden gedacht: taal werd nodig toen de mensen een samenleving gingen vormen. De relatie tussen taal en maatschappij is een veelbesproken zaak: de meesten zijn het erover eens dat de maatschappij een taal vraagt, al hoeft dat nog niet te betekenen dat het vormen van een maatschappij de oorzaak van het entstaan van taal is.

Veel (taal)-filosofen laten zich uit over de aard en de ontwikkeling van de oertaal: ze trachten de eerste taal of talen (de meningen zijn bierover verdeeld^132.) te beschrijven. Die beschrijvingen komen nogal overeen: de taal bestond in eerste instantie uit gebaren en ongearticuleerde kreten^133.; later werden ook woorden ontleend aan de natuur (nabootsingen van geluiden); de taal was eenvoudig. Men vraagt zich af van welke aard de eerste woorden waren: het waren interjekties menen sommigen. Aandacht voor woorden brengt de filosofen op het oude φυσϵι - ϑϵσϵι vraagstuk. Men tracht zich ook voor te stellen hoe zo'n eenvoudige oertaal zich ontwikkelde. Algemeen is de opvatting dat men kinderen die leren praten moet observeren om te ontdekken hoe taal zich ontwikkeld heeft^134..

132. Zie JULIARD 36-37 en ROBINS 154.

133. Condillac c.s. zien gebaren en ongearticuleerde kreten als het vroegste taalstadium. Het wordt dan niet duidelijk waarom dieren geen taal uit eenzelfde soort kreten hebben ontwikkeld. Herder gaat op de kwestie in: hij maakt een fundamenteel onderscheid tussen mens en dier en merkt op, dat de oorsprong van taal niet uit genoemde kreten te verklaren is.

134. De Brosse meent uit kindertaal te kunnen opmaken dat niet substantieven, maar interjekties het oudst zijn (zie VERBURG 373). JULIARD 42 vermeldt: ‘De Brosse, Court de Gébelin, B.E.R.M., Turgot and Buffon all agreed that just as a baby's first words were “ba-ba”, “pa-pa” and “ma-ma”, so they were the first words of men because they are the easiest to pronounce’.

6.2.12. Samenvatting: de taalbeschouwing in Frankrijk en Duitsland.

In de 18e eeuw overheerst in Frankrijk en Duitsland de rationalistische taalbeschouwing. Er zijn wel enige romantische tendenzen in de tweede helft van de 18e eeuw, maar die vormen pas rond de eeuwwisseling een sterke bedreiging voor het rationalisme. Na ± 1820 wordt het rationalisme volkomen verdrongen.

Maken we de balans op, dan kunnen we zeggen dat een totale ommekeer heeft plaatsgevonden. Men gaat in de taalbeschouwing niet meer van het denken uit, men zoekt in de talen niet meer het algemene, dat zou korresponderen met de algemene struktuur van het denken. Men heeft primair belangstelling voor de talen zelf en men heeft oog gekregen voor de verschillen tussen talen^135.. Alle aandacht is gericht op de bestaande talen, waarvan men afstamming, overeenkomsten en verschillen gaat onderzoeken.

135. Het verband was gelegd tussen taal en volksaard; men ging het eigene van een bepaalde taal zien.

6.3. De toestand in Nederland.

6.3.1. Taalreglementering en grammaire raisonnée.

In de 18e eeuw verschijnen er talloze grammatika's van het Ne-

[p. 50]

derlands, geschreven door voornamelijk schoolmeesters en kostschoolhouders (zie DE VOOYS 1970, 141-2). In die grammatika's viert naar Frans, klassicistisch voorbeeld de taalreglementering hoogtij. De werken van Johannes Hilarides en Adriaan Verwer^136. behoren in dit opzicht tot de weinige uitzonderingen (DE VOOYS 1970, 139). Balthasar Huydecoper, die aanmerkingen maakt op de taal van 17e-eeuwse klassieken, wordt voorgesteld als een voorstander van de ‘grammaire raisonnée’ (DE VOOYS 1970, 139). d.w.z. van de met de grammaire raisonnée geassocieerde taalreglementering^137.. De grammaire raisonnée in de (oorspronkelijke) zin van een bepaald soort grammatika, lijkt vrijwel geheel aan Nederland voorbij te zijn gegaan: hier geen grote produktie van algemene grammatika's zoals in Frankrijk en Duitsland. Slechts een enkele keer wordt een grammatika gepresenteerd als een grammaire générale. We noemen de Grammaire générale raisonnée française et hollandaise door Ernst Zeydelaar, Amsterdam 1768^138.. Lodewijk Meyer, een belangrijk lid van het kunstgenootschap Nil volentibus arduum, moet zich ook met een ‘grammatica generalis’ hebben beziggehouden, en dat reeds zo'n tien jaar na het verschijnen van de Port-Royalgrammatika!^139.

136. Johannes Hilarides, Nieuwe Taalgronden der Nederduytsche Taal (1705).
Adriaan Verwer/Anonymus Batavus, Idea Linguae Belgicae grammatica (1707).

137. LECOUTERE 1948 6, 23 geeft het verband tussen grammaire raisonnée en taalreglementering duidelijk aan: ‘Trouwens de taal is, volgens die school [Port Royal], een logisch geheel; wordt zij door de rede beheerst dan zal zij zich volmaken: zo niet, vervalt en ontaardt zij. Stijgt de taal tot zekere graad van volmaaktheid, dan dient ze schriftelijk vastgelegd te worden; de spraakkunstenaars leiden, uit de studie er van, de regels af en wijzen daardoor aan hoe de taal in de toekomst zal blijven; steeds moet de taal gebruikt en beoefend worden in overeenstemming met de regels, die opgesteld werden, toen zij haar grootste bloei had bereikt; in Frankrijk beschouwde men de 17e eeuw als dit toppunt van volmaaktheid’.

138. DE VOOYS 1947, 18 vermeldt het volgende: ‘In 1781, toen hij [Ernst Zeydelaar] te Tiel een kostschool hield, schreef hij een Grammaire générale raisonnée hollandoise (Utrecht), voortgekomen uit zijn onderwijs aan Fransen en “fondé sur l'autorité de nos meilleurs Auteurs et de nos plus celebres Poëtes, dont je cite souvent les noms”.’
KOSSMANN 191 noemt echter naast deze uitgave ook nog een eerder verschenen editie: Grammaire générale raisonnée francaise et hollandaise, Amst, S.J. Baalde 1768.

