Een literair-historisch onderzoek naar de effecten van ontleningen op de compositie en de zingeving van de 'Roman van Heinric en Margriete van Limborch'

[p. 199]

Hoofdstuk VIII
Tristan, Cligés, Erec et Enide, Amadas et Ydoine

I. Aanloop

In de loop der jaren zijn er nogal wat speculaties geweest over de literaire achtergronden van de geapprecieerde ‘novelle’ van Evax en Sibilie in het vijfde en zesde boek van de HMvL.¹ Jonckbloet denkt in de eerste plaats aan invloed van Willem van Oringen,² Van Mierlo houdt het op beïnvloeding door de geschiedenis van Tristan en Isolde.³ Zowel Te Winkel als Van Mierlo hebben bovendien gewezen op Amadas et Ydoine als mogelijke bron, zonder daar evenwel dieper op in te gaan.⁴ Ook Janssens speculeert over een variant van de Tristan-stof als bron voor voornamelijk het zesde boek. Op basis van twee passages uit boek zes legt hij daarnaast ook de link met Amadas et Ydoine. Omdat ook in boek XI (1125-1127 en 1178-1182) expliciet naar de held uit deze Oudfranse roman wordt verwezen, komt Janssens tot het besluit dat ‘Heinric bij het schrijven van de HMvL toch wel bepaalde passages uit de Franse Amadas-roman in het hoofd moet hebben gehad’.⁵

Behalve met invloed van de Tristan-stof, houdt Van Mierlo ook rekening met een mogelijke verwerking van de oorspronkelijk Middelnederlandse Hertog van Brunswijk in de Evax-Sibilie episode.⁶ Deze Hertog van Brunswijk, die ons enkel in een Middelhoogduitse omzetting is overgeleverd, vertelt immers een zeer vergelijkbare liefdesgeschiedenis.⁷ Sleiderink heeft in een

1 Het verhaal wordt als dusdanig getypeerd door Verwey 1937, 15. Dat de liefdesgeschiedenis ook nu nog tot de verbeelding spreekt, blijkt onder meer uit de appreciatie die het verhaal geniet in de literatuurgeschiedenis van De Schutter 1992, 89 die de episode van Evax en Sibilie de ‘gelukkige uitzondering’ noemt in een tekst ‘waarvan de kwaliteit hoogten en eigenlijk vooral laagten vertoont.’

2 Jonckbloet 1889, 222. Van de Middelnederlandse Willem van Oringen, een dertiende-eeuwse bewerking door Clays Verbrechten van de Oudfranse Moniage Guillaume, zijn er slechts enkele fragmenten bewaard gebleven. De Moniage Guillaume behoort tot de groep chansons de geste rond Guillaume d'Orange. Zie voor een overzicht de bijdrage van Broers over ‘Guillaume d'Orange’ in Gerritsen & Van Melle 1993, 155-161.

3 Van Mierlo 1949, 375.

4 Te Winkel 1922, 352 en Van Mierlo 1949, 369.

5 Janssens 1976, 168-169.

6 Van Mierlo 1949, 369. Even verder suggereert hij echter de omgekeerde verhouding wanneer hij de Brunswijk typeert als ‘een avontuurlijke liefderoman, die in vele trekken aan den Evax-roman in de Kinderen van Limburg herinnert.’(375)

7 Tot nog toe bestaat er slechts een gedeeltelijke uitgave van de tekst, die slechts in één handschrift werd overgeleverd. Het betreft de editie van Priebsch 1893, 3 e.v. en 197-219. Een nieuwe editie van de tekst door Th. Klein is in voorbereiding.

