Een literair-historisch onderzoek naar de effecten van ontleningen op de compositie en de zingeving van de 'Roman van Heinric en Margriete van Limborch'

[p. 237]

Hoofdstuk IX
De Spiegel historiael van Jacob van Maerlant

I. Aanloop

Maerlants invloed op de Middelnederlandse ridderepiek is nog nooit systematisch onderzocht en ook voor de HMvL zijn de Maerlant-sporen nog niet echt getraceerd. Wel is er al vaker verondersteld dat stukken uit de Torec ten grondslag zouden kunnen liggen aan de avonturen van Jonas in de allegorische avonturenburcht en is er wel eens geopperd dat er overeenkomsten bestaan tussen de Historie van Troyen en Boek IX terwijl in Boek VIII relicten zouden zitten van Alexanders Geesten.¹

Dat de lange opsomming van heidense en christelijke troepen in het achtste HMvL-boek tot stand was gekomen op basis van ontlening, vermoedde de eerste uitgever van de tekst, Van den Bergh, 150 jaar geleden al. Hij veronderstelde dat de troepenbeschrijving onder invloed van de Ilias van Homeros was ontstaan: ‘Zijne optelling der verschillende volkeren die den soudaan bij het beleg van Constantinopel te hulp kwamen, alsmede die der tegenpartij [...], herinnert ons blijkbaar de opgaaf der schepen en volksstammen voor Troje in de Ilias’.² De gelijkenissen met de Ilias zijn echter vaag en weinigzeggend en in elk geval onvoldoende om tot rechtstreekse beïnvloeding te besluiten. Na de speculatie van Van den Bergh liet men de zaak meer dan een eeuw rusten. In mijn zoektocht naar de bron van deze troepenopsomming stuitte ik echter op een aantal passages uit Maerlants Spiegel historiael die grote gelijkenissen met de opsomming van de troepen uit de HMvL vertonen.³ Ik maak mij sterk dat we met dit werk wel de bron voor de troepenbeschrijving hebben gevonden. Vooraleer ik de HMvL en de Spiegel historiael naast elkaar leg, behoeft dit werk van Maerlant wel eerst een nadere introductie.

1 Zie Van Mierlo 1949, 369. Vergelijk ook Meesters 1951, XXVII voor een overzicht.

2 Van den Bergh 1846-1847, XVI-XVII.

3 Mijn dank gaat in dit verband uit naar Willem Kuiper, die mij toestond om het bestaande namenrepertorium van het P.J. Meertensinstituut in Amsterdam te consulteren. Door een aantal namen uit de bewuste HMvL-passage in te tikken, kwam ik automatisch bij Maerlants Spiegel historiael als bron terecht.

[p. 238]

II. Maerlant en de Spiegel historiael

1. De receptie van Maerlants werk

Dat de geschriften van Jacob van Maerlant zelfs in zijn tijd al op ruime schaal verspreid waren, staat buiten kijf.⁴ Van Oostrom gaat zelfs zover om te beweren dat het

niet makkelijk [valt] om tussen 1250 en 1450 auteurs te noemen die niet iets van Maerlant blijken te kennen, soms zelfs zwaar op hem leunen. Zij variëren van trotse slippedragers zoals Lodewijc van Velthem tot stilzwijgende navolgers. Maerlants invloed strekt zich zelfs uit tot in het genre waaraan hij zelf zozeer het land had, in casu de ridderroman,⁵ waarin een manifeste neiging doorzet om de zaken kroniekmatig aan te pakken. [...] Jacob van Maerlant is dus ontegenzeggelijk de stamvader van een zeer uitgebreide familie van Nederlandstalige schrijvers. In die rol is hij de eerste schrijver in de Nederlandse literatuurgeschiedenis die waarachtig school gemaakt heeft.⁶

Brabant is onmiskenbaar één van de belangrijkste afzetgebieden geweest voor ‘de vader der dietsche dichteren algader’.⁷ Ik zal hier volstaan met een overzicht van de meest bekende voorbeelden van een Brabantse Maerlant-receptie aan het einde van de dertiende en in de loop van de veertiende eeuw.⁸

Het vroegste getuigenis van Maerlants invloed in Brabant is vermoedelijk te vinden in de Middelnederlandse Lorreinen-voortzetting (Brabant, ca.1300), waarin sporen van de Spiegel historiael aanwezig zouden zijn.⁹

Omstreeks 1316 ontstond, waarschijnlijk onder supervisie van Lodewijc van Velthem, de

4 In het notenapparaat bij de vakeditie van Maerlants Wereld geeft Van Oostrom een beeld van wat er van Maerlants nawerking in de praktijk al is onderzocht. Vergelijk Van Oostrom 1996, 493-495.

5 Het idee dat Maerlant zelf neerkeek op de ridderromans, is omstreden. Vergelijk Jongen 1988, Hoofdstuk V. Overigens is Van Oostrom zelf genuanceerder dan hij hier laat uitschijnen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit datzelfde Maerlants Wereld, wanneer hij het heeft over het belang van de ridderroman Torec, die volgens Van Oostrom bedoeld was voor de jonge Floris V. (Van Oostrom 1996, 130-132).

6 Idem, 386-387.

7 Ook in Holland en Vlaanderen was Maerlant-invloed merkbaar. Vergelijk Van Oostrom 1992b, 57 en 145-152 voor een bespreking van Willem van Hildegaersberch en heraut Beieren. Werner Verbeke wees in een referaat voor de themagroep Epiek op Maerlants invloed op Het Leven van Sint-Amand van de Bruggeling Gillis de Wevel.

8 Een grondige studie van de Maerlant-receptie lijkt een desideratum, waar in de volgende jaren dringend werk zou van moeten worden gemaakt. Ik beperk me hier tot Brabant omdat ook de HMvL in die regio gesitueerd wordt (vergelijk Hoofdstuk XII).

9 Zie voor een argumentatie Van der Have 1990, 125-128 en 138.

[p. 239]

monumentale Lancelotcompilatie (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek 129A10).¹⁰ Deze compilatie bevat niet alleen het enige getuigenis van de aan Maerlant toegeschreven Roman van Torec, maar heeft ook duidelijk een beroep gedaan op de Spiegel historiael: in de loop van de vertaling van La Mort le Roi Artu wijkt de compilator immers plots van zijn bron af om een fragment uit Maerlants wereldkroniek op te nemen.¹¹ Velthem, de bezitter van de Lancelotcodex, wordt wel eens de ‘executeur van Maerlants litteraire testament’ genoemd.¹² Deze Brabander vervolledigde dan ook Maerlants Spiegel historiael met het ontbrekende stuk van de Vierde en met een Vijfde Partie. De Vierde Partie voltooide hij in opdracht van de edelvrouwe Maria van Berlaer; met de Vijfde Partie ‘solliciteerde’ hij bij Gerard van Voorne, de zoon van Maerlants vroegere maecenas Albrecht van Voorne. Of hij met deze sollicitatie ook succesvol was, weten we niet, maar in elk geval voltooide Velthem in opdracht van deze Gerard van Voorne in 1326 de ook al door Maerlant begonnen Graal-Merlijncyclus.¹³

