De taaltheorie van Johannes Kinker

[p. 19]

4. De toepassing op de taal

4.1. Inleiding.

Kinkers belangstelling gaat uit naar wat hij de taal/de gedachte taal/de taal in 't algemeen noemt. Het begrip de taal dat alleen nog maar is gepostuleerd, moet in het tweede gedeelte van de verhandeling inhoud voor ons krijgen^44.. Kinker tracht via de analyse van het denken een beeld van de gedachte taal op te bouwen. Het resultaat van die analyse, de tafel der grondbetekenissen, is bepalend voor ons idee van de taal. Door die tafel leren wij de taal kennen, omdat wij ervan uitgaan, dat de taal het geheel van tekens is waardoor al onze gedachten - en dus ook juist deze grondbetekenissen en de daarin aanwezige momenten - ‘uitgedrukt en vertegenwoordigd worden’ (Inl. 113). De tafel der grondbetekenissen moeten we - om in Kinkers terminologie te spreken - op de taal toepassen, d.w.z. ‘de taal, in 't algemeen, onder het begrip opnemen, dat wij er ons, na het opsporen dezer beteekenissen noodzakelijk van moeten vormen’ (Inl. 115). De taal die op die manier voor ons gestalte krijgt, is het ideaalbeeld voor alle bestaande talen. Met dit ideaal beeld voor ogen kunnen we de talen beoordelen.

Wat in de verhandeling plaatsvindt, is als volgt schematisch voor te stellen:

fig. 5

44. De taal is slechts getypeerd als vertegenwoordigster der rede en tolk der gedachten. Er is duidelijk gemaakt dat de taal iets anders is dan de talen, de gesproken taal (zie 2.2.).

[p. 20]

De taal, die met een stippellijn in fig.5 is aangegeven, moet inhoud voor ons krijgen. Dat kan gebeuren door de tafel te hanteren bij de benadering van de twee aspekten aan taal: het begripsaspekt en het mechanismusaspekt. Het doel van Kinkers algemene taalkunde, het wezen van de gedachte taal bepalen, wordt bereikt door het opsporen van denkbeelden die de betekenissen der woorden vormen (1) en de bepaling van het mechanisme der taal (2) (zie 2.5.).

Er wordt gewezen op de mogelijkheid de bestaande talen naar de taal te beoordelen. Met de beoordeling wordt niet gewacht tot het totaalbeeld van de taal er is. Wanneer één bepaald onderdeel van de taal aan de orde is, worden voorbeelden uit enkele talen gegeven, wat af en toe tot een beoordeling van die talen op dat bepaalde punt leidt.

4.2. De woorden.

De twee boven genoemde aspekten zijn duidelijk op te merken in de woorden, de essentiële elementen in de taal en de talen. Woorden spelen op twee niveaus een belangrijke rol: ze vertegenwoordigen begrippen en ze beelden ‘het denken, het verband en de leiding der gedachten’ (Inl. 114) af.

Een woord moet korresponderen met een betekenis^45., een betekenis uit de tafel der grondbetekenissen of daarvan afgeleid. Als dat niet het geval was, zouden woorden nietszeggende vormen zijn, vergelijkbaar met de gesproken woorden van een ons onbekende taal, die voor ons slechts een opeenvolging van klanken zijn (zie Inl. 114).

Wil taal taal zijn, willen we met taal iets kunnen overdragen, dan moeten de door woorden aangeduide denkbeelden en begrip pen weergegeven worden in het verband waarin ze tot elkaar staan. Voor de -innerlijke-^46. betekenis van een woord is dat verband niet onbelangrijk, want, zo merkt Kinker op:

‘Geen woord of spraakteeken is zoo bepaald en onveranderlijk van aard, dat het slechts een éénig denkbeeld of begrip, of een enkel gedeelte of bloote betrekking van een begrip afbeeldt; zij zijn integendeel afhankelijk van elkanderen, van de bijzondere soorten van teekenen, waartoe zij behooren, of waartoe zij gebragt worden, van de toepassing der taalregelen op hunne vorming en zamenstelling, en van de hulpwoorden onder wier bepaling en regering zij gesteld zijn’ (Inl. 118).

Aangezien de woordsoorten en het syntaktisch verband zo belangrijk zijn (zie het onderstreepte in het citaat), is het begrijpelijk dat de volgende punten bij Kinker aan de orde komen:

1)	de verschillende woordsoorten, die te zamen de zgn. ‘delen der rede’ (partes orationis) uitmaken.
2)	de volzinnen.

45. Woorden zijn immers in Kinkers terminologie ‘kenmerken en teekenen onzer zinnelijk-verstandelijke voorstellingen’. Kinker gaat niet in op de vraag wat de verhouding van teken en betekenis precies is, een van de problemen van de taalfilosofie.

46. De innerlijke betekenis is het begrip dat een bepaald woord vertegenwoordigt, oftewel de lexikale betekenis. Het belangrijke onderscheid tussen innerlijke en uiterlijke betekenis komt ter sprake in 4.4.

[p. 21]

3)	de verschillende manieren waarop de rededelen in een volzin, voorstelling (propositio) of gesprek aaneengekoppeld worden, d.w.z. de syntaxis^47..

Deze drie punten vormen Kinkers verdere programma (zie ook de indeling in 2.6.), waarbinnen de toepassing van de tafel der grondbetekenissen op de taal plaatsvindt. Het is sterk gericht op het mechanismusaspekt. Het begripsaspekt komt hier en daar - bij de woordsoorten met name - aan de orde.

47. De hier gebruikte termen als delen der rede, volzinnen, voorstelling e.d. zullen nog in wat volgt ter sprake komen.

4.3. De woordsoorten.

Kinker wijst op twee mogelijke indelingen in woordsoorten (Inl. 120):

A.	1. naamwoordem (nomina)	B.	1. naamwoorden
	2. lidwoorden (articuli)^48.		2. werkwoorden
	3. voornaamwoorden (pronomina)		3. en 4. de onbuigzame, bijwoorden en andere hulpwoordjes.
	4. werkwoorden (verba)
	5. deelwoorden (participia)
	6. voorzetsels (praepositiones)
	7. bijwoorden (adverbia)
	8. samenvoegsels (conjunctiones)
	9. tussenwerpsels (interjectiones)

Deze indelingen zijn voor Kinker niet acceptabel. Tegen de, al oude^49., indeling A voert hij de volgende bezwaren aan: 1) het zelfstandig en het bijvoeglijk naamwoord zijn ten onrechte in één klasse ondergebracht (argument: ze verschillen aanzienlijk; bovendien zijn het bijwoord en het werkwoord, die in een soortgelijke verhouding tot elkaar staan als het bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord, niet in één klasse gezet); 2) de deelwoorden vormen ten onrechte een aparte kategorie (argument: ze vallen naar gelang hun gebruik onder de verba of onder de bijvoeglijke naamwoorden); 3) de werkwoorden zijn te verschillend in betekenis om in één klasse gezet te worden; ook de verschillende samenvoegsels en voorzetsels kunnen niet op één hoop gegooid worden. Het derde en het eerste bezwaar gelden natuurlijk a forteriori voor indeling B^50.. Kinker laat het niet bij bezwaren. Hij stelt een andere indeling voor, waarin hij voor het gemak de ingeburgerde latijnse termen van indeling A handhaaft. Eigenlijk breidt hij deze indeling uit en brengt er de volgorde in aan ‘welke het meest met de vier klassen der grondbeteekenissen overeenkomt’ (Inl. 121). Dat resulteert in een verdeling in 13 woordsoorten die - uitgezonderd 9 t/m 13- geordend worden door termen uit de tafel der grondbetekenissen:

48. Afhankelijk van het al dan niet aanwezig zijn van een lidwoord heeft een taal acht of negen woordsoorten (zie Inl. 119-20).