[p. 200]

niet gepubliceerde tekst een aantal argumenten aangebracht ten voordele van deze beïnvloedingshypothese.⁸ In een artikel pleit Klein voor de omgekeerde relatie.⁹ Vooral op basis van de aanwezigheid van motieven uit Berte aux Grans Piés en Cleomadés in de Hertog von Braunschweig, is het aannemelijk dat dit werk ten vroegste pas aan het einde van de dertiende eeuw tot stand is gekomen en niet, zoals Sleiderink vermoedt, tussen 1252 en 1256 tijdens de regering van Willem II van Holland. Graaf Willem II van Holland was Roomskoning van het Duitse Rijk vanaf 1247 tot zijn dood tijdens een veldtocht tegen de Friezen in 1256. Hij huwde in 1252 met Elisabeth van Brunswijk.¹⁰ Klein houdt eerder rekening met een ontstaan van de Brunswijk in de loop van de veertiende eeuw aan het hof van Luxemburg (Bohemen) voor Jan de Blinde, of voor één van diens zonen, Karl of Wenceslas.¹¹ Als auteur denkt hij aan de uit de Middelnederlandse literatuur bekende sprookspreker Augustijnken van Dort.¹² Omdat het referaat van Sleiderink (nog) niet gepubliceerd is, kan ik de relatie tussen de HMvL en de Hertog van Brunswijk hier niet ten gronde uitspitten. Toch wil ik hier al opmerken dat de aanwezigheid van motieven uit de Cleomadés en Berte aux Grans Piés in de Hertog van Brunswijk de door Sleiderink voorgestelde datering van het werk in elk geval tegenspreken. De meeste gegevens uit het Evax-Sibilie verhaal kunnen bovendien door invloed van andere bronnen worden verklaard, zoals uit de volgende paragrafen zal blijken. Ik kom in het slothoofdstuk met betrekking tot de datering en de situering van de HMvL op deze kwestie nog kort terug.

Huet heeft er in navolging van Van den Bergh¹³ dan weer op gewezen dat onder meer het zesde boek van de HMvL een aantal parallellen bevat met de Roman der Lorreinen.¹⁴ Deze vaststellingen werden recentelijk opnieuw opgepikt door Van Gijsen, die tegelijk ook opmerkte dat beide teksten een uitgewerkte passage bevatten waarin de thematiek van de overspelige liefde centraal staat.¹⁵ In de Lorreinen (Continuatie) wordt koning Yoen, hoofd van de Lorreinen,

8 Met dank aan Remco Sleiderink voor de inzage van deze tekst die de titel meekreeg: ‘Op verzoek van de koning. De literair-historische situering van de “Hertog van Brunswijk”.’ Deze bijdrage vloeide voort uit de bijeenkomsten van de NLCM-werkgroep epiek in het voorjaar van 1994.

9 Klein 1997.

10 Informatie uit het referaat van Sleiderink.

11 Klein 1997, 81 en 82.

12 Idem, 82. Tot deze hypothese komt hij op basis van de verzen ‘Dyß hait gedicht Aygustyn / Ouermytz dez konings bede.’ (Zie Priebsch 1896, 218, vs.21-22.)

13 Van den Bergh 1846-1847, XXIV.

14 Huet 1905, 1-3.

15 Van Gijsen 1993, 51. Zie voor de Lorreinen Van der Have 1990.

[p. 201]

verliefd op Helene, de vrouw van koning Otto van Keulen. Van Gijsen neemt aan dat deze episode, blijkens een aantal min of meer bedekte toespelingen, bedoeld was voor een publiek dat goed op de hoogte was van de beroemde verhalen van de overspelige minnaars Tristan en Lancelot.¹⁶

De meest uitgewerkte bijdrage over de achtergronden en de interpretatie van de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie leverde Zemel, die duidelijk maakt dat we voor het vijfde en zesde boek naast de Tristan-stof bovendien invloed van Chrétiens Erec et Enide en Cligés en van de Amadas et Ydoine mogen veronderstellen.¹⁷ In het bronnenonderzoek, dat in deze studie toch centraal staat, zullen Zemels bevindingen dan ook een belangrijke plaats innemen.