Het heeft er alle schijn van dat de zogenaamde ‘Antwerpse school’ in Maerlants voetsporen heeft gelopen.¹⁴ Jan van Boendale klaagt erover dat in de Spiegel historiael alles zo door elkaar staat, dat het moeilijk is om er gericht in te zoeken.¹⁵ Daarom schrijft hij voor degenen die vooral in de Brabantse geschiedenis geïnteresseerd zijn, de Brabantsche Yeesten. ‘Dat bij de constructie van dit Brabantse verleden Boendale er niettemin geen been in heeft gezien om duizenden verzen uit de Spiegel historiael over te pennen, tekent dan anderzijds weer de intense eerbied die hij Maerlants werk toedroeg.’¹⁶ In de Lekenspieghel wordt Maerlant bedacht met de bekende, lovende omschrijving als zou hij de literaire vader van de volkstalige dichters zijn (cap. 15, vs. 119)¹⁷ en in Jans Teesteye beveelt Boendale het Brabantse hofpubliek het werk van zijn

10 Zoals gezegd (cf. Hoofdstuk II) zal ik op de ingewikkelde problematiek van de totstandkoming van de Lancelotcompilatie en de rol van de verschillende kopiisten en de corrector daarbij, hier niet ingaan. Zie voor een recent overzicht van de problematiek Besamusca & Gerritsen 1992. Vergelijk ook Croenen & Janssens 1994a en 1994b.

11 Zie onder meer Janssens 1985, 360.

12 Door Van Oostrom 1982, 35. In het citaat aan het begin van dit hoofdstuk bestempelt Van Oostrom hem als ‘trotse slippe[n]drager’.

13 Informatie uit Van Oostrom 1982, 35-37. Vergelijk ook Janssens 1985, 358-361. Zie voor de Merlijncontinuatie ook Kienhorst 1988, dl.1, 140-143.

14 Vergelijk bijvoorbeeld Heymans 1989, 26-29.

15 Deze uitspraak van Boendale komt verderop nog ter sprake bij de bespreking van de ontleningen door de HMvL-dichter.

16 Citaat uit Van Oostrom 1996, 383. Janssens 1985, 358 spreekt over 6470 ontleende verzen op een totaal van 16318.

17 De Vries 1844-1850, dl.II.

[p. 240]

bewonderde voorbeeld aan (vs.812-815)¹⁸. Ook de Brabantse auteur van de Vierde Martijn (ontstaan 1299) geeft toe door Maerlant te zijn geïnspireerd (vs.1-3)¹⁹ en zelfs de Brabantse mysticus Ruusbroec (1293-1381) moet door Maerlant zijn beïnvloed.²⁰

De ‘Bijbelvertaler van 1360’, die in opdracht van de Brusselse burgermaecenas Jan Tay de eerste Historiebijbel in de volkstaal creëerde, selecteert in zijn proza-Alexander passages uit Alexanders Geesten en de Spiegel historiael. Zijn Destructie van Jerusalem is een prozabewerking van Maerlants Wrake van Jherusalem, het slotdeel van de Rijmbijbel.²¹

Daarnaast pleiten ook codicologische argumenten voor de bekendheid van Maerlant-werken in Brabant. Enkele voorbeelden mogen dit illustreren. Het enige volledig bewaarde handschrift van de eerder genoemde Lancelotcompilatie, wordt in het eerste kwart van de veertiende eeuw in Brabant gesitueerd. Het colofon op f.238r^o vermeldt: ‘Hier indet boec van lancelote dat heren lodewijcs es van velthem.’²² Verder is in de Brabantse codex van ca.1374 die het enige bekende Middelnederlandse Beatrijs-handschrift bevat, naast de Brabantse Dietse doctrinael en werk van Ruusbroec, onder meer ook Maerlants Heimelijkheid der Heimelijkheden overgeleverd.²³ Vermeldenswaard is ook het zogenaamde Heber-Serrure-handschrift uit de Universiteitsbibliotheek van Gent, een verzamelcodex uit Rooklooster die daar rond 1400 door een anonieme maar blijkbaar zeer actieve librarius vervaardigd moet zijn: ‘De kopiist van het handschrift, die tevens de keuze van de inhoud heeft bepaald, heeft uit de Eerste, Tweede, Derde en Vierde Partie van de Spiegel historiael bloemlezingen van uitspraken door klassieke auteurs en enkele kerkvaders bijeengebracht. [...] Het handschrift bevat voorts nog andere teksten dan delen van florilegia uit de Spiegel historiael, zoals het Miserere van de kluizenaar van Moiliens (in de vertaling van Gielis van Molhem en een verder onbekende Heinrec), excerpten uit Die

18 Snellaert 1869, 137-275.

19 Hij doet dat met de intussen bekend geworden woorden: ‘Jacop die van mertene vant / Heeft mi gesent enen brant / Die mi heeft ontsteken.’ (1-3) Ik citeer naar de editie van Hegman 1958a.

20 Over Maerlants invloed op Ruusbroec zie Bastings 1991 en Van Elmbt 1989.

21 Informatie uit Deschamps 1972, 154. Zie ook Janssens & Uyttersprot 1997, 114.

22 Zie Kienhorst 1988, dl.1, 14-16.

23 Zie daarvoor bijvoorbeeld de inleiding op de nieuwste Beatrijs-editie van Wilmink & Meder 1995, 38-40. Het handschrift wordt gesitueerd in Brabantse hofkringen, volgens Meder ten tijde van Jan II, Jan III of diens opvolgster Johanna.

[p. 241]

Rose van Heinric, excerpten uit het Boec vander wraken en uit Van der feesten een proper dinc, alsmede de volledige tekst van de vier Martijns en Maerlants Der kerken clage.’²⁴

24 Ik baseer mij voor deze informatie op de beschrijving van het handschrift in het onuitgegeven proefschrift van Biemans 1995, dl.1, 85-86.

2. De Spiegel historiael (SpH)

Maerlant ging met zijn SpH van start na een al goed gevulde schrijverscarrière.²⁵ In opdracht van de Hollandse graaf Floris V schreef hij van 1284 tot 1288 aan dit magnum opus, een Middelnederlandse wereldgeschiedenis in verzen met als hoofdbron het Latijnse Speculum Historiale van de dominicaan Vincentius van Beauvais. Hoewel Maerlant zijn Latijnse brontekst in hoofdlijnen volgt en grote stukken uit het werk getrouw vertaalt, laat hij tegelijkertijd ook heel wat informatie weg, voegt materiaal uit andere bronnen toe en wijzigt het opzet van de boeken en de hoofdstukken.²⁶ De structuur van Maerlants tekst ziet er als volgt uit. Eerst en vooral is het werk in grote delen gestructureerd: de zogenaamde Partieën. Iedere Partie is dan weer in ‘boeken’ onderverdeeld; ieder ‘boek’ bestaat uit een aantal hoofdstukken of ‘capittels’. De Eerste Partie loopt van de schepping tot de dood van keizer Claudius in het jaar 57 na Christus. De Tweede Partie schrijft Maerlant niet zelf, maar laat hij over aan zijn tijd- en streekgenoot Philip Utenbroeke. De Derde Partie begint bij de neergang van het Romeinse Rijk met de regering van de keizers Gratianus en Valentianus in 381 en loopt tot 802, ten tijde van Karel de Grote. De Vierde Partie maakt Maerlant niet af. Hij schrijft eraan tot en met boek III, c. 33. Daarna heeft hij het werk blijkens zijn eigen mededeling terzijde gelegd, om het niet meer terug op te pikken. Het Maerlant-gedeelte uit de Vierde Partie bevat de geschiedenis van 802 tot 1113, de tijd van de eerste kruistocht. Het is Lodewijc van Velthem die de Vierde Partie zal voltooien en er nog een Vijfde (de geschiedenis tot de eigen tijd) aan zal toevoegen (cf. supra).