49. Indeling A is in vrijwel dezelfde vorm al te vinden bij Aristarchus (± 160 v. Chr.), Dionysius Thrax (± 120 v. Chr.; Τ∊χνη γραμματικη) en Priscianus (± 500; Institutiones grammaticales). Alleen de tussenwerpsels ontbreken als aparte kategorie: ze vallen onder het adverbium. Er zijn dus 8 woord-soorten of partes orationis. Dat geldt ook voor de latijnse grammatika's: in plaats van het ontbrekende lidwoord wordt de interjectie als pars beschouwd of worden de pronomina hic, haec, hoc als lidwoorden opgevat. Deze acht partes orationis blijven gehandhaafd in de middeleeuwse grammatika's. De humanisten hanteren in hun grammatika's eveneens deze verdeling. Zie DE WITTE & WIJNGAARDS 14-19.
In achttiende-eeuwse grammatika's is indeling A ook te vinden, bijvoorbeeld in:
A. Moonen, Nederduitsche Spraekkunst, Amsteldam 1719², p. 44. W^m. Séwel, Nederduytsche Spraakkonst, Amsterdam 1756⁴, p. 63. Zie eveneens W. Bilderdijk, Nederlandsche Spraakleer, 1826, p. 78; een 19e eeuws voorbeeld.

50. Indeling B dateert uit de 17e eeuw. Zie LECOUTERE 1948, p. 22: Arabische spraakkunstenaars ‘brachten de Spanjaard Sanctius (Sanchez de las Brozas, 1554-1628) er toe, de acht woordsoorten der Grieken tot drie te herleiden: nomen, verbum, particula, welke indeling nog tot in de aanvang van de 19e eeuw werd gehandhaafd en in verband gebracht met de logische indeling van de zin in onderwerp, praedicaat en copula’.

[p. 22]

Om de woordsoorten behoorlijk te vergelijken met de tafel der grondbetekenissen, ‘en er hunne kracht en waarde aan te toetsen’ moeten we iedere woordsoort afzonderlijk beschouwen ‘in zijne soortelijke verscheidenheden’, ‘om daarin derzelver overeenkomst of ongelijkslachtigheid met de verschillende hoofdsoorten of klassen der grondbeteekenissen te kunnen aanwijzen’ (Inl. 122). Dat doet Kinker dan ook; alle woordsoorten worden eerst globaal bekeken, waarna elke woordsoort intensiever wordt bestudeerd^51.. Bij de behandeling van deze stof geeft Kinker voorbeelden uit het Nederlands, Frans, Grieks, Latijn en Hebreeuws^52..

51. Zie hoofdstuk 2 (Inl. 122-36) voor het globale overzicht. Verder de hoofdstukken 3 tot en met 8 (p. 136-214): nomina en pronomina (hs. 3), adjectiva en adverbia (hs. 4), de werkwoorden (hs. 5), de deelwoorden (hs. 6), de lidwoorden (hs. 7), de verschillende soorten hulpwoorden (hs. 8).

52. We mogen aannemen dat Kinker een zeer behoorlijke kennis van deze talen had (zie de Notice biographique van J.D. Cocheret de la Morinière in KINKER 1850-52, dl. I, XIII.). Of gold dat niet zo zeer voor het Hebreeuws? De eerste keer dat Kinker een Hebreeuws voorbeeld geeft maakt hij een fout: zie Inl. 137 noot, waar een aantal pronomina persona- lia van de 2e pers. worden opgesomd, nl. dij, tu, thou, συ en . De gegeven Hebreeuwse vormen zijn niet de gewone pronomina personalia, maar de pronomina suffixa, waarover het hier niet gaat. Dit verkeerde voorbeeld doet overigens aan de bewering - dat er soms onderscheid is tussen mannelijk en vrouwelijk in de 2e persoon - geen afbreuk: aan de echte pronomina personalia



is dat eveneens te illustreren. Het is de vraag of we die fout aan gebrek aan kennis of aan slordigheid moeten toeschrijven

4.4. Inwendige en uitwendige betekenis; echte en onechte rededelen.

Voordat we Kinkers behandeling van één bepaalde woordsoort nader bekijken, moeten we op een belangrijk onderscheid wijzen: de inwendige en uitwendige betekenis van een woord. He inwendige betekenis is het begrip dat door een woord op zich vertegenwoordigd wordt. De uitwendige betekenis is de betekenis die verbonden is met de funktie van een woord in een bepaald, het denken afbeeldend, verband. Kinker stelt zich die funktie als volgt voor:

alle delen der rede zijn ‘werktuigelijke formen der taal, waaraan (om het even, wat zij voor het overige zouden mogen beteekenen), een zekere post, als ware het, opgedragen is, om aan de beteekenissen, waarvan zij de afbeeldingen zijn, nog bovendien eene gedaante of figuur te doen aannemen, waardoor zij, behalve het hoofddenkbeeld dat zij uitdrukken, in eene qualiteit of karakter verschijnen, waaraan het algemeen aangenomen taalgebruik eene kracht van uitdrukking gehecht heeft, die niet onmiddellijk aan de innerlijke beteekenis, maar aan het uitwendige teeken toebehoort’ (Inl. 123).

Inwendige en uitwendige betekenis zijn zaken die resp. onder het begripsaspekt en het mechanismusaspekt van taal vallen!

De inwendige betekenis van een substantief, adjektief of werkwoord kan extensief-, intensief-, dynamisch-, modaal-voor-

[p. 23]

werpelijk of -onderwerpelijk zijn (zie voor de substantieven Inl. 123; voor de adjektieven p. 152; voor de werkwoorden p. 198-200). Wat dat betreft komen substantief, adjektief en werkwoord overeen. Het verschil tussen deze woordsoorten ligt dan ook niet op het vlak van de inwendige, maar op dat van de uitwendige of taalvormige^53. betekenis. De uitwendige betekenis van het substantief is het voorstellen van een persoon, die van het adjektief het uitdrukken van een hoedanigheid en die van het werkwoord het weergeven van een werkzaamheid. De uitwendige betekenis vormt het kenmerk van de betreffende woordsoort^54..

Alle ‘echte’ rededelen hebben een inwendige en uitwendige betekenis. De uitwendige betekenis is juist dat wat woorden tot rededelen (d.w.z. raderen van een werktuig, waarin het denken wordt uitgedrukt^55.) maakt. De prae- en postpositiones, de conjunctiones en interjectiones mogen geen rededelen genoemd worden, aangezien ze de kenmerken van echte rededelen, nl. de uitwendige betekenis en de waarschijnlijk daarmee samenhangende ‘buigzaamheid’, missen^56.. Ze hebben alleen een inwendige betekenis. Door een onderscheid te maken tussen echte en onechte rededelen wijkt Kinker van het traditionele gebruik van de term rededeel/pars orationis af. Vanouds waren alle in indeling A (zie vorige par.) aangegeven woordsoorten - vaak met uitzondering van het tussenwerpsel - rededelen (zie noot 49 en DE WITTE 15). De onechte rededelen worden door Kinker met de lidwoorden onder de noemer van de hulpwoorden samengebracht. Het lidwoord, dat niet in alle talen voorkomt, heeft wel een uitwendige, maar geen inwendige betekenis^57..

53. De term ‘taalvormige betekenis’ wordt naast ‘uitwendige betekenis’ gebruikt (zie o.a. Inl. 123).

54. Zie voor deze kenmerken ook Inl. 123-8 en Kinkers indeling van de woordsoorten zoals die is weergegeven in de vorige paragraaf.

55. Zie Inl. 208-9.

56. Zie voor deze veronderstelde samenhang Inl. 134-5. De genoemde woordsoorten zijn niet declinabel, tenminste niet zolang ze op zichzelf blijven staan en geen ‘augmenten’ en ‘terminatiën’ van andere woorden vormen.

57. Zie voor de uitwendige betekenis van lidwoorden Inl. 205-7. Lidwoorden hebben een uitwendige betekenis en moeten dus ook wel declinabel zijn. Ze worden door Kinker als echte rededelen beschouwd (zie Inl. 204). Voorts merkt Kinker op, dat het lidwoord ‘deze bijzondere, en zich van alle de overige onderscheidende hoedanigheid heeft, dat zij, zonder eenige de minste inwendige beteekenis te hebben, zich alleen door hare formelijke duiding onderscheiden doet’ (Inl. 205). Hij relativeert deze volstrekte ontkenning van een inwendige betekenis enigszins door vervolgens over een ‘zweem van inwendige beteekenis’ te spreken, die het lidwoord krijgt wanneer het bij andere woorden staat (zie Inl. 206).