139. Meyer houdt zich dus al bijzonder vroeg met de grammaire générale bezig! We weten dit uit een uittreksel dat B. Huydecoper gemaakt heeft van de - verloren gegane - notulen van Nil. In dit uittreksel staat onder 29 dec. 1671 vermeld: ‘Is verder vastgesteld (...) Meyer zijn grammatica generalis of iets anders vaardig hebben (...) tegen Mey op boete van een Dukaton’. Over deze grammatika of dit ontwerp voor een grammatika is verder niets bekend. Onze bron, het uittreksel, berust in het Huydecoperarchief, Rijksarchief in de provincie Utrecht, Utrecht. Fotokopieën ervan zijn in het bezit van drs. B. van Selm, die mij op de geciteerde passage wees.

6.3.2. De richting van de taalkundige belangstelling.

De taalkundige belangstelling is in de 18e eeuw in hoofdzaak gericht op de grammatika's van het Nederlands. Lambert ten Kate is met zijn historisch-vergelijkende taalstudie een uitzondering. Hij is zijn tijd ver vooruit. Zijn verdiensten werden echter niet naar waarde geschat en ‘zijn arbeid bleef zonder invloed op de gang van de taalwetenschap’ (LECOUTERE 1948⁶, 25). Wanneer begin 19e eeuw de historisch-vergelijkende taalwetenschap in Duitsland opkomt, zet dat in Nederland weinig in beweging^140.. De taalbeschouwing van Siegenbeek en Weiland (in 1804 verscheen Siegenbeeks Verhandeling over de Spelling, in 1805 Weilands Nederduitsche Spraakkunst) zal de eerste helft van de 19e eeuw vrijwel onbestreden heersen. Willem Bilderdijk verzet zich op een aantal punten tegen vooral Siegenbeek; hij schrijft jaren later zelf een grammatika: de Nederlandsche Spraakleer (1826). Bilderdijks belangstelling voor taal is niet beperkt tot de grammatika: hij houdt zich onder meer met het probleem van de oorsprong van taal en met etymologie bezig. Naast Bilderdijk is Kinker een van de weinigen die zich in die tijd buiten het terrein van de grammatika begeven: zijn Inleiding is een produkt van zijn anders gerichte belangstelling.

140. Nederland blijft ‘bijna onberoerd liggen en zich vermeien over het nut van de studie van het Middelnederlands’ (VANDERHEYDEN, 3e deel, 218).

6.4. De plaatsbepaling van de Inleiding: enkele opmerkingen vooraf.

We zullen trachten de plaats van de verhandeling te bepalen door allereerst na te gaan of er invloeden in dit werk zijn te bespeuren. We laten ons bij dat onderzoek leiden door de namen

[p. 51]

die Kinker zelf in de Inleiding noemt en door aanwijzingen van voorgangers in de Kinkerstudie. We beschouwen vervolgens Kinkers taalbenadering en zijn houding t.o.v. toen aktuele taalproblemen tegen de achtergrond van het in 6.2. en 6.3. gegegeven overzicht. Wanneer we tot een plaatsbepaling zijn gekomen stellen we ons tenslotte de vraag of Kinkers aanpak in de Inleiding inderdaad, zoals hij zelf zegt, uniek is.

6.5. Kantiaanse invloeden.

6.5.1. Inleiding.

Bij het onderzoek naar invloeden wijst de tekst zelf ons in de richting van Kant: twee keer vermeldt Kinker in de verhandeling dat hij Kant of de kritische school in een bepaald opzicht volgt. We citeren: ‘... maar wanneer ik nu, om mij

eenigzins verstaanbaar uittedrukken, en gelijk men in de critische schole gewoon is te doen, zegt: -“bestaan is een der denkformen van de betrekkingen”-...’ (Inl. 17).

‘Wanneer wij van de inwendige zinnelijkheid, waarvan het willen en besluiten slechts twee modificatien, zijn, sprekende -op het voetspoor van Kant zeggen, dat zij een lijdelijk vermogen is...’ (Inl. 73).

Kinker baseert zich niet alleen in deze twee gevallen op Kant. Speurend in de verhandeling merken we dat Kinker verscheidene termen en opvattingen aan Kant ontleend heeft. Dat is niet zo verwonderlijk, wanneer we bedenken dat Kinker een aanhanger van de kantiaanse filosofie was. Hij heeft met zijn Proeve eener opheldering van de kritiek der zuivere rede^141. Kants wijsbegeerte in Nederland bekend gemaakt. Samen met Paulus van Hemert verdedigde Kinker de kritische wijsbegeerte in de strijd die om dit filosofisch stelsel ontbrandde^142.. Hij werkte mee aan Van Hemerts Magazijn voor de critische wijsgeerte (1799-1803). Bevreemdt het dus niet dat men in de Inleiding kantiaanse gedachten vindt, het is wel opmerkelijk dat Kinker slechts twee keer expliciet zegt dat hij Kant volgt. Het lijkt aannemelijk te veronderstellen dat zijn gehoor (en latere lezers), de leden van de derde klasse van het KNI, dergelijke informatie niet nodig had: men moet, in de tijd van diskussie rond het kantiaanse stelsel, in die kring goed op de hoogte zijn geweest met Kant; de herkomst van bepaalde termen en denkbeelden van Kinker zal zonder nadere uitleg duidelijk zijn geweest^143..

De vraag rijst hoever de aan enkele termen en denkbeelden merkbare invloed van Kant gaat. Is de hele schets die Kinker van het denken geeft en die uiteindelijk de tafel der grondbetekenissen oplevert op Kant gebaseerd? Een intensieve Kantstudie zou vereist zijn om de kantiaanse invloed tot in de details na te gaan. Dat zou een filosofisch(!) onderzoek op zich

141. De Proeve eener opheldering van de Kritiek der zuivere rede, waarin de hoofdtrekken van Kants eerste Kritik uiteengezet worden, verscheen in 1799 in het Magazijn voor de critische wijsgeerte en de geschiedenis van dezelve 2e deel. Het werkje werd in het Frans vertaald en fungeerde als bron voor de Kantstudie in Frankrijk.