Van geen enkele Middelnederlandse tekst in verzen zijn ook maar bij benadering zoveel bronnen bewaard als van de SpH: 250 in totaal, verspreid over ruim vijftig bewaarplaatsen in bijna evenzoveel steden in een tiental landen, waarbij de overgrote meerderheid van de bronnen gedeelten bevat uit de Eerste Partie van dit werk.²⁷ Van Oostrom redeneert dat de grote

25 De informatie over het ontstaan van de SpH heb ik ontleend aan Van Oostrom 1996, 307-375, aan Berendrecht 1996, 139-205 en aan Janssens & Meuwese 1997, 7-14.

26 Berendrecht 1996, 139.

27 Vergelijk Van Oostrom 1996, 377-383. Zie ook Biemans 1995, dl.1, 12.

[p. 242]

verspreiding van dit werk vermoedelijk voornamelijk te danken is aan het feit dat dit werk als basisboek voor de vroegste geschiedenis heeft gediend en op die manier een breed publiek belang inboezemde.²⁸ Vanwege zijn omvang is het ook vrij logisch dat het boek al vroeg op selectieve wijze werd gerecipieerd. ‘De Spiegel historiael werd leeggeplukt, als een historische winkel van Sinkel met goederen naar ieders gading [...]’.²⁹ Daarbij ontstond er een cultuur van bloemlezingen en excerpten, die kunnen fungeren als ‘interessante documenten voor het veelvormige leven dat Maerlants magnum opus beschoren leek.’³⁰ Uit de overlevering kunnen we afleiden dat de SpH vooral in Vlaanderen wijdverspreid moet zijn geweest.³¹ Maar, zoals hiervoor al aan de orde kwam, heeft de SpH ook voor menig Brabants werk inspirerend gewerkt. Dat ook de HMvL aantoonbaar door de SpH werd beïnvloed, zal centraal staan in wat volgt.

28 Van Oostrom 1996, 383.

29 Idem, ibidem.

30 Idem, 384.

31 Zie daarvoor Biemans 1995, dl.1, 187 die constateert dat tenminste 34 van de 64 door hem bestudeerde SpH-handschriften in Vlaanderen moeten zijn vervaardigd. Zie ook Voorbij & Biemans 1996, 251, 255 en 262.

III. Modellering van een passage uit Boek VIII op de wereldbeschrijving uit de Spiegel historiael

1. De wereldbeschrijving uit de SpH

Het eerste boek in de Eerste Partie van de SpH (c. 17-39) bevat naar analogie van, maar vaak toch ook afwijkend van het Speculum historiale van Vincentius van Beauvais, een wereldbeschrijving.³² Zoals bekend, was dit niet de eerste keer dat Maerlant een wereld in woorden weergaf. Eerder had hij dat reeds gedaan in Alexanders Geesten en in de Historie van Troyen. Berendrecht toont in haar onderzoek aan dat Maerlant bij de wereldbeschrijving in Alexanders Geesten flink van zijn hoofdbron, de Alexandreis van Gautier de Châtillon, afwijkt en een beroep doet op een terzake gespecialiseerd werk, de Imago Mundi van Honorius van Autun (Honorius Augustodunensis), dat hij ook weer met bijkomende informatie aanvult.³³

32 Vergelijk Berendrecht 1996, 150. Zie ook noot 58 op bladzijde 299.

33 Berendrecht 1996, 37-47.

[p. 243]

Tussen de drie versies van Maerlants wereldbeschrijvingen zijn er boeiende verschillen;³⁴ het zijn precies die verschillen die ons in staat stellen te besluiten dat het de SpH is geweest die de HMvL-dichter heeft geconsulteerd.

34 Of het enkel om ‘detailverschillen’ gaat, zoals Van Oostrom 1996, 471 beweert, staat nog te bezien. M.i. verdienen de drie wereldbeschrijvingen van Maerlant een nader onderzoek, bij voorkeur in vergelijking met de wereldbeschrijving uit het Speculum historiale van Vincentius en met de Imago Mundi van Honorius van Autun.

2. De troepenbeschrijving uit Boek VIII van de HMvL en de wereldbeschrijving uit de SpH

a. Samenvatting Boek VIII

In het achtste boek trekt Echites, samen met een leger waarvan ook de heiden Demophon deel uitmaakt, naar Armenië. Dat land, dat door de Griekse gravenzoon wordt geërfd, wordt bezet door de koningen van Mombrant, van Barbarien en van de Hunnen. Vooral de machtige reus Polifinus, een cycloop en koning van Barbarien, gaat zich aan gruweldaden te buiten.³⁵ Terwijl deze krijgstocht aan de gang is, heeft de heidense sultan Karodoes, de bezetter van Constantinopel, een schare heidense hulptroepen ontboden. Keizerin Eusebia krijgt op haar beurt versterking van christelijke troepen. Zowel de heidense als de christelijke troepen worden opgesomd en gedetailleerd beschreven. Uiteindelijk wordt de Armeense veldtocht beslist met een tweegevecht tussen de heiden Demophon en de cycloop Polifinus. Deze laatste delft het onderspit en de overwinnaars keren in triomftocht terug naar Constantinopel.

35 De cycloop Polyfemus is uit de klassieke werken bekend. Hij duikt op in Vergilius' Aeneis (III.630 e.v.), in de Metamorphoses van Ovidius (14, 158-222) en zelfs al eerder in de Odyssea van Homeros (achtste eeuw voor Christus), waar Odysseus deze reus tijdens zijn zwerftocht verslaat door hem met een brandende staak een oog uit te boren. Het is bekend dat Vergilius het werk van Homeros respectvol, maar tevens in een geest van wedijver, vol ironische knipoogjes imiteerde (zie daarover Janssens 1992, 84). Gezien de grote invloed die de Aeneis van Vergilius op de HMvL heeft uitgeoefend (vergelijk Hoofdstuk IV) acht ik het plausibel dat de Polifemus-figuur uit dit werk is overgenomen.

b. Vergilius' Aeneis als ‘trigger’?