4.5. De werkwoorden.

4.5.1. Enkele opmerkingen vooraf.

Kinker gaat dieper op verschillende woordsoorten in om, zoals eerder gezegd, overeenkomsten en verschillen met de tafel der grondbetekenissen te kunnen aanwijzen. We gaan voor één woordsoort na hoe Kinker te werk gaat. We kiezen hiervoor het hoofdstuk over de werkwoorden (Inl. 155-202), vanwege het kennelijk belang van deze woordsoort: van de hoofdstukken 3 t/m 8 in de verhandeling is het met zijn 47 pagina's het langste.

De inhoud van het uitgekozen gedeelte valt uiteen in twee hoofdzaken: de karakterisering van het werkwoord (4.5.2.) en de indeling van de werkwoorden (4.5.3. en 4.5.4.). We overzien tenslotte de resultaten en gaan de rol van de tafel der grondbetekenissen na (4.5.5.).

4.5.2. Het karakter van het werkwoord.

Kinker gaat uit van de in 4.4. vermelde typering van het werkwoord als werkzaamheid. Aangezien werken, handelen voor hem een willen inhoudt (willen wordt immers gezien als een conditio

[p. 24]

sine qua non voor het handelen; zie noot 35), moet ieder werkwoord ook een willen uitdrukken. Die stelling gaat in tegen de mening van taalkundigen als Condillac, Destutt de Tracy e.a.^58., die beweren dat zijn de basis van alle werkwoorden vormt^59.. Kinker zet hun opvatting uiteen en weerlegt Destutt de Tracy's argumenten. Hij maakt aannemelijk dat zijn onaanvaardbaar is als grondvorm van de werkwoorden (Inl. 158-161). Om aan te tonen dat willen de grondvorm is, moet Kinker ingaan op de aard van het werkwoord, die als volgt wordt omschreven:

‘Het werkwoord (verbum) schetst ons in zijne op veelvuldige wijzen buigzame gedaante eene werkzaamheid af, óók dan, wanneer de inwendige beteekenis van het woord (vox) het tegendeel te kennen geeft; gelijk in blijven, rusten, staan, liggen enz.’ (Inl. 161).

Kinker tracht de al eerder gegeven en nu nog eens uitgebreid herhaalde typering hard te maken. Met verscheidene argumenten (zie Inl. 161-4)^60. poogt hij aan te tonen, dat de werkzaamheid die door het werkwoord uitgedrukt wordt niet voorwerpelijk maar onderwerpelijk is. Dat onderwerpelijke legt het verband van het werkwoord met het willen: onderwerpelijk werken is handelen, willen, waarvoor de term agere wordt gebruikt (Inl. 163-4)^61..

Kinker laat buiten beschouwing wat het bepalen van de grondvorm van alle werkwoorden betekent voor de bestaande talen^62.. Het is voor de algemene taalkunde voldoende ‘de formelijke beteekenis opgespoord te hebben van een rededeel, 't welk van zoo veel belang en kracht in het werktuigelijke der taal is, en bij de Latijnen, als bij uitnemendheid WOORD (verbum) genoemd wordt’ (Inl. 165). Met deze vormelijke of uitwendige betekenis is het werkwoord als een agere gekarakteriseerd.

58. E.B. De Condillac (1715-1780) en zijn leerling A.L.C. De - stutt de Tracy (1754-1836) zijn filosofen die de invloed van de 17e-eeuwse Engelse filosoof John Locke hebben ondergaan. Vanwege hun belangstelling voor taal kan men ze taalkundigen (zie Inl. 156) of taalfilosofen noemen.

59. ‘Condillac en andere, op het voetspoor van Locke, en de Heer Destutt-Tracy, in navolging van den eerstgenoemden, nemen het werkwoord ZIJN(ETRE, ESSE) als grond voor alle de overige werkwoorden aan; want, volgens hun, drukt ieder werkwoord een wijze van ZIJN uit’ (Inl. 156). Kinker noemt in de noot op p. 156 als bron Elemens d'ideologie, het werk van Destutt de Tracy, dat in 5 delen, van 1801-1815, verschenen is.

60. Een belangrijk argument is de ‘relatie’ van het werkwoord met een persoon: de werkzaamheid die het werkwoord uitdrukt kán niet objektief (voorwerpelijk) zijn, omdat die werkzaamheid aan een persoon, of aan een substantivum dat de plaats van deze persoonlijkheid vervangt, wordt toegeschreven.

61. In het schema van de onderwerpelijke intensieviteit (zie BIJLAGE) komt de term agere voor; agere hoort bij het subjektieve, het onderwerpelijke.

62. Hij merkt alleen op dat uit de bepaling van de grondvorm niet volgt, ‘dat de werkwoorden in de bestaande talen, uit velle, of een woord van gelijke beteekenis, of eenig ander werkwoord, met agere verwant, en eene adjectieve beteekenis zamengesteld moeten zijn’ (Inl. 164). Met deze opmerking stelt hij zich m.i. bewust op tegenover Destutt de Tracy, die beweert dat alle werkwoorden uit zijn + adjektieve betekenis bestaan.
Kinker bemoeit zich toch even met de talen, wanneer hij onverwachts poneert dat bepaalde uitgangen in het Grieks, in het Latijn en in het Nederlands betekenen ‘een sua sponte doen, en dus een willen’ (Inl. 165).

4.5.3. Een indeling van de werkwoorden.

Nadat ‘het algemeene begrip van het verbum’ (Inl. 165) voldoende is belicht, richt Kinker zijn aandacht op de verschillende soorten werkwoorden. Van de indelingen die in werkwoorden zijn te maken^63., is de volgende voorlopig - tot Kinker met zijn eigen indeling komt - de geschikste:

Tot de substantieve werkwoorden behoren het ww. zijn in de betekenis van iets zijn, een hoedanigheid hebben (V.B. hij is goed, zij is schoon) en de ww. schijnen, blijven, worden enz. (V.B. hij schijnt goed, zij blijft schoon). Het kenmerkende van de substantieve ww. is dat ze ‘een attribuut van eenen persoon of zaak toestemmen’ (Inl. 166). De adjektieve werkwoorden ‘drukken door zich zelven het attribuut uit van den persoon of zaak,

63. Kinker noemt geen andere indelingen, maar zegt alleen: ‘De werkwoorden worden op verschillende wijzen verdeeld: alle spraakkunstenaars volgen, dienaangaande, dezelfde orde niet’ (Inl. 165).
Bij W^m. Séwel, Nederduytsche Spraakkonst, 1756, 4e dr. p. 241, treffen we de indeling in verba activa, passiva en neutra aan; een indeling die ook bij Moonen, Nederdu itsche Spraekkunst, 1719, 2e dr. p. 163 is te vinden. Daarnaast maakt Moonen een onderscheid tussen persoonlijke en onpersoonlijke werkwoorden (138-142). P. Weiland, Nederduitsche Spraakkunst, 1805, p. 132, verdeelt de werkwoorden in bedrijvende, lijdende, onzijdige, wederkerige en onpersoonlijke. Zowel Moonen (p. 142-163) als Wieland (p. 131) noemen de hulpwerkwoorden (‘hulpwoorden’) apart. Ze vormen voor hen dus, net als voor Kinker, een aparte kategorie. We vermelden slechts de indelingen bij deze drie grammatici, als illustratie van Kinkers opmerking.

[p. 25]

welke er de nominativus van is’ (Inl. 166). Voorbeelden zijn: hij bestaat, zij zingt, het valt, het huis wordt gebouwd enz. Deze werkwoorden zijn onder te verdelen in activa, passiva en neutra. De activa stellen ons een daad voor die tegelijk een lijden kan uitdrukken. Een voorbeeld: hij bouwt een huis, waar bouwen m.b.t. hij een doen, maar t.a.v. huis een lijden, een ondergaan is. Bij de passiva vindt men ook de twee aspekten daad en lijden; hier komt de lijder als agens (werker) voor (V.B. amor, ik word gezien)^64.. De verba neutra stellen - of nu de inwendige betekenis een doen of een lijden uitdrukt - een doen voor dat niet tegelijk een lijden kan betekenen^65.. Voorbeelden zijn: ik ga, ik val, ik sterf, ik woon. De hulpwerkwoorden zijn woorden die slechts de uitwendige vorm van een verbum hebben; ze drukken de tijd van een ander werkwoord uit (V.B. zijn, hebben, zullen)^66..