142. Volgens VAN DER GULDEN 28 is de strijd gevoerd in de jaren tussen ‘de eerste publicatie over Kants denkbeelden in een haags tijdschrift, waarop een brief van Jenisch aan Kant doelt (Ak.X, p. 463:14 Mei 1787), en de laatste brief in de onverkwikkelijke scheldpartij tussen Wijttenbach en van Hemert op 1 Januari 1815’. Rond 1815 is aan de openlijke strijd vóór en tegen de kritische wijsbegeerte in Nederland een eind gekomen. Van Hemert trekt zich in dat jaar uit het wijsgerig leven terug; Kinker besteedt zijn meeste tijd - sinds 1817 - aan zijn professoraat te Luik, terwijl hij t.o.v. de kritische wijsbegeerte een eigen weg gaat. SASSEN 1959, 282 konkludeert: ‘De critische wijsbegeerte zoals Van Hemert die voordroeg, had schijnbaar het pleit verloren’.

143. De leden van het KNI hielden zich met Kant bezig: J.F.L. Schröder, A.R. Falck en P. van Hemert werkten aan het MAGAZIJN mee; D. Wyttenbach en P.W. van Heusde stonden bekend als tegenstanders van Kant.

[p. 52]

zijn. Voor ons doel, de plaatsbepaling van de Inleiding, is het voldoende in de hoofdzaken van de verhandeling de aan- of afwezigheid van kantiaanse invloeden aan te tonen. Dat betekent dat we onze aandacht voornamelijk op het volgende punt richten: het beeld dat van het denken gegeven wordt (6.5.2.). We betrekken bij ons onderzoek de opmerkingen die Kinker in de later verschenen Proeve eener beantwoording van de vraag: wat nut kan de empirische algemeene taalkennis aan de hoogere wijsbegeerte toebrengen?^144. over zijn verhouding tot Kant maakt. De Inleiding en de Proeve eener beantwoording zouden volgens VAN DER GULDEN een poging zijn om een wijsgerige theorie van de taal in kantiaanse zin te scheppen (VAN DER GULDEN 32). We zullen zien of VAN DER GULDEN's bewering voor wat de Inleiding betreft juist is.

144. De Proeve eener beantwoording is verschenen in de Gedenkschriften van het KNI, 4e deel, Amst. 1833.

6.5.2. Het beeld van het denken.

6.5.2.1. De twee komponenten.

Kinker analyseert in het eerste gedeelte van de Inleiding het denken en blijkt daarbij gebruik te maken van Kants ideeën. Met Kant meent hij dat onze kennis (dat wat wij weten en denken) is opgebouwd uit twee komponenten: een zin(tuig)lijke en een verstandelijke komponent. Dat wil zeggen: er zijn indrukken en denkvormen; een kombinatie van die twee levert de begrippen op. Kant houdt zich niet bezig met het opsporen van de begrippen, Kinker doet dat wel.

6.5.2.2. Twee methoden om denkvormen te bepalen.

De wegen van Kant en Kinker scheiden zich bij het opsporen van de denkvormen. Kant ziet twee wegen om tot bepaling van zijn denkvormen, die hij kategorieën noemt, te komen. Eén ervan volgt Kinker: de weg die door Kant wordt afgewezen. Zoals we in 3.4. zagen tracht Kinker in willekeurig gekozen begrippen de denkvormen op te sporen (met de gedachte dat elk begrip een kombinatie is van indrukken en denkvormen). Kinker heeft veel vertrouwen in die methode en spreekt niet over een andere mogelijkheid. Kant wijst deze ‘experimentele’ methode af^145., en kiest voor de weg via de tafel van de oordeelsvormen. Kant leidt uit die tafel, waarin de twaalf oordeelsvormen uit de logika zijn te vinden, zijn kategorieën af^146.. Kinker komt op zijn manier tot vier zuivere denkvormen: vorm, inhoud, kracht en macht^147..

145. Zie STÖRIG II, 131: ‘Deze wijze van handelen zou een groot nadeel hebben. Wij zouden nooit tot een volledig en systematisch overzicht van de oorspronkelijke, verbindende werkzaamheden van het verstand, de “zuivere verstandsbegrippen” komen. Wij zouden noch weten of de bevonden begrippen werkelijk oorspronkelijk, niet verder herleidbaar zijn, noch zeker zijn of wij misschien, ten gevolge van een ongelukkige keuze van de te onderzoeken objecten, fundamentele begrippen over het hoofd hebben gezien’.

146. Wanneer we ervan uitgaan dat er eenheid in ons denken heerst, dan moeten de strukturen van de begripsvorming met die van de oordeelsvorming overeenkomen en daaruit af te leiden zijn, meent Kant. (Dus uit alg. oordeel is het begrip alheid af te leiden).
Zie STÖRIG II, 132-3, waar ook de tafel der kategorieën is te vinden.

147. Men zou zich kunnen afvragen of de denkvormen van Kinker en die van Kant verschillende zaken zijn. Kinkers denkvormen zijn ‘ledige en algemeene begrippen’ (Inl. 5; 14), die ook wel ‘formelijke begrippen’ of ‘stambegrippen’ worden genoemd (zie Inl. 18; 23). Ze moeten niet met grondbetekenissen verward worden: ze hebben géén eigen inhoud, maar zijn slechts vorm. Dat geldt eveneens volgens Kinker voor de kategorieën: ‘Door grondbeteekenissen, volgens de bepaling, welke wij er thans aan geven, versta men derhalve niet de categorien, welke slechts formen zonder inhoud, of begrippen zonder beteekenis zijn; maar de eerste en algemeenste denkbeelden welke wij ons voor de verbeelding voorstellen kunnen!’ (Inl. 15).
We kunnen op grond van dit citaat en de opmerkingen die Kinker en Kant over hun denkvormen maken, aannemen, dat Kinkers denkvormen en Kants denkvormen/kategorieën eenzelfde soort zaken zijn.

6.5.2.3. Kinker en Kant: overeenkomsten en verschillen.

Kinker neemt globaal genomen het beeld van het denken (twee komponenten) van Kant over. De denkvormen bepaalt hij echter op zijn eigen manier. Voor het vaststellen van de grondbegrippen/grondbetekenissen is Kinker geheel op zichzelf aangewezen: Kant houdt zich niet bezig met het opsporen van de grondbegrippen.

