De taaltheorie van Johannes Kinker

[p. 62]

7. De invloed van de verhandeling

7.1. Het bereik van de verhandeling.

Toen de kommissie van het KNI moest oordelen over de Inleiding (zie 1.) wees ze in haar rapport op de hoge moeilijkheidsgraad van het werk:

‘De proeve eener algemeene theorie der talen zoude dus van hare nieuwheid en oorspronkelijkheid eenen grond van aanbeveeling ontleenen, al ware het niet dat er de geëerde autheur die scherpe naauwkeurigheid en diepzinnigheid aan had te kosten gelegd welke zijnen geest kenmerken, en tot welker juister beoordeeling en waardeering zelve eene bijzondere mate van gemeenzaamheid met wijsgeerige voorwerpen gevorderd wordt. Uit deze hoofde, en om de dubbelde afgetrokkenheid der behandeling en der stoffe, zoude, naar het oordeel van de ondergeteekenden, immers der meerderheid onder hen, het onderhavige stuk minder geschikt zijn om op zich zelve en in een afzonderlijk boek het licht te zien dan om in de gedenkschriften eener geleerde Maatschappij te worden, als 't ware, bewaard en weggelegd voor de weinigen die, nu of in het vervolg, roeping mogen hebben om het te bestudeeren, en als een' grondslag voor verdere meditatien aan te nemen’ (NOTULENBOEK dl. 2, p. 200-1).

De raad van de kommissie is opgevolgd: de verhandeling verscheer in de Gedenkschriften en is daar bewaard gebleven ‘voor de weinigen die (...) roeping mogen hebben om het te bestudeeren, en als een' grondslag voor verdere meditatien aan te nemen’. Het is mij niet bekend dat iemand ooit de Inleiding als uitgangspunt voor verdere studie heeft gekozen: als het gebeurd is, dan heeft het niet geresulteerd in een publikatie. Hoogstwaarschijnlijk is de belangstelling ervoor niet groot geweest: de verhandeling verschijnt in een periode waarin de rationalistische taalbeschouwing vrijwel heeft afgedaan. Bovendien is in Nederland de taalkundige interesse sterk gericht op (nederlandse) grammatika's. VAN DER WIJCK is de enige die tegenover de ‘oude’ vooronderstellingen van Kinker zijn eigen nieuwe romantische ideeën zet.

De verhandeling werd zeer gewaardeerd binnen het KNI. Het is de vraag of het werk buiten die kring de aandacht heeft getrokken^165.. Men is in ieder geval nauwelijks verder ingegaan op Kinkers taaltheorie; de moeilijkheidsgraad en het tijdstip

165. Een poging om reakties op de verhandeling van buiten het KNI te achterhalen (aangenomen dat ze er geweest zijn) had tot nu toe geen resultaat. In diverse tijdschriften werd gezocht naar besprekingen van de Gedenkschriften en/of van Kinkers Inleiding.

[p. 63]

van verschijnen zullen daarbij een rol hebben gespeeld. De Inleiding is op zichzelf blijven staan^166. en heeft weinig of geer aanwijsbare invloed op anderen gehad.

166. Afgezien van een ‘vervolg’ van Kinker zelf: de Proeve eener beantwoording.

7.2. Invloed van de Inleiding op Kinkers beoordeling van een grammatika.

We merkten al eerder op dat gedachten uit de Inleiding in andere geschriften van Kinker zijn terug te vinden. Toen het geplande onderzoek was verricht, hebben we ons nog afgevraagd of Kinker bij de beschouwing van een bepaalde taal en van konkrete taalkwesties zijn theorie nader uitwerkt. We onderzochten de Beoordeeling van Mr. W. Bilderdijks Nederlandsche Spraakleer^167., en wel het gedeelte over de syntaxis (124-244) en dat over de pretentie^168. van de Spraakleer (320-339). Men treft in die gedeelten hier en daar ideeën uit de taaltheorie aan. Het belangrijkste is wel, dat Kinker zijn indeling in agensagere-actum (persoon-daad-zaak) zet tegenover de in die tijd algemeen bekende indeling in subject-copula-praedicaat, die door Bilderdijk wordt gehanteerd^169.. Kinker legt alle nadruk op de veelsoortigheid van het werkwoord (vgl. de soorten agere)^170.. Al doet hij dit niet primair vanuit bestudering van de talen, hij heeft daarmee toch meer oog voor taalverschillen dan menig taalkundige die tot de simplifikatie subject-copula-praedicaat overging.

Onze konklusie was tenslotte dat er in de Beoordeeling vooral opmerkingen staan van een taalkenner en kritisch lezer^171.. Af en toe is merkbaar dat de kritikus ook de auteur van de Inleiding is geweest. Gedachten uit de taaltheorie worden echter niet verder uitgewerkt dan reeds het geval was. Een verdere beschouwing van de Beoordeeling is voor de taaltheorie van Kinker dan ook van geen belang.

167. Bilderdijks Nederlandsche Spraakleer verschijnt in 1826. Kinker beoordeelt deze grammatika in een aantal nummers van de Recensent, ook der recensenten (deel 22^I - 1827 - en 23^I - 1828 -). De artikelen verschijnen gebundeld en bewerkt in de Beoordeling van Mr. W. Bilderdijks Nederlandsche Spraakleer (Amsterdam 1829).

168. Het werk werd aangeboden als een ‘Wijsgeerige of Filosoofsche Grammatica’ (BILDERDIJK VII).

169. Kinker spreekt m.b.t. zijn driedeling over ‘de waarheid dezer algemeen erkende, doch niet op deze wijze voorgestelde stelling’ (Inl. 216-7). De driedeling (nl. in subject-copulapraedicaat) is inderdaad bekend; Kinkers driedeling zijn we niet tegen gekomen. Drs. J. Noordegraaf die zich met oude grammatika's, waaronder 18e-eeuwse, bezighoudt, verzekerde mij dat een dergelijke driedeling ook niet in het door hem bestudeerde materiaal voorkwam. Die gegevens wijzen er vooralsnog op, dat de driedeling in persoon-daad-zaak iets typisch kinkeriaans is.

170. Bilderdijk gaat voorbij aan die veelsoortigheid. Zijn indeling, die uit de logika afkomstig is, is alleen juist in gevallen als de boom/is/vruchtbaar of de boom/is/een vruchtboom; niet in hij bouwt een huis of die held bevrijdt zijn land (zie Beoordeeling 331).

171. We vermelden hier slechts de konklusie. Meerdere gegevens zijn te vinden in mijn skriptie De taaltheorie van Joh. Kinker (Leiden 1975) p. 63-70.