Kinker heeft tegen deze indeling bezwaren die nog ter sprake zullen komen. Hij zal zelf een andere indeling geven ‘welke meer overeenkomstig is met de tafel der grondbeteekenissen, en uit dien hoofde, gelijk het mij voorkomt, de natuurlijkste algemeene taalkundige verdeeling der werkwoorden is’ (Inl. 166).

64. Kinker veronderstelt blijkbaar iets dadelijks in amor en in ik word gezien: ik word gezien door iemand.

65. Dit soort werkwoorden kan door een geringe wijziging in een andere kategorie belanden: ‘... schoon sommige van dezelve, door eene kleine afwijking van hunne oorspronkelijke beteekenis, eene actieve wijziging kunnen aannemen, welke door het gebruik gewettigd zijnde, hunne immanente in eene transitieve beteekenis doet overgaan: want hierin bestaat het kenschetsende verschil dezer twee soorten van werkwoorden. Wanneer men b.v. zegt: ik ga mijnen weg, heeft dit gaan eene actieve duiding, en zegt niet meer het zelfde, als in: zij gaan te zamen. Den weg gaan is een be-gaan’ (Inl. 166-7).

66. Hier is geen verschil met de ons bekende term hulpwerkwoord. De substantieve ww. zijn wat wij traditioneel koppelww. noemen; de adjektieve ww. zijn ‘onze’ zelfstandige ww.

4.5.4. Kinkers indeling van de werkwoorden.

De inwendige betekenis van de werkwoorden kan - zoals we in 4.4. zagen - het hele veld van de tafel der grondbetekenissen bestrijken. Kinker geeft een indeling - naar de inwendige betekenis - in extensieve, intensieve, dynamische en modale werkwoorden, die tot stand komt door nauwkeurig de tafel der grondbetekenissen te volgen. Uitgaande van de tafel signaleert Kinker het ontbreken van bepaalde werkwoorden in de talen^67.. Het noodzakelijk ‘zijn’, dat we aan ruimte en tijd toekennen (zie het schema van de voorwerpelijke extensieviteit in de BIJLAGE), bijvoorbeeld, zou door een werkwoord vertegenwoordigd moeten worden. Kinker voert termen in voor onderscheidingen uit de tafel waarvoor in de talen geen werkwoord is te vinden: behalve are voor het ‘noodzakelijk zijn’^68., ook sesse, sari, ere en sere^69.. Deze termen zijn - met uitzondering van sere - te vinden in Kinkers indeling die hieronder (zie blz. 27) wordt weergegeven i.p.v. sere wordt de omschrijving ‘een zich ontwikkelen’ gebruikt). In dit overzicht van de belangrijkste werkwoorden (Kinker spreekt van de eerste of wortel-werkwoorden) moeten alle werkwoorden zijn onder te brengen. Het is duidelijk te zien, dat de tafel der grondbetekenissen als leiddraad bij het opstellen van dit schema is gehanteerd.

De presentatie van de nieuwe indeling hoeft niet automatisch het verwerpen van de oude te betekenen. De oude ordening gemaakt naar de funktie van een werkwoord in een verband, dus naar de uitwendige betekenis^70., zou kunnen bestaan naast de nieuwe, die naar de inwendige betekenis. De oude indeling heeft voor Kinker dan ook niet afgedaan: ze wordt aan een kritisch onderzoek on-

67. Kinker stelt dat voor bepaalde onderscheidingen geen werkwoorden in de talen aanwezig zijn. Hij vermeldt niet welke talen hij op dit punt heeft onderzocht.

68. Kinker licht de invoering van de term are als volgt nader toe: ‘Zoo lang wij dernalve voor dit zijn (...) geen werkwoord kunnen aanwijzen, zullen wij het, ter onderscheiding van de overige beteekenissen, welke insgelijks door zijn beteekend worden, een are noemen. Are zal dan beteekenen, niet alleen het zijn van tijd en ruimte, maar ook van een getal, eene betrekking, en in 't algemeen van alles wat voor zichzelve niet is, maar echter als abstractie noodzakelijk gedacht moet worden’ (Inl. 170).

69. Zie voor de betekenis van sesse en sari Inl. 173; voor ere p. 179- 80; voor sere p. 183-4. Zie ook het weergegeven schema aan het eind van 4.5.4.

70. Al is het niet met zoveel woorden gezegd, de indeling in substantieve etc. werkwoorden (zie 4.5.3.) is er een naar de uitwendige betekenis.

[p. 26]

derworpen. De onderscheiding in substantieve en adjektieve werkwoorden, konkludeert Kinker, is willekeurig en ongegrond (zie Inl. 188). Met de onderscheiding hulpww. - andere ww. is hij het eens; hij wijdt zelf een aparte paragraaf aan de hulpww. (Inl. 192-6). De driedeling in verba neutra, activa en passiva hoewel in principe juist (ze geeft onderscheidingen uit de tafel der grondbetekenissen weer!)^71. voldoet niet, omdat ze niet nauwkeurig genoeg is voor een algemene theorie der taal, die een fijnere onderscheiding vereist^72..

Kinker stelt in plaats van de driedeling een andere, heel preciese ordening voor. De uitwendige betekenis van het werkwoord, een agere (zie 4.5.2.), kan acht verschillende schakeringen hebben, die korresponderen met de inwendige betekenis der dynamische voorwerpelijke wortel-werkwoorden en zo indirekt met de momenten der dynamische voorwerpelijke grondbetekenis (Inl. 197). De werkwoorden worden in verschillende typen onderscheiden naar de acht soorten agere. De indeling in achten beeldt nauwkeuriger dan de driedeling, een gedeelte van de tafel der grondbetekenissen af. We geven de acht soorten agere, met voorbeelden, hieronder weer:

1^o	een agere dat een volstrekt neutrum en volstrekt impersonale is, zoals in ERE, ‘waardoor het onveranderlijk bestaan, in abstracto gedacht, uitgedrukt wordt, en waaraan, om die reden, ook geene temporeele beweging kan te beurt vallen, zonder op onzin uit te lopen’ (Inl. 189).
2^o	de zuivere neutra, ‘waarin de daad zelf het gewrocht insluit, en waarbij alleen een adverbium als qualiteit van de daad, en niet als hoedanigheid van den persoon of zaak, gedacht kan worden’ (Inl. 190). V.B. Kunnen, moeten.
3^o	het passieve onzijdige werkwoord zoals in de wereld wordt; het wordt licht.
4^o	het actieve neutrum: het kind wordt een man (de werker is dezelfde als het ‘gewerkte’ waarin het overgaat).
5^o	verba efficientia of causantia: een worden, ‘waarbij het efficiens [dat als oorzaak aan het effect voorafgaat] niet in het effect overgaat, maar daarvan in het denkbeeld onderscheiden blijft’ (Inl. 191)^73.. V.B. het ijs wordt water.
6^o	verba activa: een bewerken, of invloed uitoefenen op iets anders, dat bewerkt wordt. V.B. hij bouwt een huis.
7^o	verba passiva: een bewerkt worden, een ondergaan (het omgekeerde van 6^o). V.B. het huis wordt gebouwd.
8^o	neutra passiva: een ontstaan of gewrocht worden. V.B. nasci = geboren worden; maar ook de verba deponentia (utor, fungor etc.) die volgens Kinker ‘alle de eene of andere wijziging van genieten uitspreken, doch in eenen passieven vorm; even als of men zeide: - ik word gevoed, gelaafd, verzadigd’ (Inl. 191)

71. Kort aangeduid: de verba neutra hebben met de dynamisch voorwerpelijke betrekking zelfstandigheid - toevoegelijkheid, met name met het toevoegelijke te maken. (zie Inl. 180); de verba activa en passiva hebben, wat hun uitwendige betekenis betreft, te maken met de dynamisch voorwerpelijke betrekking tegelijk zijn, op elkaar werken (zie Inl. 181).