[p. 53]

Kinkers methode bij het bepalen van de grondbetekenissen wordt gekenmerkt door nadruk op de tweedeling in het voorwerpelijke en het onderwerpelijke. Deze tweedeling komt trouwens in de hele verhandeling duidelijk naar voren. Zo spreekt Kinker bijvoorbeeld over middellijke (voorwerpelijke) en onmiddellijke (onderwerpelijke) indrukken - aanschouwingen en aandoeningen -, terwijl Kant het over Anschauungen zonder meer heeft. Kant merkt wel op, dat onder Anschauung zowel innere als äussere Anschauung valt, maar het is bij hem geen belangrijke onderscheiding. Bij Kinker bepaalt het onderscheid onderwerpelijk - voorwerpelijk voor een groot deel de opzet van het eerste gedeelte van zijn verhandeling, dat over het denken. In het geval van de grondbegrippen: Kinker past zijn denkvormen eerst op de voorwerpelijke indrukken toe en vervolgens op dezelfde manier op de onderwerpelijke. Die toepassing van de denkvormen op de beide soorten indrukken is voor hem vanzelfsprekend en ze levert de voorwerpelijke en onderwerpelijke grondbetekenissen op.

Kinker laat zich terloops over verscheidene zaken in de geest van Kant uit:bijvoorbeeld wat de realiteit betreft(die is ook voor Kinker verschijning en wordt gekenmerkt door strenge wetmatigheid)^148. Het probleem van de strenge wetmatigheid tegenover vrijheid (de vrijheid die men uitgaande van de handelende en zedelijke mens toch moet aannemen), dat door Kant verscheidene malen gesteld is, wordt door Kinker herhaaldelijk aangestipt^149.. Het beeld dat Kinker van het denken geeft komt echter voor een groot deel uit eigen koker: enerzijds omdat Kant zich met bepaalde zaken niet heeft beziggehouden en Kinker dus wel een eigen weg moest gaan, anderzijds omdat Kinker blijkbaar meent van Kant te moeten afwijken. De laatste reden roept onmiddellijk de vraag op wáarom Kinker zich van Kant distantieerde.

148. Zie Inl. 12, 37, 48 en Inl. 49-50:
‘Dat bij zulk eene voorwerpelijke denking van zelfstandigheid en inhaerens, oorzaak en gewrocht, werking en tegenwerking alle begrip van zelfsdadigheid (vrijheid) verloren gaat, behoeft niet aangemerkt te worden. Alles grijpt en klemt noodzakelijk in elkander; en het is ons op dit standpunt onmogelijk een enkel oordeelkundig woord tegen het strengste fatalismus aan te voeren’.

149. Zie Inl. 49-50.

6.5.3. Een variatie op Kant.

Kinker gaat in bepaalde opzichten verder dan Kant: hij houdt zich met het bepalen van grondbegrippen bezig, omdat hij een andere doelstelling heeft. Kant beschouwde de zuivere theoretische rede en trachtte na te gaan welk terrein de reine Vernunft bestreek; Kinker poogt ‘de wetten der gedachten te gelijk, als wetten der taal te beschouwen en er vooral het mechanismus der taal uit te verklaren’ (KINKER 1833, 9). Zo ziet Kinker het zelf in zijn Proeve eener beantwoording, waar hij het verschil in doelstelling als excuus aanvoert voor de leemte die hij bij Kant ontdekt. Die leemte is ontstaan ‘door het geen hij (en met volle regt) de algemeene stambegrippen van het denkende en kennende (dat is van het verstand) noemt, niet verder te ontleden, dan in de twaalf opvattingen, welke zijne volledige tafel der vier kategorien oplevert, zonder zich verder te bemoeijen met de uiteenzetting der betrekkingen, en onmiddellijk daarvan afgeleide zuivere begrippen, die, te

[p. 54]

zamen met die eerste stambegrippen, het werktuigelijke van het empirische en zuivere denken uitmaken’ (KINKER 1833, 9). Het is te begrijpen dat Kinker met zíjn doelstelling verder gaat dan het vaststellen van denkvormen! De grondbetekenissen, die in de taal moeten voorkomen, zijn voor hem belangrijk.

Is het ook mogelijk de verschillende doelstelling aan te voeren om te verklaren dat Kinker van Kant op bepaalde punten afwijkt? Kinker verschilt immers met zijn denkvormen (tegenover de kategorieën) en zijn tweedeling in de indrukken van Kant. Een verklaring voor het eerste is niet te vinden: Kinker verduidelijkt nergens waarom hij op die bepaalde manier zijn denkvormen opspoort. We kunnen alleen maar konstateren dat Kinker hiermee in zijn wijsgerige theorie der talen van Kant afwijkt. Dat het geen principieel verschil is, valt op te maken uit het feit dat Kinker in de Proeve eener beantwoording bij het kritiseren van Kants werkwijze zelf de term kategorie gebruikt zonder verder iets over de kategorieën te zeggen. Het tweede punt, de tweedeling van de indrukken, gaat veel dieper. Hier stuiten we op een principieel meningsverschil tussen Kinker en Kant.

6.5.4. Kinker tegenover Kant.

Kinker legt de nadruk op de tweedeling in voorwerpelijk en onderwerpelijk. Hij behandelt de voorwerpelijke en onderwerpelijke indrukken op een zelfde manier, wanneer hij er zijn denkvormen op toepast. Een vergelijking met Kant is op dit punt niet mogelijk (Kant gaat niet zover zagen we), maar toch merken we dat Kinker zich met deze handelswijze principieel tegenover Kant opstelt. Dat komt in de Inleiding niet zo duidelijk naar voren, maar wel in de Proeve eener beantwoording^150.. Daar oefent Kinker kritiek op Kant uit, die hij eenzijdigheid verwijt. Eenzijdigheid nl. ‘door te beweren dat die eerste denkwetten, welke tevens de prima stamina cognitionis humanae zijn, slechts op de voorwerpen der uitwendige zinnen, en niet op den wil en daarvan afhankelijke vrije dadigheden van het IK, toepasselijk te zijn’ (KINKER 1833, 9). Dat blijft een punt van voortdurende felle kritiek: Kant heeft volgens Kinker nergens voldoende aangetoond, dat de kritische methode niet op de inwendige ervaring toegepast kan worden. Kinker is ervan overtuigd ‘dat hij (=Kant) de onmogelijkheid dezer toepassing wel beweerd, maar nergens bewezen heeft; en dat hij, waar dit te pas gekomen zou zijn, deze poging niet eens beproefd heeft’ (KINKER 1833, 90)^151. Dus Kinker die in de Inleiding als vanzelfsprekend denkvormen toepast op voorwerpelijke én onderwerpelijke indrukken, levert later kritiek op Kant die zijn kategorieën alleen op de voorwerpelijke indrukken toepasbaar acht. Kant is in zijn ogen eenzijdig geweest: Kinker spreekt over het ‘dualismus’ van onze kennis, ‘waarvan KANT slechts eenen vleugel volbouwde, en waarvan hij den anderen geheel onvoltooid liet’ (KINKER 1833, 97).