Voor ik op de concrete parallellen tussen de SpH en de HMvL inga, verdient het nog vermelding dat ook de Aeneis van Vergilius een troepenopsomming bevat. Aan het einde van Boek VII worden daar door de Latijn Turnus de troepen geronseld voor de strijd tegen de Trojanen (het gaat om VII.647-817). In Boek VIII trekt Aeneas op zijn beurt naar het rijk van Evander om hulp te vragen. Ook Evander stuurt manschappen met Aeneas mee. Het achtste boek bevat geen vergelijkbare troepenopsomming. Toch acht ik het plausibel dat de HMvL-dichter, die zich immers voor de globale structuur van zijn werk opvallend door de Aeneis liet inspireren, het idee van de troepenopsomming uit dit epos van Vergilius heeft gehaald. Dit is des te waarschijnlijker omdat in het achtste boek van de HMvL, overeenkomstig met de Aeneis, een expeditie naar een ander rijk, in casu Armenië, wordt ondernomen.³⁶

36 Op de invloed van de expeditie naar Evander op het achtste en het tiende boek van de HMvL ga ik dieper in in De Wachter 1998, 185 en 192-193.

[p. 244]

Voor de opvulling van die troepenopsomming liet de Middelnederlandse dichter van de HMvL zich echter inspireren door Maerlants SpH, wat duidelijk mag worden uit de volgende paragraaf.

c. Invloed van de wereldbeschrijving op de troepenopsomming

De troepenopsomming in het achtste boek van de HMvL is behalve in de handschriften A en B ook gedeeltelijk overgeleverd in fragment H53.³⁷ Dit is des te interessanter omdat dit fragment, zoals werd aangetoond in Hoofdstuk II, één van de minst corrupte tekstgetuigenissen van de HMvL bevat. Voor de tekstvergelijking volg ik zoals steeds de redactie van hs.B, tenzij een passage in hs.A duidelijk oorspronkelijker is. Dat zal hier en daar inderdaad het geval zijn. In het handschriftenhoofdstuk is immers aangetoond dat hs.A voor Boek VIII beduidend meer verzen bevat dan hs.B. In dat geval wordt de lezing van hs.A gemarkeerd door een hoofdletter A voor de bedoelde passage. Wanneer fragment H53 een betere lezing geeft, wordt dit in een voetnoot verantwoord. Ik geef hier niet de hele troepenopsomming weer, maar enkel die verzen die met verzen uit de SpH overeenstemmen.

HMvL opsomming heidense belegeraars	SpH^38 beschrijving van de aardse volkeren
816 Indius, der coninc van India	I.1.18.1 India es deerste rike
829 Liber Bachus, horen got.	I.1.18.29 Liber Bacus was deerste man
830 Van Ganges coninc eylande Colosus	I.1.18.40 Een eylant leghet in Ganges
831 Der coninc bracht mit hoem alsus	I.1.18.43 Te wapenen lieden te voet
832 Tzü ors liiij^m mans,	I.1.18.44 LIIII dusentech goet
833 Elephanten vierwerff hondert	I.1.18.48 Vele elpendiere groet ende mare
837 Prasius, der coninc van Prasia	I.1.18.52 Een volc dat heet Prasia
840 Ende viij^m elyphanten	I.1.18.57 Ende VIII^M elpendiere
838 Die mit hon brachten wael-noe	I.1.18.58 Ende van ridderliker maniere
839 xxx^m sareante,	I.1.18.59 XXX dusent alle daghe
843 Die vrouwe is van Paura,	I.1.18.69 Daer woent Panree, een geslachte
845 Die alle irs mans meister sijn.	I.1.18.70 Die de wijf dwingen met machte
860 Van Calde coninc Crissus	I.1.19.52 Caldea ende oec Assyria
862 Van Assiria coninc Riael	I.1.18.12 Dats Crisos ende Argyree
864 Minus, der coninc van Nabache^39	I.1.20.47 Nabathea leghet daer bi

37 Editie De Pauw 1903.

38 Voor de SpH heb ik gebruik gemaakt van de ongewijzigde herdruk uit 1982 van de editie van De Vries & Verwijs.

39 Hier heeft H53 de lezing ‘Nabathee’, wat duidelijk dichter bij de lezing uit de SpH staat dan hs.A (Nabicee) of hs.B (Nabache).

[p. 245]

866 Medius, der coninc van Cires,	I.1.19.20 Medeus ende Perseus
	I.1.20.15 Surien, dat es Sycia
	I.1.20.33 Oec staettere Surs ende Sayet
868 Cydrus, der coninc van Batrie,	I.1.20.16 Van eenen Cydrus, daer het na
	I.1.21.31 Bactria es een groot lant
872 Van Goten der coninc Corijnt	I.1.21.39 Sychia ende oec Ghotia
	I.2.24.12 Te Corinten indie goede stede
884 Van Yrcanien coninc Ascap	I.1.19.5 Nort anden berch van Yrcane
885 Brachte en sijne geselschap	I.1.35.26 Die van Yrcane haer zieke vangen,
886 .xv^c. ridder wale.	I.1.35.27 Alsi sijn bider lester stonden,
887 Dese plogen al-tzü-moel,	I.1.35.28 Ende werpense gieren ende honden.
888 Dat sij vader ind muder layssen etten,	I.1.35.29 Die van Caspien, seggen jeesten,
889 Als sij van alder sijn versletten.	I.1.35.30 Gheven hare dode den beesten.
890 Van Albanien coninc Albat	I.1.22. Van Albania in Azia
893 Dese werden mit wyssen hoere geboren.	I.1.22.3 Volc wert geboren met witten hare
894 Van Yberia coninc Ybodall.	I.1.22.25 Hyberia dat leghet daer an
900 Uss Cleyne-Asia quomen dese,	I.1.22.33 Clene Azia leghet ant west
902 Van Bytünia coninc Bitijn^40	I.1.23.1 Bithinia hevet den name sine
	I.1.23.2 Van eenen coninc Bithine
904 Van Glacia coninc Wlprant	I.1.23.9 Gallatia dat leghet daer an
908 Van Frigie, dar Troyen en stoet,^41	I.1.23.13 Frigia dat leghet daer bi
	I.1.23.17 Daer stont in wilen die stat van Troyen
912 Van Sidra der coninc Lijt	I.1.23.20 Lydia es daer an te waren,
A.909 Van Lidia die coninc Liit^42	I.1.23.21 Daer wilen mogende coningen waren,
	I.1.23.21 Ende naden coninc Lydus hiet.
A.911 .XL^M. brachter Gavelee^43	I.1.23.23 Pantholus, in wies sant
A.912 Metten coninc van Philee.	I.1.23.25 Daer na leghet Panphilia
A.913 Van Ysaria quamer daer	I.1.23.26 Ende dat lant van Ysauria
914 Van Cilicia coninc Cilus	I.1.23.29 Die Celeucia es genant.
	I.1.23.30 Cylicia volget dan te hant;
	I.1.23.31 Van eenen Cylix, Fenix sone
916 Van Trasen coninc Alloren,	I.1.23.33 Tarsus staet daer an, die port,
A. Van Tarsem die coninc Alloren	I.1.23.35 Dat sente Pauwels was geboren
917 Dan Sint Pauwels was geboren,
928 Van Cyrensis Libie	I.1.28.12 Es Cyrenenchis Lybia
932 Van Carthagen coninc Alphat	I.1.28.44 Daer stont wilen Cartagho
933 Van Münidia coninc Nabot	I.1.28.63 Numidia dat leghet daer ane