72. Zie Inl. 188, waar wordt opgemerkt dat de ‘gewone grammaticale verdeeling der verba, in activa, passiva en neutra, hoewel misschien genoegzaam in elke bijzondere taalkunde, voor eene algemeene theorie der taal, niet dan oppervlakkig en zeer gebrekkig is’.

73. Deze soort vormt de overgang naar de verba activa. De werkwoorden die eronder vallen zijn géén verba activa, want ze drukken geen doen uit, waartegenover een ondergaan staat (zie Inl. 191).

[p. 27]

Schema van de werkwoorden

[p. 28]

[p. 29]

Dit is een indeling voor de taal in 't algemeen. Deze klassifikatie is niet precies zo in de bestaande talen te vinden: 1^o tot en met 4^o, de vier soorten onzijdige werkwoorden, worden in geen enkele taal door bepaalde uitwendige vormen onderscheiden^74..

Het schema van de werkwoorden is hier op blz. 27/8 te vinden. We zien daarin dat Kinker de indeling naar uitwendige betekenis heeft geïntegreerd in zijn eerdere ordening naar inwendige betekenis: bij elk werkwoord verschijnt de aanduiding ‘1e soort, 2e soort etc..’. Op hun ‘basis’, het dynamisch voorwerpelijke, staan de acht soorten bij elkaar^75..

74. ‘Deze vier soorten van onzijdige werkwoorden zijn, schoon zij in geene taal, zoo veel ik weet, door uitwendige kenschetsende formen onderscheiden zijn, van eenen verschillenden aard, en kracht; en wel zoodanig, dat zij eene telkens meerdere toenadering tot het agere te kennen geven: 1. is het ongeworden zijn. 2. Het geworden zijn. 3. Het worden. 4. Het worden van het zijn (...)’ (Inl. 190).

75. Het is op het eerste gezicht vreemd, dat het onderwerpelijke agere in acht soorten wordt verdeeld, die korresponderen met momenten van de voorwerpelijke dynamiteit. Het is echter begrijpelijk wanneer we ons realiseren dat het onderwerpelijke agere hier niet in zijn onderwerpelijkheid, maar als stoffelijke daad wordt beschouwd. Vergelijk Inl. 222: ‘Het zuiverste handelen zelve, het WILLEN, namelijk, is kracht, zelfskracht; in hare hoogste zuiverheid, voorzeker, en onderscheiden van objectieve of natuurkracht; maar echter, als stoffelijke daad, in alles overeenkomstig, en gelijkvormig met de dynamische momenten der voorwerpelijkheid’.

4.5.5. De rol van de tafel der grondbetekenissen; nog enkele opmerkingen over de indeling der werkwoorden.

Kinker noemt als kenmerk van het werkwoord de werkzaamheid. Hij typeert het werkwoord blijkbaar zo vanuit de kennis die hij van talen heeft. Bij het nader uitwerken van deze typering wordt de tafel gehanteerd: de werkzaamheid is onderwerpelijk, is een agere. De indeling van de werkwoorden naar inwendige betekenis laat de rol van de tafel overduidelijk zien: de voorwerpelijke extensieve etc..... werkwoorden korresponderen met voorwerpelijke en onderwerpelijke onderscheidingen. De indeling naar uitwendige betekenis, naar soorten agere, die aan de eerstgenoemde indeling is toegevoegd, geeft ook een gedeelte van de tafel weer: de acht soorten komen overeen met de momenten der voorwerpelijke dynamiteit. We kunnen dan ook konkluderen dat Kinker bij het opstellen van de indeling geheel van de tafel der grondbetekenissen is uitgegaan en dat bij de karakterisering de tafel - naast taalkennis - een rol heeft gespeeld.

Het overzicht van de werkwoorden is een op grond van de tafel opgestelde ideale indeling: alle soorten werkwoorden die erin staan komen in de taal voor. Ze zouden ook in de verschillende talen aanwezig moeten zijn, maar bepaalde onderscheidingen worden daar helemaal niet (are bijvoorbeeld) of in onvoldoende mate (de vier soorten verba neutra bv.) aangetroffen. Dat ligt aan de onvolkomenheid der talen. Daaraan is ook te wijten dat de woorden waarmee de onderscheidingen in het overzicht worden aangeduid, niet altijd even goed voldoen^76.. De talen zijn duidelijk nog niet op het peil van de taal gekomen, maar ze ontwikkelen zich wel in die richting^77.. Zolang ze het niveau van de taal nog niet bereikt hebben, kunnen ze beoordeeld

76. De woorden drukken niet altijd even scherp het denkbeeld uit dat ze moeten vertegenwoordigen. Dat komt door gebreken als synonymie en polysemie in de talen. Ook het in een taal ontbreken van een woord om een bepaald moment van een grondbetekenis aan te duiden kan er schuldig aan zijn; men moet dan zijn toevlucht zoeken tot een zelfgemaakte term (are) of een uitvoerige omschrijving (‘uit-zich-worden’). Zie Inl. 201.

77. ‘De talen zijn zekerlijk nog niet tot die hoogte van beschaving en ontwikkeling gekomen, dat zij alle de wijzigingen, die daardoor aangeduid worden, met die scherpte uitdrukken, als het algemeene begrip van taal dit vereischen zou; maar dat zij echter, alle, door een donker gevoel van het inwendig beteekenende der woorden, als het ware, bij een zich langzaam, maar gestadig ontwikkelend gebruik voortgedrongen worden, om haar uitwendig formalismus daarmede meer en meer te doen overeenstemmen, zou, door eene vergelijking der meerder en minder beschaafde talen, met elkander, ligtelijk aantetoonen zijn’ (Inl. 197).

[p. 30]

worden naar hun overeenkomst of verschil met deze ideale indeling van de werkwoorden.

Hoezeer het overzicht van de werkwoorden van belang is voor ons inzicht in het taalmechanisme [het mechanisme van de taal en van de talen] laat Kinker in een ware lofzang merken:

‘'t Is in deze rangschikking dat wij de schoonheid van het mechanismus der talen, haren verheven wijsgeerigen, en echter slechts door het langzaam en wisselvallig gebruik gevestigden aanleg, leeren schatten en waarderen. Zij zijn, alle, de meer of minder wel bewerktuigde ligchamen, waarvan het menschelijk denkvermogen de bezielende geest is, die er zich in beweegt, en in afteekent. In alle, zijn de werkwoorden de meest bewegelijke, en naar alle rigtingen buigzame ledematen van deze ideale telegraphische werktuigen onzer gedachten; en de schoonste taal zou voorzeker die zijn waarin de eerste of wortelwerkwoorden de volledige grondschets der overige rede-deelen en woorden opleverden, om zich van daar, door het geheele ligchaam der taal heen te verspreiden’ (Inl. 198)^78..

78. De wortel-werkwoorden als grondschets van de andere rededelen: dat zal betekenen dat substantieven en andere partes orationis uit de werkwoorden zijn af te leiden.

4.6. Van de woordsoorten op zich naar het verband tussen de rededelen.

Uit het in 4. 5. voorafgaande is duidelijk geworden wat Kinkers behandeling van het werkwoord inhoudt. De andere woordsoorten worden door hem op soortgelijke manier onder de loep genomen. Het zou te ver voeren dit alles hier weer te geven. De resultaten die door Kinker worden gebruikt komen in de volgende paragraaf ter sprake. Na bestudering van elke woordsoort op zich, vraagt het verband tussen de verschillende rededelen de aandacht. Echte rededelen tekenen in hun uitwendige betekenis het denken af. Ze zijn ‘werktuigelijke formen der taal’ (begin par. 4.4.), ze zijn raderen van een werktuig waarin het denken wordt uitgedrukt, de taal. Het zijn vormen

‘wier bijzondere, aan hun eigen, gedaanten de inwendige beteekenis van het woord omvatten, om het aan de verbeelding in dien zamenhang met andere rede-deelen voortedragen, waarmede het geconstrueerd en zamengevoegd, een architectonisch geheel uitmaakt, door middel van hetwelke de inwendige of stoffelijke beteekenissen der woorden, in eenen gegeven volzin, met elkander eene, door het gebruik kenbare, bezielde teekening van hieroglyphen of typen vormen, welke ons niet alleen de daarin opgesloten denkbeelden herinneren, maar ons dezelve, bovendien, zoodanig vertegenwoordigen, dat wij uit de buiging en beweging hunner mede-

[p. 31]

beteekenende formen, gelijktijdig alle de betrekkingen erkennen, waarin zij tot elkanderen in hunne volzinnen of gedeelten van volzinnen bijeengebragt zijn;’ (Inl. 204).