150. In de Inleiding is dit principiële verschil met Kant soms impliciet in opmerkingen uitgedrukt. Kinker legt er bijvoorbeeld buitengewoon veel nadruk op, dat doel en middel een zelfde soort relatie zijn als oorzaak en gewrocht.
Om in Kants terminologie te spreken: de kategorie van de causaliteit zou óók op de innerlijke ervaring toepasbaar zijn. Daar is nl. doel en middel het kausale! De eerste kausaliteit houdt strenge wetmatigheid in en de tweede bij een persoon horende vrijheid.

151. Kinker gaat in op de twee plaatsen in de Kritik der reinen Vernunft waar Kant over de toepassing van kategorieën op de ‘verschijnsels van den inwendigen zin’ spreekt. Kinker uit dan de kritiek, die hij al eerder had (zie Proeve 72-73; 80; 90-97).

[p. 55]

Kinker meent ‘dat de KRITIEK DER ZUIVERE REDE, eerst dan, eene volledige grondschets aller voor den mensch mogelijke wetenschap zal bevatten, wanneer zij, door het toepassen der kategoriën op de inwendige ervaring, (...) even zoo veel zedelijke grondstellingen van het verstand tot stand gebragt zal hebben, als die, welke nu slechts voor de stoffelijke natuur ontwikkeld zijn’ (KINKER 1833, 112).

Uit al het kommentaar van Kinker blijkt dat de toepassing van de denkvormen op de onderwerpelijke indrukken voor hem niet slechts inherent is met de doelstelling in de wijsgerige theorie der talen. Neen, het is een principekwestie, die op filosofisch terrein speelt: ook Kant had in zijn filosofie de denkvormen (kategorieën) op de innerlijke ervaring moeten toepassen. Kinker heeft fundamentele kritiek op Kant, wiens filosofie hij denkt te kunnen aanvullen en (daardoor) verbeteren.

6.5.5. Opmerkingen en konklusies.

We zijn via de opmerkingen uit de Proeve eener beantwoording op het terrein van de filosofie gekomen. We zullen ons niet verder op dit gebied begeven om het verschil tussen Kinker en Kant meer uit te spitten. De verhandelingen over taal gaven ons aanleiding om het verschil te signaleren. Verder onderzoek op dit punt zou moeten uitgaan van Le dualisme de la raison humaine, een postuum verschenen werk, waarin Kinker zijn filosofie uiteenzet. Bij zo'n onderzoek zou één vraag ons buitengewoon interesseren, te weten: heeft Kinker terecht kritiek op Kant en is zijn aanvulling waardevol of niet. Van degenen die zich met Kinkers filosofie en met name met het bovengenoemde werk hebben beziggehouden, VAN DER GULDEN en RISPENS, krijgen we geen antwoord op die vraag^152..

We verlaten het zijpad van Kinkers filosofie om terug te keren tot de theorie der talen. Wat kunnen we tenslotte konkluderend opmerken over de kantiaanse invloeden in de Inleiding? We hebben de aanwezigheid van kantiaanse invloeden aangetoond. We zagen Kinker op een kardinaal punt in de taaltheorie, t.a.v het beeld dat van het denken wordt gegeven, zelfstandig vanuit een kantiaanse basis opereren. De Inleiding kan men met VAN DER GULDEN^153. typeren als een wijsgerige theorie van de taal in kantiaanse zin.

152. Zie VAN DER GULDEN i.h.b. 29-32 en 34; RISPENS i.h.b. 22-30. Ze hebben geen duidelijke mening over de kwestie of Kinker terecht een leemte bij Kant konstateerde. Ook durven ze geen oordeel uit te spreken over de waarde van Kinkers ‘verbetering’.

153. Van der Gulden spreekt over de Inleiding en de Proeve. We merken hierbij op dat de Inleiding de taaltheorie al volledig geeft. De Proeve is een aanvulling vanuit een andere gezichtshoek, die geen nieuwe, wezenlijke elementen aan de theorie toevoegt.

6.6. Andere invloeden.

6.6.1. Vermeldingen in de Inleiding en andere aanwijzingen.

Kinker noemt zelf nog enkele taalbeschouwers en (taal)filosofen. Nu eens dient de weergave van hun opvattingen in de verhandeling ter bevestiging van Kinkers eigen mening (Inl. 172-3 bijvoorbeeld), dan weer wordt de mening van een deskundige als interessante bijzonderheid vermeld (zie Inl. 164, noot). Soms beschrijft Kinker de visie van een ander om zich er vervolgens

[p. 56]

tegen te verzetten (Inl. 188; 208-9; 156). Daar blijft het bij: men kan niet zeggen, dat de geschriften van Fichte, Isidorus, Bilderdijk, Restaut, Frain du Tremblay, Destutt de Tracy e.a. Kinker belangrijke gegevens hebben geleverd voor zijn taaltheorie.

Nu alle door Kinker zelf genoemde namen die op invloeden zouden kunnen wijzen, zijn nagegaan, rest ons nog aandacht te schenken aan de invloeden die voorgangers in de Kinkerstudie hebben aangegeven. RISPENS en VIS spreken beiden over de taalkundige ideeën in Kinkers Voorrede bij het eerste deel Gedichten (verschenen Amst. 1819). RISPENS beperkt zich tot vage aanduidingen (RISPENS 57), VIS wijst konkreter op invloeden die Kinker mogelijk heeft ondergaan.