Opdat duidelijk zou zijn wat de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie precies inhoudt, vat ik de betreffende episode eerst samen en situeer ze in de tekst.

16 Van Gijsen 1993, 51.

17 Zemel 1998.

II. Samenvatting en situering van het Evax-Sibilie verhaal

Na de avonturen van Margriete en Echites (in Boek I en IV) en van Heinric (in Boek II en III) staan in het vijfde en zesde boek de lotgevallen van Evax en Sibilie centraal. Met hun avonturen wordt het individuele gedeelte van de queestes uit de HMvL voorlopig afgesloten.¹⁸

Boek V
De Atheense gravenzoon Echites en zijn voedsterbroeder Evax worden aan het hof van de Franse koning, voor wie zij talloze heldendaden hebben verricht, gerecruteerd door de koning van Aragon. Het Aragonese koninkrijk wordt namelijk bezet door de Arabieren. Gezien zijn hoge leeftijd is de koning zelf niet meer in staat om te vechten en zijn kaarten liggen dan ook slecht. De aanleiding voor de Arabische inval is de jonge en beeldschone koningin Sibilie, dochter van de koning van Sicilië. Zij wordt door de Arabische sultan opgeëist. Echites en Evax spoeden zich naar Aragon en brengen de heidenen zware slagen toe. Omwille van hun verdiensten worden ze vriendelijk aan het hof onthaald. Daar ontvlamt Evax in een hartstochtelijke liefde voor de jonge koningin terwijl hij tegelijkertijd inziet dat hij omwille van zijn lage afkomst en haar gehuwde staat maar weinig kans maakt om haar ooit tot de zijne te maken. In de daaropvolgende gevechten verslaan de Aragonezen onder aanvoering van Evax en Echites systematisch de Sarazenen. Vooral Evax, geïnspireerd door zijn liefde voor de koningin, blinkt uit in de strijd. Dit ontgaat Sibilie niet.
Wanneer de Arabieren uiteindelijk verdreven zijn, wordt Echites er in een droom door Venus toe aangemaand zich eerst naar haar (Venus') burcht en later naar Griekenland te begeven. Evax, die zich een leven zonder de koningin niet meer kan voorstellen, blijft in Aragon achter.
Boek VI
Door liefdesgevoelens verteerd, vraagt Evax de Griekse dienstmeid en vertrouwelinge van Sibilie, Colette, om raad. Die adviseert hem zijn liefde aan de koningin op te biechten. Tijdens een gesprek in de boomgaard bekent

18 Zoals eerder al ter sprake kwam, bevat Boek X nog wel de individuele tocht van Jonas.

[p. 202]