De echte rededelen staan, als raderen van een het denken afbeeldend werktuig dat taal is, in verband met elkaar (zie 4.4. en Inl. 214-5). De betrekkingen die de rededelen in volzinnen of gedeelten van volzinnen tot elkaar hebben, zullen in par. 4.7. t/m 4.9. centraal staan.

4.7. Betrekkingen tussen rededelen; het syntaktisch grondbeginsel.

In het hoofdstuk getiteld ‘Over de verschillende soorten van woorden, als vormende bestanddeelen eener taal’ (Inl. 214-221) zet Kinker de gegevens uit de hoofdstukken over de woordsoorten bij elkaar, wat iets nieuws oplevert. Hij stelt allereerst nog eens vast dat van de behandelde woordsoorten de eigenlijke rededelen het belangrijkst zijn voor een wijsgerige beschouwing van de taal (Inl. 215). Dat is begrijpelijk: die rededelen hebben alles met het mechanisme van de taal te maken dat Kinker in zijn taalkundige theorie wil bepalen. Onder de echte rededelen neemt het werkwoord de centrale plaats in^79.. Daarnaast zijn de nomina en pronomina van belang: ze hebben een bijzondere relatie tot het zo belangrijke werkwoord. Die relatie bestaat hierin dat de substantieven en pronomina op twee manieren in verband kunnen staan met het werkwoord, te weten: zelfsdadig en lijdelijk^80.. Dat wil zeggen: ze kunnen als onderwerp en als voorwerp fungeren. In het eerste geval worden ze met agens, werker of persoon aangeduid, in het andere met actum, gewerkte of zaak. De ‘term’ waarmee het werkwoord wordt getypeerd is - zoals we weten - agere. Nomina en pronomina kunnen ‘of den grond [dan:agens], of het resultaat [dan:actum] van het verbale agere’ voorstellen (Inl. 216).

De twee mogelijke betrekkingen tussen het werkwoord en de pronomina/substantiva zijn van groot belang^81.: de inrichting van de volzin (of een gedeelte van een volzin) - dus de syntaxis! - is erop gebaseerd.

‘Het geheele geheim der grammaticale synthesis, of syntaxis, is op deze eenvoudige onderscheiding van agens, of persoon, to agere, en zaak, of actum, gegrond; en alle daarvan afwijkende wijzigingen der zegging laten zich zonder veel inspanning tot deze drie termen herleiden: want- de hoedanigheden, of als hoedanigheden voorgestelde begrippen, welke, in eenen volzin, in de gedaante van adjectiva of adverbia aan de persoon, de daad of zaak toegevoegd worden, hechten zich slechts aan het woord, waaraan zij hunne kleur verbinden; en de overige woordsoorten zijn

79. Het belang van het werkwoord is al in 4.5. duidelijk gemaakt. Zie verder Inl. 215-6.

80. Deze termen zijn bij Kinker onder meer te vinden in een citaat over het substantief: ‘Overal geldt het naamwoord met betrekking tot het werkwoord, waarop het invloeit, voor eenen zelfsdadigen derden persoon, HIJ, ZIJ; en met betrekking tot het werkwoord dat er op invloeit, voor eenen lijdelijken derden persoon, HEM, HAAR...’ (Inl. 125).

81. Naast het genoemde syntaktische belang wijzen we er nog op dat de relatie agens-werkwoord zelfs essentieel is voor het werkwoord-zijn; volgens Kinkers redenering: ‘Wanneer ik zeg, sum, potes, vult, amat enz., dan betrek ik het esse, posse, velle, amare onmiddellijk op een' persoon, of iets anders voorgesteld als persoon, qui est, potest, vult, amat. Zonder deze onmiddellijke betrekking op een agens, zou het geen werkwoord zijn: het eigendommelijke, en bijzonder kenschetsende van dit taaldeel, is het persoonlijke, dat er in de form der zegging onafscheidelijk mede verknocht is.
Door er deze persoonlijkheid aan te ontnemen, verliest het zijne hoedanigheid, en wordt een substantivum, een agens of actum gelijk in den infinitivus, wanneer ik daarbij niets denk, waarop ik de daad betrekkelijk maak’ (Inl. 126-7).
OPMERK. Omgekeerd wordt dan ook een substantief of adjektief een werkwoord zodra men er een nieuw agens bij zet. V.B. ik oog, ik heilig.

[p. 32]

slechts hulpteekenen, welke niet, of slechts bij plaatsvervanging^82., tot het werktuigelijke der taal behooren, en voor het overige tot niets anders strekken dan om tot de inwendige beteekenis der rededeelen het hunne toetebrengen, of om deze voertuigen der gedachten, of wel de volzinnen, of gedeelten derzelven aaneenteschakelen, en er de overgangsbetrekkingen van aantewijzen’ (Inl. 216).

Het ‘grondbeginsel der woordverbinding’ (Inl. 216) is volgens Kinker persoon:daad:zaak of agens-agere-actum. Een bewering die hij aannemelijk maakt door op te merken dat de hulpwoorden als rededelen afvallen^83. en dat de adjektiva en adverbia in hun uitwendige betekenis een geheel vormen met de persoon, daad of zaak waaraan ze gehecht worden. Het taalmechanisme, waarvan de rededelen de raderen zijn, draait dus om persoon: daad:zaak. Alle ‘spraakvoorstellingen’ kunnen tot dit eenvoudige syntaktische grondbeginsel worden teruggebracht^84..

Om te tonen hoe we ons de driedeling in de praktijk moeten voorstellen, neemt Kinker als voorbeeld twee zinnen van Cicero (zie Inl. 217-9 en noot 89). Waarom juist latijnse zinnen, terwijl - zoals hij zelf zegt - alle samengestelde zinnen uit welke taal dan ook als voorbeeld zouden kunnen dienen? De keus is in ieder geval gevallen op twee tamelijk ingewikkelde zinnen. Bij de behandeling van zijn voorbeeld blijkt Kinker in een volzin (phrase) een aantal voorstellingen (propositiones) te onderscheiden^85.. Die voorstellingen bevatten de drie termen persoon, daad en zaak. Die termen kunnen zelf soms nog verder, ook in drieën, ontleed worden. Op het niveau van het verband tussen de verschillende propositiones in een zin ziet Kinker dezelfde driedeling; het voegwoord wordt in dat geval als werkwoord opgevat (zie Inl. 219). We zullen dit alles illustreren aan de volgende Nederlandse zin:

Omdat hij een boek dat als leesvoer voor het grote publiek zou dienen niet wilde schrijven, kon de serieuze auteur het geld om zijn schulden af te lossen, niet bij elkaar krijgen.

1)	indeling binnen de voorstellingen A en B^86.   hij-----------------------persoon A niet wilde schrijven------daad   een boek dat....dienen----zaak     de serieuze auteur-------------persoon B kon niet bij elkaar krijgen----daad   het geld om....af te lossen----zaak
2)	verband tussen de voorstellingen A en B: A veroorzaakt B A----------persoon omdat------daad B----------zaak

82. Voegwoorden kunnen volgens Kinker soms een werkwoord vervangen. Zie hiervoor de ontleding van de zinnen die volgt in deze zelfde paragraaf.

83. Kinker schenkt hier geen aandacht aan de lidwoorden, die hulpwoorden én rededelen zijn.

84. ‘Tot dit eenvoudige, maar tevens zich tot in het oneindige wijzigende grondbeginsel der woordverbinding “PERSOON(1): DAAD(2):ZAAK(3)” kunnen de meest ingewikkelde spraak-voorstellingen terug gebragt worden; zij kunnen, elk, afzonderlijk genomen, wel minder, maar geen meer termen bevatten’. (Inl. 216). Wanneer spraak-voorstellingen slechts twee termen bevatten (V.B. ik wandel) zou er toch sprake zijn van drie termen, want ik wandel = ik wandel een wandeling.