6.6.2. VIS over invloeden op Kinker.

Een alinea uit de Voorrede is voor VIS aanleiding om iets over invloeden op Kinker te zeggen. Uit die alinea, die we hieronder citeren, blijkt dat Kinkers opvatting over ‘eene algemeene taal’ enkele jaren na het verschijnen van de Inleiding nog niet is veranderd (zie ook VIS 72-3). Het is voor ons daarom interessant om na te gaan wat VIS - die over de Inleiding vrijwel niets zegt 154 - over deze passage opmerkt.

‘Er is eene algemeene taal, welke in al de overige voorzit, en, zonder welke, er geene vertolking van de eene spraak in eene andere mogelijk zijn zou; en deze alle tongvallen bezielende taal is het hoogstbeweeglijke, dan eens verzinnelijkende, dan weder vergeestelijkende werktuig der rede, 't welk in allen, naar een en het zelfde grondbeeld zamengesteld, de onderscheiden aan elkander sluitende buizen, als ware het, in zich bevat, waardoor en waarin zich de gedachten bewegen.
Van het bestaan dezer afbeeldende bewerktuiging, welke, in alle, gelijkvormig, en, in den grond eenzelvig is, en zijn moet, zal zich ieder gereedelijk overtuigen, die nagaat, dat elke taal een tolk van het denkvermogen, en iedere welingerigte volzin eene getrouwe nabootsing der daar in besloten gedachte is; in dier voege, en voor zoo verre, twee zulke ongelijkslachtige zaken, als, bij voorbeeld, bewerktuigde klanken en het onstoffelijke der gedachten zijn, naar elkander gelijken, en de eerste het laatste vertegenwoordigen kunnen. De ware Dichter, vooral, gevoelt deze eigenschap en strekking der taal in hare volle kracht; ook dan, wanneer hij geen groot taalkundige, in de gewone beteekenis van het woord, is. Hij kent er het werktuigelijke van, gelijk een bekwaam toonkunstenaar zijn speeltuig; en ook even zoo

[p. 57]

bespeelt en bezigt hij haar. Deze zijne kennis, allereerst uit een donker gevoel, dat zich door de beoefening ontwikkelde, gesproten, is hem aangeboren, en wanneer hij de bewegelijke raderen en spraakkunstige gedaanten der taal, waarin hij denkt, aan zijn kunstvermogen dienstbaar deet zijn, volgt hij, door eigen aanleg genoopt, die algemeenste taal- en gedachteregelen, welke niet dan zeer schaars en gebrekkig in de werken der spraakkunstenaren aangetroffen worden.
Die symbolische gelijkvormigheid tusschen het onstoffelijke denkbeeld en zijn zinnelijk bekleedsel, is op zich-zelve reeds poëtisch’ (VIS 50-51; KINKER 1819 p. II-III).

Vis gaat in op ‘eene algemeene taal’. Hij parafraseert Kinker (‘Elke taal geleidt het denken, zoals een buizensysteem het water, en wel volgens een en hetzelfde grondpatroon’ VIS 80) en konstateert terecht dat Kinkers belangstelling niet zozeer uitgaat naar de taal als verschijnsel, als wel naar het denken van de mens. Op dit punt zou Kinker - VIS formuleert het voorzichtig - mogelijk mede beinvloed zijn door ‘taalkundigen als A.F. Bernhardi (1769-1820) en K.F. Becker (1775-1849), die meenden dat de taal een produkt is van de menselijke rede, een afbeeldsel van het menselijk denken’ (VIS 80). Dat dit laatste géén reden is om juist Bernhardi en Becker voor beïnvloeding van Kinker aansprakelijk te stellen, behoeft geen betoog meer: we zagen dat velen in de 18e eeuw een dergelijke opvatting over taal hadden. Een ander argument wordt niet gegeven, zodat invloed van Bernhardi en Becker bij VIS niet aannemelijk is gemaakt. Invloed van Becker op Kinkers taalideeën zoals die in de Voorrede van 1819 zijn te vinden, is zelfs op grond van de verschijningsdata van Beckers geschriften uit te sluiten!^155.

VIS noemt geen andere invloeden, maar wijst wel verscheidene malen op verwantschap tussen Kinker en Von Humboldt. Het zou niet verwonderlijk zijn, wanneer men enige overeenkomstige ideeën bij Kinker en Von Humboldt zou aantreffen: beiden ondergingen immers kantiaanse invloeden. Met de opmerkingen van VIS wordt verwantschap echter niet aangetoond^156..

We zijn via VIS niet op het spoor van andere (dan de reeds gesignaleerde kantiaanse) invloeden gekomen.

155. K.F. Beckers belangrijkste werk, Der Organism der Sprache verscheen in 1827. Het werd voorafgegaan door Die deutsche Wortbildung, 1824 en gevolgd door de Ausführliche deutsche Grammatik, 1836-39 en Der deutsche Stil, 1848.

156. Na een opsomming van meningen over taal en denken, die niet anders dan willekeurig genoemd kan worden [opvattingen van Bilderdijk, Descartes, Von Humboldt, Leibniz en Schiller] merkt VIS op, dat binnen het kader van zijn literair-theoretisch onderzoek kan worden volstaan met de konstatering ‘dat Kinkers mening over het probleem van taal en denken nauw verwant is aan het denken van Von Humboldt en zijn zojuist besproken voorgangers’ (VIS 81). Er wordt over nauwe verwantschap gesproken, maar die is in het geheel niet aangetoond. Verwantschap wordt slechts gesuggereerd, door, op een andere plaats (VIS 81-82) citaten van Von Humboldt als kanttekening bij uitspraken van Kinker te geven. Dit gebeurt trouwens op een onbevredigende wijze: zie bijvoorbeeld de opmerking van VIS n.a.v. een citaat uit Uber das vergleichende Sprachstudium in Beziehung auf die verschiedenen Epochen der Sprachentwicklung (1820). (VIS 82) Op de weergave van Kinkers opvattingen over taal zoals die daar en op andere plaatsen bij VIS is te vinden, valt ook wel het een en ander aan te merken.