40 Fragment H53 leest ‘Van Bitinia coninc Bitrijn’.

41 De passage over Troje (VIII.908-911) ontbreekt in hs.A, maar de lezing van hs.B wordt bevestigd door H53.

42 De lezing van hs.A wordt bevestigd door de lezing van H53: ‘Van Lidia die coninc Lijt’.

43 Deze passage van drie verzen ontbreekt in hs.B; de lezing van hs.A wordt bevestigd door H53.

[p. 246]

935 Maurus der coninc Moriane	I.1.29.1 Mauritania dat lant
936 Brachter 1^m Manore,	I.1.29.2 Es van swartheden genant,
937 Die swartz woren gelich den gore.	I.1.29.3 Omme datter in wonen de More
938 Id bracht van Garmatis	I.1.29.19 Garamantis es een lant
A.941 Ende brachtere van Garamansis
942 Van Tylus den Eylande	I.1.30.45 Es een eylant, heet Tylee
943 bracht coninc Eber tzü lande	I.1.16.18 Men leest dat hi Ebur wan.
945 Van den eylande van Orcades,	I.1.30.52 Dat XXXIII Orcades
946 Dar xiij conincrijch en stoen,	I.1.30.53 Eylande liggen, alsemen hort.
	I.1.30.56 XIII eilande, seghet hi,
	I.1.30.57 Sijnre bewoent ende beseten
A.952 Van Fortunata die coninc Alans^44	I.1.31.1 Het sijn eylanden indie zee,
949 Gorgades dat eylant, talt man my,	I.1.31.2 Die heeten Fortunatee
951 En dar wonen en levende dracke,	I.1.31.21 Gorgades sijn eylande mede
952 Die alwege liegen wachen	I.1.31.31 Daer favelen af tellen de sake,
953 Ende dä golden appel wacht,	I.1.31.32 Datter es die wakende drake,
	I.1.31.33 Die de goudine apple hoet.
959 Van Canphane den eylant	I.1.31.41 Tambrobane lesen wi dat si^45
963 Dese haven so groven luyt,	I.1.31.53 Met wreeden lude, met geluwen ogen;
965 Dar-tzü mit grosen gelen ougen.
966 Van Creten, dan Jubiter was,	I.1.32.10 Daer leghet bi tlant van Creta,
	I.1.32.13 Dat Jupiter daer wart geboren
970 Coninc Osisis van Abidos.	I.1.32.31 Abidos dat lant dat leghet
971 Ende van Sardis coninc Yros	I.1.33.34 Van Sardus, Hercules sone,
973 Elos coninc van Massagetten	I.1.35.14 Het was der Massegeten zede
975 Dese haven eyn maniere,
976 Als vader ind moder werden aüt,	I.1.35.18 Alsi comen te ouden daghen,
977 Ontbieden [sij] yre moge mit gewaut	I.1.35.19 Slaensise doot ende eten;
978 Ende machen eyne feiste groes	I.1.35.20 Want si willen over waerheit weten,
979 En sleynt vader inde muder doet	I.1.35.21 Dat min mach der zielen deren,
980 Ende essen sij en honre feysten	I.1.35.22 Dat sise eten, dan worme verteren
981 Ende sagen: ‘Itz besser dan geesten
982 Dat sij sie essen mit werden
983 Dan sij vule worme vertzerden.’
A.995 Van Tibarindi die coninc Tibar^46	I.1.35.23 Cybarin die liede houden
A.996 Brachter .XX. dusent daer,
A.997 Dese nemen haren vader ouden	I.1.35.24 Dat si hare uutvercorne ouden
A.998 Ende hanghense met groter vrouden,	I.1.35.25 An eene galghe alle hanghen
A.1001 Van Caspie die coninc Cadol	I.1.35.29 Die van Caspien, seggen jeesten
A.1002 Brachte daer ghewapent wel
A.1003 .X. dusent ende oec viere:	I.1.35.30 Gheven hare dode den beesten.
A.1004 Dese worpen vore die diere
A.1005 Hare oude volc, seit men mi;	I.1.35.35 Capturi plaghen dalre beste
A.1006 Soe doen die van Capturi,

44 Deze passage ontbreekt in hs.B. De lezing van hs.A wordt bevestigd door H53.

45 In hs.A vinden we ‘Capretane’ als benaming van het eiland, in H53 ‘Camphane’.

46 Deze passage ontbreekt volledig in hs.B; de lezing van hs.A wordt bevestigd door H53.

[p. 247]

984 Van Essedonie coninc Cuse	I.1.36.2 Dat des pleghen Essedones
989 Als yre vader ys verscheiden,	I.1.36.4 Dat si haren doden vader
990 So sleynt sij hoem aff sijn hoüft	I.1.36.5 Singhende draghen ten grave,
991 Ende machen, des gelouft,	I.1.36.6 Ende nemen thovet, ende makere ave
992 Van den hernscheil eynen nap	I.1.36.7 Enen nap, ende drinkenre in.
993 Ende dat dunckt hon heirschap.
994 Dese vechten decke ind strijden	I.1.36.12 Ende uter vianden wonden
995 Thegen yr nägebüre in allen sijden,	I.1.36.13 Bloet te drinkene si oec minnen
996 Ende drijncken yre vyant bloet,

HMvL opsomming christelijke troepen	SpH beschrijving aardse volkeren
1051 Van Tracie quam der coninc dar	I.1.24.45 Oest daerr af leget Tracia,
1052 Ende van Dalmacie, dat is woer,	I.1.25.4 Dalmatia, horic bescriven
1053 Van Ypyrus der coninc wijs	I.1.25.7 Epyrus dats een ander deel
1054 Ende der coninc van Eladijs,	I.1.25.19 Dat derdendeel es Elladis
1055 Van Achia der coninc gereit,	I.1.25.22 Athica heetet mede dat gone,
1056 Dar Athenen bennen steit	I.1.25.23 Dat es trechte Grieken meer no min,
1057 Ende ditz gerecht Grieken-lant.	I.1.25.24 Want Athenen staeter in
	I.1.25.29 Machedonia dats daer an,
1058 Van Machedonien quam tzü-hant	I.1.25.30 Daer Alexander, die stoute man,
1059 Corus, der coninc usser-koren,	I.1.25.29 Gheboren was van groten doene
1060 Dar was Alexander geboren.
1061 Van Achaicie, datz nü geheisen	I.1.25.33 Achaya^47 heetet vijfte deel,
1062 Es Morchie, quam dar vermessen	I.1.25.34 Dats nu Moreya al geheel
1064 Umb-dat en sijn lant was geboren	I.1.26.37 Daer Liber Bacus was gheboren
1065 Appolijn en Ercüles mede	I.1.26.38 Ende Apollo, alse wijt horen,
1066 Ende Liber Bachus, de tzu menger stede	I.1.26.39 Ende Hercules, die meneghe stat
1067 Die heide vur goede halden.	I.1.26.40 Onder gode hevet ghehat.
1069 Die Neder-Sijten, die Neder-Goeten,	I.1.24.12 Neder Cycia, alse wijt horen,
	I.1.24.51 Beede die Goten entie Sermaten
1071 Van Messia, dat by hoem is,	I.1.24.34 Hiet al Messia, alse wijt scouwen,
1075 Ende bracht mit hoem Tuscanien,	I.1.26.27 Daer es in Tuscane ende Lacie
1076 Ytalie, dat nü is Lombardien,	I.1.26.23 Lumbaerdien leghet daer in
1077 Kalabre, Polen in Prencipaet	I.1.26.31 Calaberen, Poelyen ende Principaet
1078 Ende Aquitanien, dat verstoet.	I.1.27.23 Naest Gallen leghet Acquitaengen
1079 Dar quam der coninc van Vranckerich	I.1.27.17 Loreine ende Vranckerike
1080 Ende van Spangen des-gelich.	I.1.27.24 Tusscen der Lore ende Spaengen