85. Kinker geeft aanvankelijk geen definitie van volzin en voorstelling. We moeten uit de voorbeelden opmaken wat hij eronder verstaat. Volzin(phrase) is een taal-geheel dat begint met een hoofdletter en eindigt met een punt. Voorstelling (propositio) is een hoofd- of bijzin.
Later definieert Kinker voorstelling en volzin m.b.v. het syntaktisch grondbeginsel: ‘Alle voorstellingen drukken dus, op de eene of andere formelijke dynamische wijze, een A:B uit; en een volzin is niets anders dan eene zamengestelde afreekening van één of meer eenvoudige, of door andere rededeelen gewijzigde voorstellingen’ (Inl. 221).

86. De indeling in A en B lijkt op onze ontleding in hoofd- en bijzinnen. Het opmerkelijke verschil is dat het voegwoord in de ontleding niet bij een van de zinnen getrokken wordt.

[p. 33]

3)	verdere ontleding van één term, nl. de zaak in A. dat---------------------------------------persoon zou dienen-----------------------------daad als leesvoer voor het grote publiek------zaak

Op drie niveaus vinden we persoon-, daad-, of zaak-afbeeldende termen. Het gaat trouwens nog verder: ook tussen volzinnen onderling geldt de indeling in drie termen! Zelfs een ‘geheel regelmatig uit elkander gezet betoog’ (Inl. 221-2) zou qua vorm niets anders zijn dan die bewuste driedeling. Overal treffen we de drie termen aan, ook al lijken ze op het eerste gezicht niet aanwezig: Kinker ziet ook in gevallen als cogito (= ik(1) denk(2) een gedachte(3)) en ik wandel (= ik(1) wandel (2) een wandeling(3)) (Inl. 220-1) het grondbeginsel werken. Het vaststellen van een syntaktisch grondbeginsel, dat op verschillende niveaus werkt, is een nieuw en uitermate belangrijk resultaat in Kinkers taalkundige theorie. Het principe waarop het taalmechanisme berust is ermee bloot gelegd.

4.8. Enkele problemen m.b.t. de analyse.

De voorbeelden uit de vorige paragraaf zouden misschien de indruk kunnen wekken, dat Kinkers analyse van volzinnen en voorstellingen een duidelijke, probleemloze manier van ontleden is. Die indruk is niet juist. Kinker snijdt zelf één probleem aan: de beslissing bij welke term een hulpwoord hoort. Als voorbeelden noemt hij de voorzetsels in gevallen als ‘residebit in republica’ en ‘exhauretur ex urbe’. Kinker meent tenslotte dat de voorzetsels bij het werkwoord en niet bij het substantief horen en hij motiveert die keus met een vernuftige redenering (Inl. 227-8).

Een andere kwestie zijn bepaalde schijnbaar eenvoudige volzinnen. Volzinnen die op het eerste gezicht slechts één voorstelling lijken te bevatten, maar die bij nadere bestudering toch gekompliceerder blijken te zijn. Een voorbeeld is de zin ‘De vruchtbare grond wordt door de koesterende stralen der zon weldadig verwarmd’ (Inl. 229). Behalve een verdeling van de zin in persoon (de vruchtbare grond), daad (wordt weldadig verwarmd door) en zaak (de koesterende stralen der zon) is een verdere analyse van deze termen mogelijk. Die analyse ziet er als volgt uit:



Kinker ontleedt de propositie^87. die uit ‘de vruchtbare grond’ e.d. is te halen. Zonder overigens van een causaal verband of van invloed te willen spreken wijzen we erop dat dit ook gebeurt in de grammatika van Port-Royal^88. (zie MOK 10-13 voor

87. De hier door mij gebruikte term propositie is de propositie uit de logika (zie LEMMON 11) en niet Kinkers voorstelling/propositie.

88. Gegevens over de Port-Royal-grammatika zijn te vinden in 6.2.1.

[p. 34]

het bekende voorbeeld Dieu invisible a créé le monde visible).

4.9. De syntaxis en de taal.

In de voorafgaande paragrafen is het ‘grondbeginsel van de woordverbinding’ vastgesteld: een indeling in persoon, daad en zaak, ook door Kinker wel kortweg aangeduid met a:b. Kinker gebruikt letters als symbolen om op verschillende niveaus de driedeling aan te geven: binnen de volzin en tussen de volzinnen onderling^89.. Op de betrekkingen tussen volzinnen gaat hij niet verder in, wel op de verhoudingen binnen een volzin.

Het verband tussen de rededelen is iets wezenlijks voor taal: zonder rededelen die in een bepaald verband het denken, de ‘gedachteleiding’ afbeelden, zou taal geen taal zijn^90.. Om tot meer dan een warrige opeenvolging van aangeduide begrippen te komen is het redekundig verband onmisbaar:

‘Tot eenen volzin, taal-voorstelling, of gedachteleiding, wordt vereischt, dat er tevens de wijze in uitgedrukt wordt, waardoor wij de denkbeelden, die er in afgeschetst zijn, al denkende in onze verbeelding verbinden; en dit is slechts door synthetisch zaamgekoppelde rede-deelen mogelijk: want deze uiten, behalve het denkbeeld, dat zij voordragen, het dynamisch-redekundig verband, waarin zij gedacht worden’ (Inl. 231-2).

De syntaxis geeft het voorschrift voor de verbindingen tussen rededelen^91. en is, uit dien hoofde, uitermate belangrijk.

Uitgaande van het basisprincipe a:b zijn er verschillende soorten betrekkingen mogelijk. De syntaxis wijst de volgende, in alle talen aanwezige regeringen (regimina) aan^92.:

-	de algemene substantieve beheersing: een bijvoegelijke term wordt door zijn hoofdterm geregeerd^93.. V.B. de sponsachtige aarde verzwelgt gretig het invloeijende water.
-	een louter verbale regering; ‘die, (...) waardoor eene van een ander denkbeeld afgetrokken betrekking te kennen gegeven wordt’ (Inl. 234)^94.. V.B. de zoon van Brutus; de kleur van zijn haar.
-	de regering waardoor de nominativus zijn invloed op het verbum te kennen geeft^95.. V.B. het water stroomt, de vijanden naderen.
-	het belangrijkste regimen: dat waardoor het verbum zijn invloed op de zaak uitdrukt. Deze regering is veelsoortig^96., zoals blijkt uit het voorbeeld: Ik heb hem door een' brief in zeer voorzigtige bewoordingen het overlijden van zijnen vriend gemeld.

In deze zin zijn vier akkusatieven te onderscheiden, één echte en drie ‘vermomde’. Analyse levert vier a:b's op:

1)	ik(a) - heb gemeld aan (:)- hem(b);

89. Kinker komt zelfs tot wat ik een symbolisering van het werktuiglijke der taal zou willen noemen. Hij laat nl. zien dat de ‘formelijke gedachtenleiding’ (Inl. 224) van zijn twee latijnse voorbeeldzinnen in symbolen is weer te geven. In het hieronder weergegeven schema wordt een voorstelling aangeduid met A:B; de betrekkingen van persoon, daad en zaak met adjektieven en adverbia door A(h, i, k), : (l, m, n), B(o, p, q). Een volzin, die niets anders dan ‘eene zamengestelde afteekening van één of meer eenvoudige, of door andere rededelen gewijzigde voorstellingen’ (Inl. 221) is, wordt met



aangegeven.
De zinnen zijn: Quare, quoniam id, quod primum atque hujus Imperii disciplinaeque majorum proprium est, facere nondum (ego) audeo: faciam (ego) id, quod est ad severitatem lenius, ad communem salutem utilius.
Nam si te interfici (ego) jussero, residebit in republica reliqua conjuratorum manus: sin tu (quod te jam dudum (ego) hortor) exieris; exhaurietur ex urbe tuorum comitum magna et perniciosa sentina rei-publicae (Inl. 217)



(Inl. 225).