6.7. De plaatsbepaling.

6.7.1. De resultaten tot nu toe.

Langs twee wegen trachtten we invloeden te traceren: via de namen die Kinker zelf noemt en via de sekundaire literatuur. Dat is uiteraard geen uitputtend invloedenonderzoek. De mogelijkheid is niet volkomen uitgesloten dat Kinker - zonder daarvan melding te maken en zonder dat het ons is opgevallen - ideeën

[p. 58]

van andere taalbeschouwers of filosofen heeft overgenomen. Zijn misschien niet alle invloeden gesignaleerd, ons onderzoek heeft tot resultaat dat in ieder geval de uiterst belangrijke, door Kinker persoonlijk verwerkte, invloed van Kant is opgemerkt.

Het invloedenonderzoek plakt de Inleiding het etiket kantiaans op, maar de verhandeling is daarmee nog niet in het tijdsbeeld te plaatsen. Om dat te bereiken gaan we Kinkers houding t.o.v. aktuele problemen na en bezinnen we ons nogmaals - de verhandeling overziende - op Kinkers benadering van de taal.

6.7.2. Kinker en enige in die tijd aktuele problemen.

Over een aantal problemen laat Kinker zich nauwelijks uit. De oorsprong van taal is voor hem duister^157.. Over het ontstaan van de verschillende talen zegt hij:

‘Deze meerder of minder volmaakte dialekten, het zij uit de zamenstelling of splitsing van vroegere of latere spraaktakken, het zij, misschien, door eigen taalvinding van nog onbeschaafde, en uit den ruwen natuurstaat in maatschappijen overgaande vroegere volksstammen ontsproten...’ (Inl. IV).

Aan spekulaties over de aard van de eerste taal en met name van de eerste woorden doet Kinker niet mee. Op de door hem weergegeven mening van Destutt de Tracy (en van Condillac), dat interjekties de ‘eerste woorden der spraak’ waren, reageert hij nuchter met: ‘Dit laatste is, zekerlijk, moeijelijk te bewijzen’ (Inl. 134, noot),

Veel taalfilosofen in de 18e eeuw lieten hun taalkritiek horen. De ideologen zagen taal als een ongeschikt middel om de ‘ideeën’ over te brengen. Ook Kinker ziet de bestaande talen telkens tekort schieten, wanneer het erom gaat verschillende grondbetekenissen en onderscheidingen te verwoorden. Wat wij kunnen denken (en wat is aangegeven in de tafel der grondbetekenissen) kan niet altijd goed in taal uitgedrukt worden vanwege de armoede der talen. We geven een paar voorbeelden van Kinkers taalkritiek:

1.	het werkwoord zijn: ‘De ontkenning der werkelijkheid (aanwezigheid) is een niet-zijn. Men verwarre echter dit zijn=werkelijkheid niet met het zijn=zelfstandigheid, ook niet met zijn=realiteit. De armoede der talen, en nog meer de onbestemdheid der woorden, is oorzaak, dat dit driederlei zijn, waarvan het verschil zeer wezenlijk is, niet anders dan door het verband, waarin men het plaatst kan aangewezen worden’ Inl. 53)^158..
2.	de extensieve werkwoorden: ‘De talen zijn arm aan extensieve werkwoorden, en in 't algemeen aan teekenen, waardoor afgetrokken denkbeelden uitgedrukt worden...’ (Inl. 174).

157. Zie Inl. III: ‘Het schoonste gedenkstuk der Oudheid, welks oorsprong, in de donkerste nevelen van het voor de geschiedenis onbereikbaar verleden bedolven, den voortreffelijken aanleg van den menschelijken geest, van de vroegste tijdperken zijner eigen ontwikkeling op deze aarde af, kennen doet, is de taal’.

158. Ter verduidelijking van de verschillende soorten zijn, die Kinker onderscheidt, citeren we: ‘Zijn=zelfstandigheid (existere) komt, streng genomen, alleen toe aan het eenalle der realiteit, als éénige alheid objectieve gedacht; alle ander bestaan is een zijn=realiteit, als voor zich-zelfbestaande genomen, deze of gene zaak, maar zijn=werkelijkheid, is een op zeker gegeven ogenblik, hier of daar zijn, eene waarheid van dit of dat. Dit laatste zijn is de vervulling eener mogelijkheid’ (Inl. 53).

[p. 59]

3.

op het gebied van het onderwerpelijke: ‘De grootste onvolmaaktheid der talen bestaat daarin, dat wij vooral in het onderwerpelijke, voor de meest afgetrokkene en dus eenvoudigste denkbeelden, dikwijls, de meest zamengestelde woorden en omschrijvingen noodig hebben’ (Inl. 84). Een voorbeeld: de taal heeft geen goede term om het zijn van het IK uit te drukken (zie Inl. 68).

Kinker is ervan overtuigd dat de talen zich steeds meer in de richting van de taal, een ideale taal, zullen ontwikkelen^159.. Zo merkt hij n.a.v. een schema voor de werkwoorden op:

‘De talen zijn zekerlijk nog niet tot die hoogte van beschaving en ontwikkeling gekomen, dat zij alle de wijzigingen, die daardoor aangeduid worden, met die scherpte uitdrukken, als het algemeen begrip van taal dit vereischen zou; maar dat zij echter, alle, door een donker gevoel van het inwendig beteekenende der woorden, als het ware, bij een zich langzaam, maar gestadig ontwikkelend gebruik voortgedrongen worden, om haar uitwendig formalismus daarmede meer en meer te doenovereenstemmen, zou, door eene vergelijking der meerder en minder beschaafde talen, met elkander, ligtelijk aantetoonen zijn’ (Inl. 197).

Samenvattend: Op de oorsprongsvraag en wat daarmee samenhangt gaat Kinker niet in. Hij oefent wel vrij uitvoerig taalkritiek. De inhoud van zijn taalkritiek en ook van zijn ‘vooruitgangsgeloof’ hangt ten nauwste samen met de taaltheorie zoals die in de Inleiding wordt gepresenteerd. De taalkritiek (taal is ongeschikt voor bepaalde onderscheidingen uit het denken) en ook het ‘vooruitgangsgeloof’ duiden in rationalistische richting^160..

159. Al ontkent Kinker niet, dat in het verleden de taal verbasterd kan zijn. Zie Inl. IV: ‘Hoe willekeurig ook ingevoerd, of naderhand door het gebruik veranderd, hervormd, verbasterd en van hunne eerste zinduidingen afgeweken, blijven de woorden...’.