47 De naam ‘Achaia’ wordt al eerder gebruikt in de troepenopsomming (VIII.1055), maar op basis van de overeenkomstige passage in de SpH kunnen we afleiden dat daarmee op die plaats Athica bedoeld werd.

[p. 248]

1082 Van Terple der coninc van Cipre mede,	I.1.32.1 Cyprus dats een eylant,
1083 Ende der coninc van Schotlant
1084 Ende der coninc van Hirlant.	I.1.30.39 Yrlant heetment nu bi namen,
1085 Van Ciclados liij eylanden	I.1.32.37 Cyclados sijn eylande mede,
	I.1.32.40 Datter daer LIII leghet

Uit een grondige analyse van bovenstaande passages uit de HMvL en de SpH valt heel wat op te maken. Eerst en vooral treft het feit dat, niettegenstaande de vele detailverschillen, de structuur van de SpH duidelijk in de troepenopsomming uit de HMvL herkenbaar blijft. Binnen één SpH-capittel is er meestal in chronologische volgorde ontleend, wat de indruk geeft dat de HMvL-dichter de SpH-verzen één voor één heeft nageplozen op zoek naar bruikbare informatie.

Daarnaast vallen ook een aantal tot de verbeelding sprekende details op die in beide werken over enkele vreemde volkeren worden meegegeven. Zo weet de HMvL-auteur ons net als Maerlant te melden dat de Massageten hun ouders, wanneer zij op leeftijd zijn gekomen, zonder scrupules ombrengen en hen tijdens een feestmaal opeten en dat de Essedoniërs hun vader na zijn overlijden het hoofd afslaan en van zijn schedel een drinkbeker maken. Daarin vangen ze het bloed van hun vijanden op, dat ze naderhand opdrinken. Het verdient vermelding dat er in de hele troepenopsomming uit de HMvL geen zulke fantasierijke beschrijvingen voorkomen die niet ook in de SpH voorkomen! In vergelijking tot die bizarre heidense wereld oogt de beschrijving van de christelijke troepen overigens heel gewoon. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat ze -net als de beschrijving van Europa bij Maerlant overigens- veel korter is.

Voor de compositie van zijn troepenopsomming gaat de HMvL-dichter erg creatief te werk. We herkennen in de HMvL weliswaar tal van elementen uit de SpH, maar toch is de HMvL-auteur erin geslaagd om een geloofwaardige troepenopsomming neer te pennen en geen verkapte wereldbeschrijving. Dit komt onder meer omdat er aan de gegevens uit de brontekst allerlei realistische details worden toegevoegd. Zo wordt in de HMvL, anders dan in de SpH, niet enkel de naam van het volk meegedeeld, maar vaak ook de naam van een imaginaire leider van dat volk, die door de HMvL-dichter in de opsomming aan het hoofd van zijn troepen wordt geplaatst. Bovendien benut de HMvL-auteur de informatie uit zijn bron op een beredeneerde manier. Terwijl Maerlant, zoals dat bij wereldbeschrijvingen traditioneel gebeurde,⁴⁸ achtereenvolgens de landen en volkeren van Azië, Europa en Afrika beschrijft, wordt voor de troepenopsomming in de HMvL eerst uit de beschrijvingen van Azië en Afrika geput, en pas dan uit die van Europa. Dit deed de HMvL-dichter vermoedelijk zeer bewust, omdat in de HMvL eerst de heidense troepen (Maerlants Aziatische en Afrikaanse volkeren) en pas dan de christelijke (Maerlants

48 Vergelijk Franck 1882, XL.

[p. 249]

Europese volkeren) worden opgesomd! Dit bewijst dat de HMvL-dichter Maerlants wereldbeschrijving ook als geheel erg goed moet hebben overzien, en ze niet heeft beschouwd als een vrij willekeurige opsomming van namen van volkeren. Hetzelfde kan worden opgemaakt in verband met de plaats die de eilanden uit de Spiegel historiael binnen de HMvL-troepenopsomming krijgen. Maerlant neemt de eilanden, naar analogie van het Speculum historiale van Vincentius, als een aparte categorie op na zijn beschrijving van de werelddelen. Dat heeft tot gevolg dat er in zijn wereldbeschrijving geen onderscheid wordt gemaakt tussen Aziatische, Afrikaanse en Europese eilanden. In de HMvL worden de eilanden, net als de overige landen en volkeren, echter opgedeeld in heidense en christelijke partijen.⁴⁹ Ierland, Cyprus en de Cycladen rangschikt de HMvL-auteur bij de christelijke troepen, Tylus, de Orcaden en Canphane bij de heidense.⁵⁰ Precies van die eilanden uit de SpH worden er in de HMvL, om redenen die ik niet kan verklaren, heel wat weggelaten.

Hoewel de HMvL-dichter globaal genomen verkort ten opzichte van zijn brontekst, verstrekt hij hier en daar toch ook kleine bijzonderheden over landen of streken die niet, of niet op die plaats, bij Maerlant voorkomen. Een aantal van die toevoegingen kunnen worden verklaard als gevolg van de realistische reflex van de HMvL-dichter, die immers een troepenopsomming wilde neerzetten (cf. supra). Dat het aantal manschappen dat elke vorst begeleidt, wordt gespecificeerd, is in die zin zeer begrijpelijk. Hetzelfde geldt voor de additionele vermelding van gevechtsdieren zoals olifanten. Hier en daar wordt echter ook informatie toegevoegd die in de SpH op een andere plaats voorkomt. In de schematische voorstelling hierboven wordt dat hier en daar al aangegeven. Het meest opvallende voorbeeld heb ik echter niet in het schema opgenomen. Het gaat om het begin van de troepenopsomming, waar in de HMvL als allereerste Indius, koning van India wordt genoemd. Dit klopt met Maerlants wereldbeschrijving waarin India ook ‘deerste rike’ is. De beschrijving die in de HMvL vervolgens van de levensgewoonten van de Indiërs wordt gegeven, is echter geput uit c.XXXVII (20 capitels verder dus) dat als titel draagt: ‘Van minnen van wiven tharen mannen waert’. Ik stel de parallellen schematisch voor:

49 Opvallend is dat ook Honorius van Autun in zijn Imago Mundi de Noord-Europese eilanden meteen op de beschrijving van Europa laat volgen. Toch kunnen we uitsluiten dat de HMvL-dichter Honorius' wereldbeschrijving heeft geraadpleegd. Ik heb dit Latijnse werk in de editie van Flint 1982 uitvoerig met de HMvL vergeleken en daaruit blijkt dat de verschillen tussen beide teksten aanzienlijk zijn.