OPMERK.

Kinker merkt nog op dat het schema het verband waarin de rededelen geplaatst zijn niet volledig en volstrekt nauwkeurig uitdrukt. Op Inl. p. 226 wordt gezegd wat daaraan ontbreekt. Volledigheid en volstrekte nauwkeurigheid zijn ook niet vereist voor deze illustratie van het werktuigelijke der taal.

90. Taal zou zonder rededelen die in een bepaald verband tot elkaar staan niets anders dan een ‘reeks van onbuigbare hieroglyphen’ zijn, ‘welker op elkandervolging de aanschouwingen, en aandoeningen, gelijk zij zich in onze zelfsbewustheid bij opvolging vervangen, in hare in 't oneindige uitloopende soortelijke verscheidenheden zouden vertegenwoordigen, 't welk uit zijnen aard niets anders dan eene zeer gebrekkelijke beeldspraak zou opleveren, welke de benaming van taal niet verdienen zou’ (Inl. 230). Taal is in essentie een redekundig werktuig en niet slechts ‘de bewaarplaats (dépot) der gedachte-teekenen, als bloote zaak- en denkmerken beschouwd’ (Inl. 230).

91. De syntaxis ‘wijst de onderscheiden, door het gebruik gevestigde modi aan, waarop de (a:b^s) eener gedachte-leiding afgeteekend, en met eene (hoewel symbolische en verborgen) syllogistische kracht aan elkander geschakeld worden’ (Inl. 232).

92. Deze regeringen zijn in alle talen aanwezig, maar kunnen een verschillende vorm hebben: zo neemt - wat de substantieve beheersing betreft - het adjektief in het Grieks en Latijn geslacht, getal en naamval van het substantief waarbij het hoort, over, terwijl dat in bepaalde andere talen niet het geval is.

93. De algemene substantieve beheersing kan optreden bij alle drie de termen (A,: ,B) zoals het voorbeeld laat zien. De verba doen zich t.o.v. adverbia voor als de nomina t.o.v. de adjektieven, d.w.z. als substantieven. Substantief in de betekenis van iets zelfstandigs.

94. De genitivus drukt zo veel verschillende (verbale) betrekkingen uit, dat we alleen uit het verband van de betekenissen kunnen opmaken ‘welke verbale regering er, eigenlijk en streng genomen, door aangeduid wordt’ (Inl. 234). V.B. de geur van de bloem. Betekent dit: de geur die de bloem geeft of de geur die de bloem eigen is of.... We komen er niet met alleen het syntaktisch verband als gegeven! Zie Inl. 234-5.

95. ‘Door deze regering neemt het werkwoord het getal, en in die talen, waarin de verba, even als de adjectiva, aan eene geslachtsbuiging onderworpen zijn, (gelijk in sommige Oostersche talen) het geslacht van den nominativus aan, om daardoor zijnen agens aantetoonen’ (Inl. 235).

96. Hoe veelsoortig deze regering is hangt van het werkwoord in kwestie af: ‘Deze regering is zoo velerlei, als er onderscheiden inwendige beteekenissen het werkwoord aanhangen, waardoor dan eens dit, dan wederom een ander, dikwijls ook wel meer dan een geval (casus) gevorderd wordt’ (Inl. 235). Zie het voorbeeld melden in de tekst.

[p. 35]

2)	ik(a) - heb gemeld door (:) - een' brief (b);
3)	ik(a) - heb gemeld in (:) - bewoordingen (b); 4) ik(a) - heb gemeld(:) - het overlijden(b). De b's in 1 t/m 3 zijn vermomde akkusatieven. De voorzetsels worden in de analyse bij de werkwoorden getrokken, zoals in de vorige paragraaf al is opgemerkt. Melden zou ten aanzien van de vier verschillende ‘objecten’ (Inl. 238) ook vier verschillende betekenissen hebben.

De drie vermomde akkusatieven vormen voor Kinker een aanleiding om op te merken, dat er in de algemene taalkunde slechts twee naamvallen zijn aan te nemen, ‘de volstrekte nominativus, of casus rectus, en de volstrekte accusativus, of casus obliquus’. Hij voegt eraan toe: ‘De eerste is bestendig het subject(a) de tweede het object(b) tusschen welke beide slechts één term, een agere(:) gedacht wordt’ (Inl. 237). Uit die laatste opmerking wordt meteen duidelijk waarom Kinker slechts twee naamvallen onderscheidt: twee naamvallen passen keurig in de driedeling, het syntaktisch basisprincipe van de taal!

4.10. De toepassing van de tafel der grondbetekenissen op de taal: het doel bereikt.

We zijn vrijwel aan het eind van de verhandeling gekomen. Er volgt nog een kort, beschouwend hoofdstuk waarin de reeds eerder uiteengezette gedachten nog eens bij elkaar staan onder het hoofdje ‘Beantwoording der vraag: - wat is taal?’ (Inl. 243-6). Het door Kinker opgestelde programma is afgewerkt. Dat betekent dat de tafel der grondbetekenissen op de taal is toegepast. Bij de behandeling van de woordsoorten gingen we al de rol van de tafel na (zie 4.5.5.). We doen dit nu ook voor de andere punten, de volzinnen en de syntaxis.

De resultaten die in de hoofdstukken over de woordsoorten zijn bereikt wijzen op de driedeling persoon-daad-zaak, die op verschillende niveaus, in en tussen volzinnen geldt. Taalwaarneming gekombineerd met een karakterisering van de woordsoorten (m.b.v. de tafel!), vormen de achtergrond van dit syntaktisch basisprincipe. De twee belangrijke betrekkingen van het werkwoord, die tot het onderwerp en tot het voorwerp, worden vastgesteld op grond van taalwaarneming. De formulering in termen van persoon, daad en zaak is ontleend aan de tafel der grondbetekenissen^97.. De verschillende regeringen die de syntaxis, uitgaande van het basisprincipe, aanwijst, korresponderen met een gedeelte van de tafel, nl. met het voorwerpelijk dynamische. Een begrijpelijke zaak, wanneer we bedenken dat de regeringen alle zijn terug te voeren op persoon, daad(agere), zaak^98. en dat het agere te verdelen is in soorten die overeenkomen met voorwerpelijk dynamische momenten (zie 4.5.4. en noot 75).

Bij alle in 4.2. genoemde punten is de tafel dus op een of andere manier toegepast. De toepassing van de tafel moet ons een beeld van de taal geven (zie 4.1.). We hebben de in fig. 5

97. Zie voor persoon en daad 4.4. en voor zaak de voorstelling van het werken op iets, zoals die gegeven wordt in Inl. 51.

98. ‘In de syntaxis is het verbale agere, in zijne verschillende objectief-dynamische wijzigingen, een (:), (wanneer men, door dit (:), het begrip, verhouding, in zijne hoogste algemeenheid verstaat)tusschen A (het agens) en B(het actum); en de verschillende soorten van regimina, die uit dit (A:B) noodzakelijk voortvloeijen, zijn daaruit ligtelijk optemaken’ (Inl. 232-3)

[p. 36]

aangegeven weg gevolgd en weten nu, wat het begripsaspekt aangaat, welke begrippen en onderscheidingen in de taal moeten voorkomen, nl. die uit de tafel der grondbetekenissen. (Voor de verschillende woordsoorten is dit uitgewerkt). Wat het taalmechanisme betreft is duidelijk geworden dat het om de rededelen draait en dat het beheerst wordt door het principe van de driedeling. De behandeling van de twee aspekten die aan taal zijn te onderscheiden, heeft ons een beeld van de taal opgeleverd. Een ideaalbeeld, waarnaar de bestaande talen beoordeeld kunnen worden. Kinkers doel, het wezen van de taal bepalen, is - via de voorgestelde weg van het denken - bereikt.

De bepaling van het wezen van de gedachte taal is het eindpunt van de verhandeling. Kinker gaat niet tot een beoordeling van de bestaande talen over. Hij beperkt zich tot een opmerking over de meest volmaakte taal, de taal die de daad van het denken het allernauwkeurigst weergeeft (zie Inl. 246).