160. Het vooruitgangsgeloof vindt men overigens niet alleen bij de rationalisten maar ook bij Von Humboldt (zie 6.2.9.).

6.7.3. Kinkers taalbenadering: de plaats van de taaltheorie bepaald.

Wanneer we Kinkers taalbenadering beschouwen, kunnen we m.b.v. de eerder verkregen gegevens de plaats van de Inleiding bepalen.

De taal, het bezielde kleed der rede, kunnen we, volgens Kinker, alleen leren kennen via het denken. De taal wordt bepaald door het denken en dat geldt ook voor de bestaande talen. Kinker wil immers de talen beoordelen naar het ideaalbeeld van de taal! De taalwetten worden opgevat als denkwetten:

‘De grond der algemeene taalkunde moet, derhalve, in het redekundig zamenstel der grond- en stambeteekenissen gezocht worden: want niet de woorden als zoodanig en op zich zelve genomen, maar de woorden als tolken der gedachten, maken de taal uit. De algemeene denkwet-

[p. 60]

ten zijn dus ook de algemeene wetten der taal’ (Inl. VI).

Met een dergelijke benadering van de taal vanuit het denken en met zijn opvatting dat het denken en (dus ook) de gedachte taal algemeen zijn, hoort Kinker in het rationalistische kamp thuis. Een uitspraak van MOK over de (rationalistische) grammaire générale is zelfs met twee geringe wijzigingen heel toepasselijk op Kinkers algemene theorie der talen: de theorie is algemeen in de zin dat Kinker ‘uitgaande van de stelling, dat de stuctuur van de taal een weerspiegeling is van de structuur van het denken, en wel van de structuur van het denken zoals die in een kantiaanse analyse beschreven wordt, en uitgaande van de stelling, dat de structuur van het denken bij ieder mens dezelfde is, concludeert, dat deze structuur van het denken in de taal en in elke afzonderlijke taal, ondanks alle uiterlijke verschillen is terug te vinden’^161..

De taalbeschouwing in de Inleiding is zonder twijfel rationalistisch; romantische trekken zijn afwezig^162.. Wanneer we de situatie aan het begin van de 19e eeuw in Frankrijk en Duitsland beschouwen - want in dat kader past de verhandeling -, beseffen we dat Kinker vrij laat is met zijn rationalistische taaltheorie. Hij staat met zijn verhandeling aan het eind van een periode, de periode van de rationalistische taalbeschouwing^163..

161. Zie MOK 3 en 6.2.1. De twee wijzigingen zijn onderstreept. Om helemaal in Kinkers stijl te blijven zouden we aan MOK's uitspraak moeten toevoegen dat de struktuur van het denken in elke taal meer of minder volmaakt is terug te vinden.

162. De tegenstelling tussen Kinkers opvatting over het denken, de taal en VAN DER WIJCK's romantisch gekleurde ideeën is al ter sprake geweest in 5.2.2. VIS denkt ten onrechte dat invloed van de romantische Herder in het door ons behandelde citaat is terug te vinden (zie VIS 91 en 6.6.2.). VAN DER GULDEN ziet heel scherp dat Kinkers taalbeschouwing een heel andere is dan die van Herder, Fichte en Von Humboldt (zie VAN DER GULDEN 32-3).

163. TE WINKEL zag dat goed; hij spreekt over ‘...onze Johannes Kinker, die eene stoute poging deed, om de algemeene taalwetten uit de algemeene denkwetten der Kantiaanse wijsbegeerte te verklaren en de periode der logische taalbeschouwing daarmee waardig besloot’ (9).

6.7.4. Het bijzondere (of unieke?) van de verhandeling.

Kinker zegt zelf dat de beoefening van de algemene taalwetenschap vanuit het onderscheid tussen gedachte en gesproken taal bijzonder, zelfs geheel nieuw is (zie 2.4.: ‘Voor zoo veel mij bekend is, is de algemeene taalkunde nog nimmer met dit voornemen behandeld’). In de notulen van het KNI (NOTULENBOEK dl.2, p. 200-1) wordt eveneens gewezen op de nieuwe weg, die Kinker is ingeslagen: door niet ‘de algemeene grammatica, of zoo men wil, de philosophie der taalkennis’ te abstraheren uit de bestaande talen, zoals ‘verscheidene vernuften’ voor hem gedaan hadden. Volgens VAN DER WIJCK zou Kinkers poging om ‘“de algemeene wetten der taal” als “algemeene denkwetten” voor te stellen’ nieuw zijn (VAN DER WIJCK 114). We moeten echter konstateren dat de benadering vanuit het denken, het onderscheid tussen de gesproken taal en iets als een gedachte taal, en de voorstelling van taalwetten als denkwetten eigen zijn aan de rationalistische taalbeschouwing. Velen vóór Kinker benaderden taal op een dergelijke manier. Was hem daarvan niets bekend? (vgl. ‘voor zoo veel mij bekend is, ...’). Het bijzondere van de Inleiding t.o.v. het rationalisme is gelegen in de kantiaanse (i.p.v. logische) analyse van het denken (zie onderstreping in het citaat van MOK). Het is onduidelijk waarom Kinker dat niet aangeeft, maar de nadruk legt op het onderscheid tussen gedachte en gesproken taal.

[p. 61]

De al in 6.4. aangekondigde vraag of de Inleiding inderdaad - zoals Kinker zelf beweert - uniek van aanpak is, is in feite al beantwoord. De aanpak die Kinker nieuw noemt is niet nieuw, laat staan uniek. Is het kantiaanse uniek? Om dat te kunnen bevestigen of ontkennen is het noodzakelijk een uitvoerig onderzoek te doen naar, met name Duitse, taalkundige publikaties uit eind 18e en begin 19e eeuw^164.. We hebben dat niet gedaan en moeten dan ook op die vraag het antwoord schuldig blijven.

Onze konklusie: de Inleiding is een bijzondere rationalistische taaltheorie. Het kantiaanse maakt het bijzondere ervan uit.

164. Het is wel het meest aannemelijk om in Duitse hoek te zoeken; dicht bij het vuur van Kant (in Frankrijk dringt Kant pas laat door).

⋆ Fr. Schlegel, Uber die Sprache und die Weisheit der Indier. Heidelberg 1808.