50 Afwijkend vanuit modern oogpunt is het feit dat Creta bij de heidense troepen wordt ingedeeld. Maerlant rangschikt Creta bij de ‘eylanden vander zuutzee ende tusschen Stroch ende Maroch’ (c.XXXII). Hij specificeert dat Creta tussen Griekenland en Egypte ligt. (I.1.32.10-30)

[p. 250]

HMvL	SpH
816 Indius, der coninc van India	I.1.37.1 In Indi, scrivet Jheronimus,
817 Sande zu sijnen lande nä	I.1.37.2 Plegemen eere zeden aldus,
818 Umb den coninc van sijnen lande,	I.1.37.3 Te hebbene vele scone wijf.
819 Dat sij quemen al-tzü-hantz,	I.1.37.4 Die dan meest in des mans lijf
820 Ende umb sijns volcks mede.	I.1.37.5 Vanden manne was vercoren,
821 He hait alleyn .v. dusent stede	I.1.37.6 Gaet mettem int vier, alswijt horen.
822 Ende ygelich bracht viiij dusent man,	[...]
823 Hon vrouwen quomen mede nochtan.	I.1.37.9 Entie die liefste wert bekent,
824 Want als sij sterven, müysten sij sij verbernen.	I.1.37.10 Doet an haer beste parement,
825 Dan en mogen hon liefste frunt nyet merren	I.1.37.11 Ende helset dien doden altehant,
826 Sij en parieren sich stoutzlich	I.1.37.12 Ende bernet mettem inden brant.
827 Ende läissen sich bernen mit der liche.

We kunnen hier enkel vaststellen dat dezelfde gewoonte wordt beschreven, maar de manier van beschrijven loopt in beide werken nogal uiteen. In dit verband zouden we kunnen speculeren over een andere brontekst waarop de HMvL-dichter zich zou hebben gebaseerd. De op het eerste gezicht meest voor de hand liggende kandidaten, Vincentius' Speculum historiale en de Imago Mundi van Honorius van Autun kunnen we, wegens de nog veel grotere verschillen tussen de wereldbeschrijvingen in die werken en de HMvL, meteen uitsluiten. Ook andere bronnen zie ik niet onmiddellijk in het verschiet.

Hoe kunnen we de afwijkende bewoordingen en het samen voorkomen van passages die in de brontekst van elkaar gescheiden zijn dan wel verklaren? Het antwoord op het tweede deel van de vraag ligt voor de hand: blijkbaar had de HMvL-dichter zo'n goed zicht op zijn hele brontekst, dat hij er naar hartelust in kon ‘knippen’ en ‘plakken’. Dat is bijvoorbeeld ook al gebleken uit de plaats die de eilanden in de troepenopsomming krijgen, anders dan in de brontekst. Wat het eerste deel van de vraag betreft, meen ik dat niet kan worden uitgesloten dat de dichter voor allerlei informatie (bijvoorbeeld met betrekking tot de levensgewoonten van bepaalde vreemde volkeren) op zijn geheugen heeft vertrouwd. Dat hij kennis reproduceert die hij veel vroeger heeft opgedaan, zou kunnen verklaren waarom de bewoordingen waarin een en ander wordt weergegeven, soms verschillen.

De voorgaande vaststellingen geven voedsel aan de hypothese dat de HMvL-dichter zijn bron eerder als een naslagwerk dan als een verhalende tekst heeft gebruikt. Dat blijkt voornamelijk uit het feit dat hij er blijkbaar geen graten in ziet om van het ene naar het andere kapittel te springen. Het meest frappante voorbeeld hiervan is te vinden bij het begin van de opsomming van de christelijke troepen, waar hij twaalf kapittels terug moet ‘bladeren’, van het zesendertigste naar het vierentwintigste kapittel, om zich daar te inspireren op de opsomming van de Europese volkeren. Daarbij graait hij nu eens in het achttiende kapittel van het eerste boek, dan weer in het twintigste, of drieëntwintigste... terwijl hij een aantal SpH-kapittels ook systematisch

[p. 251]

leegplundert. Deze werkwijze lijkt te impliceren dat de dichter de SpH voor zich had liggen en naar hartelust in de tekst kon bladeren om er datgene uit te halen wat in zijn kraam paste.

Deze hypothese kadert perfect in het beeld dat we van de SpH hebben als werk dat eerder bedoeld was om persoonlijk gelezen en geraadpleegd, dan om voorgelezen te worden. Daar lijkt Maerlant in zijn proloog overigens ook aan te refereren⁵¹:

Wie dan weten begaert,
Hoe swaerlike ende hoe hinderwaert
Soe [= de wereld] hevet ghesijn gewerret dan,
Sidert dat die eerste man
Ghemaket was vander erden lime,
Hi come ende lese minen rime.
Hier vint hijs meer, in rechten ware,
Dan els ieweren openbare. (SpH, I, 1, 11-18)

Biemans betoogt overtuigend dat het Maerlants expliciete bedoeling was dat men van de SpH een eclectisch gebruik maakte: ‘Waarschijnlijk heeft Maerlant inderdaad met een gevarieerd gebruik van de Spiegel historiael rekening gehouden en het werk ook min of meer toegankelijk gemaakt om er specifieke delen in te kunnen vinden. Van belang zijn de berijmde inhoudsoverzichten die aan elk van de boeken in de Spiegel historiael voorafgaan of voorin een handschrift zijn samengebracht. [...] Deze inhoudsoverzichten [...] laten de voorlezer, lezer en de raadpleger van de handschriften zowel de volgorde zien waarin de personen en zaken behandeld worden, als de “trefwoorden” waarop men moet zoeken om een bepaald kapittel of onderwerp te kunnen vinden.’⁵² Omdat deze summiere manier om de tekst te ontsluiten al snel als onvoldoende moet zijn ervaren, werden in de visie van Biemans kort daarop de kapittels ook van opschriften voorzien die dan weer met bijbehorend nummer tot lijsten werden verzameld en aan de berijmde inhoudsoverzichten werden toegevoegd.⁵³ Deze nieuwe aanpak dateert volgens Biemans uit de jaren 1284-1286 en Maerlant speelt in dit proces z.i. een sleutelrol.⁵⁴ Biemans' vaststellingen zijn onder meer in die zin interessant dat hij betoogt dat de manier waarop werken enerzijds gestructureerd en anderzijds gelezen worden, niet los van elkaar kunnen worden gezien: ‘het individueel lezen van boeken met een didactische en/of historiografische inhoud neemt in de

51 Ik haal deze interpretatie uit Biemans 1995, dl.I, 105.

52 Idem, 123.

53 Idem, 124.

54 Idem, 126-127. Biemans komt tot deze hypothese onder meer op basis van de vaststelling dat er van de Eerste Partie van de SpH ook enkele handschriften bestaan zonder kapittelopschriften. Het betreft Keulen, Historisches Archiv, Hs. W^o324 (olim W, 4^o 324*) en Keulen, Historisches Archiv, Hss.-Fragm. A53 (olim Hs. GB Kasten A, Nr.53) in zijn overzicht (Biemans 1995, dl.2, 341-342 en 346-347). Deze beide handschriften dateren van omstreeks 1300; het zijn meteen ook de twee oudste bekende handschriften van de SpH.

[p. 252]

veertiende eeuw toe en de duidelijke geleding van die teksten maakt een ander dan alleen of vooral een cursorisch gebruik van die werken (of handschriften) mogelijk.’⁵⁵ Deze opmerkingen over de nieuwe manier van lezen, zijn helemaal in overeenstemming met wat de Utrechtse historicus Mostert meent over het ontstaan van een nieuwe ‘geletterdheid’ in de loop van de dertiende eeuw.⁵⁶ Hij bestempelt precies het selectief raadplegen van een tekst (ontstaan in het geleerde milieu van de universiteit), als revolutionair voor de periode vanaf ca.1200. De manier om een tekst te lezen is duidelijk veranderd: ‘[..] at some stage a change must have occurred in the way we read: reading the written word as the straightforward record of speech has produced an offshoot, id est the reading of fragments of written texts only, not of the written texts as a whole.’⁵⁷ (mijn cursivering) Van deze nieuwe manier van lezen getuigt bijvoorbeeld ook Jan van Boendale, die er zich, zoals aan het begin van dit hoofdstuk reeds kort aan bod kwam, in zijn Brabantsche Yeesten over beklaagt dat men in de Spiegel historiael moest zoeken naar de kapittels en passages waarin de geschiedenis van Brabant verteld wordt:

Al eest dat wi vinden moghen
Die hoghe yeesten der hertoghen,
In den Spieghel bescreven,
Si staen soe onderweven
Met anderen yeesten, weder ende voert,
Alsoe alse te dien boeke behoert,
Datmen vinden en weet waer,
Ende suken moet hier ende daer,
Ende daer op bliven even blint;
Want dboek meneghen es onbekint:
Daer bi heb ic sonderlinghe
Ute ghelesen die dinghe
Die den hertoghen ane gaen; (Brabantsche Yeesten, 29-41)⁵⁸

Alleen al deze mededeling van Boendale wijst erop dat de SpH in de eerste helft van de veertiende eeuw eclectisch gebruikt werd.⁵⁹

In deze evolutie van de ‘geletterdheid’ zoals Mostert die beschrijft, kunnen we nog een stap verder gaan. Van een veranderde manier van lezen is het immers nog maar een kleine stap naar een veranderde manier om van de geconsulteerde informatie op een originele manier gebruik te maken in een nieuwe tekst. En tot dat proces draagt ondermeer de HMvL-dichter m.i. zijn steentje

55 Idem, 127.

56 Vergelijk Mostert 1994 en 1995a en b. Zie ook Hoofdstuk III waarin dit thema expliciet ter sprake komt.

57 Mostert 1995b, 323.

58 Citaat uit de editie van Willems 1839, dl.1.

59 Vergelijk ook Biemans 1995, dl.1, 274, noot 83.

[p. 253]

bij. Uit de manier waarop hij de informatie uit de SpH aanwendt in een totaal nieuwe context blijkt dat hij de oorspronkelijke inhoud van dat gedeelte van zijn brontekst volledig ondergeschikt maakt aan de nieuwe bedoeling die hij ermee heeft: een troepenopsomming.⁶⁰

Hier dient beklemtoond te worden dat deze techniek van ‘selectieve raadpleging’ van teksten om ze binnen een nieuw concept gestalte te geven, eerder al door Maerlant zelf werd toegepast. Vooral de manier waarop Maerlant bij zijn grote werken naast zijn hoofdbron additioneel bronnenmateriaal selecteert en in de basisstructuur van zijn werk invoegt, getuigt hiervan.⁶¹ Ook op dit vlak lijkt Maerlant dus een pioniersrol te hebben vervuld.

60 Zie ook Mostert 1995b, 328.

61 Het onderzoek van Berendrecht 1996 naar het bronnengebruik in Maerlants grote werken, zet dit nog eens extra in de verf.

IV. De intertekstualiteit voorbij?

De intertekstualiteitsvraag stelt ons hier voor een interessant probleem. In de behandelde episode uit Boek VIII krijgen we immers te maken met een opsomming van tientallen ontleende namen, wat in de optiek van Broich als intertekstueel signaal zou kunnen dienen.⁶² Toch is het nog maar de vraag of dat in dit geval ook zo is. Ontlening van namen uit een primair als consultatiewerk bedoelde tekst zoals de SpH kan uiteraard absoluut niet worden vergeleken met bijvoorbeeld het gebruik van een naam als Perceval in de als reactie op de CdG bekend staande Fergus! Aangezien de HMvL-auteur bovendien het concept van zijn brontekst grondig aanpast, in de zin dat hij uit Maerlants wereldbeschrijving een heuse troepenopsomming distilleert, mogen we er zeker van zijn dat de SpH-ontlening niet specifiek intertekstueel bedoeld is. Voor een goed begrip van de troepenopsomming is het immers totaal van ondergeschikt belang dat het publiek begrijpt aan welk werk de namen ontleend zijn; deze kennis zou hen niet verder helpen. Wel van belang is dat ze in de opsomming een geloofwaardige troepenbeschrijving herkennen, waarin volkeren uit alle gebieden van de toendertijd bekende wereld een plaats krijgen.

62 Broich 1985, 31.

V. Literair-historische implicaties

Dat zowel in de Lorreinenvoortzetting, als in de HMvL en in Boendales Brabantsche Yeesten van Maerlants SpH gebruik wordt gemaakt, heeft mogelijk interessante literair-historische

[p. 254]

implicaties. De aanwezigheid van materiaal uit de SpH in de HMvL biedt immers alweer een vroeg Brabants receptiegetuigenis van Maerlants magnum opus. Als we weten dat zowel de Lorreinen als de Brabantsche Yeesten in het hertogelijke milieu worden gesitueerd⁶³ en en er in de HMvL behalve van de SpH ook invloed is van de Lorreinen I en van de Continuatie,⁶⁴ dan is het niet ondenkbaar dat de HMvL-dichter en de Lorreinen-auteur van eenzelfde variant (hetzelfde handschrift?) van de SpH gebruik hebben gemaakt.

63 Van der Have 1990, 145-147.

64 Van Gijsen 1993, 45-46.