Evax zijn liefde aan Sibilie. De koningin, die uit eerdere gesprekken nochtans al had kunnen afleiden dat Evax iemand beminde, reageert furieus en stuurt hem brutaal weg. Daarop wordt Evax waanzinnig en gedurende een jaar houdt men hem, om hem tegen zichzelf te beschermen, vastgebonden op zijn bed. Alleen zijn trouwe knecht Jonas mag in zijn nabijheid komen. Wanneer Sibilie op een dag de herberg voorbijrijdt en zich naar de mis begeeft, komt Evax even bij zinnen en escorteert haar.
Intussen zijn de Arabieren voor de tweede maal Aragon binnengevallen. De zoon van de verslagen Arabische koning wil zijn vader wreken. De Aragonezen vrezen het ergste nu Evax niet meer beschikbaar is. Op aanraden van haar dienster Colette, tracht Sibilie het contact met Evax te herstellen. Als blijk van waardering, maar toch vooral uit opportunisme, stuurt ze hem een ring. Evax ziet hierin een liefdesteken en biedt, volledig genezen, zijn diensten aan het koningshuis aan. Tijdens een gesprek doet de koningin hem een vage belofte, met in haar achterhoofd echter vooral de redding van het land. Ze kan Evax zover krijgen dat hij een tweekamp met de Arabische koning aangaat. Opnieuw geïnspireerd door zijn liefde voor de koningin, verslaat Evax de Arabier. Gedurende een half jaar tracht Sibilie, die toch vooral in 's lands belang handelde, de boot af te houden. Evax, die op een ‘beloning’ aast, verzwakt zienderogen. Tijdens een tweede boomgaardgesprek bekent hij haar opnieuw zijn liefde. Uiteindelijk gaat zij op zijn avances in. Op haar advies zet Evax met de hulp van Jonas zijn eigen dood in scène en vlucht naar Santiago. Een jaar later vertrekt ook Sibilie ‘op bedevaart’ naar Santiago. Samen met Colette ensceneert ze haar eigen verdrinkingsdood en nadat ze haar kleren met die van een arm vrouwtje heeft omgeruild, treft ze haar geliefde in Santiago de Compostella. Twee jaar lang leven ze van de liefde en van wat ze met bedelen verdienen in de wouden rond Santiago. Dan krijgen ze beiden spijt. Evax betreurt het feit dat de koningin door hem een armoezaaister geworden is en Sibilie beklaagt zich erover dat Evax, de eens zo dappere ridder, zijn dagen nu in ledigheid slijt. Terwijl Evax slaapt, vlucht Sibilie naar Venetië, waar ze als zijdewerkster aan de kost zal komen. Evax keert, in de hoop Sibilie daar te zullen ontmoeten, terug naar Aragon, dat opnieuw door de Arabieren wordt belegerd.
Omdat de oude koning intussen gestorven is, wordt de dappere Evax nu tot koning gekroond. De Arabieren zijn zo verbouwereerd door de ‘wederopstanding’ van Evax, dat ze spontaan de aftocht blazen. Omdat het Aragon tijdens het bewind van Evax voor de wind gaat, besluiten enkele kooplui hun koning een kostbaar geschenk te geven. In Venetië bestellen ze een kleed bij de gereputeerde zijdewerkster Sibilie. Wanneer Sibilie verneemt dat Evax nu in Aragon op de troon zit, geeft ze de kooplui een gewaad mee waarop de avonturen van haarzelf en Evax geborduurd zijn. Wanneer Evax het kledingstuk cadeau krijgt, beseft hij onmiddellijk dat Sibilie het vervaardigd heeft en spoedt zich naar Venetië. Daar kan hij nog op het nippertje verijdelen dat Sibilie door een opdringerige jongeling wordt verkracht. De twee geliefden trouwen en worden als koning en koningin feestelijk in Aragon onthaald.

III. De bronnen van het vijfde en zesde boek

1. De Tristan-stof

Spreken van dé Tristan is onmogelijk, omdat van het verhaal een groot aantal verschillende versies moet hebben bestaan, waaronder ook mondelinge. Al in de jaren 1150-1160 alludeerden de troubadours blijkbaar op de liefdesgeschiedenis van Tristan en Isolde.¹⁹ Het kan niet de bedoeling zijn om de complexe literaire traditie van de Tristan-overlevering hier te reconstrueren. Ik zal mij dan ook beperken tot een vereenvoudigde voorstelling van zaken, waarin vooral de drie belangrijkste versies van de stof kort aan bod komen.

De bekendste geschreven varianten van de tekst zijn de fragmentarisch overgeleverde Tristan-

19 Informatie uit Zink 1987, 23. Ik gebruik de namen ‘Tristan’ en ‘Isolde’ hier als neutrale, taalonafhankelijke varianten, tenzij ik expliciet refereer aan de personages uit één van de bekende Oudfranse versies van de tekst, of reacties daarop.

[p. 203]

verhalen van Thomas d'Angleterre (ca.1170-1175) en van Béroul (ca.1180).²⁰ De eerste representeert de zogenaamde ‘version courtoise’, een versie die als realistisch en lyrisch wordt getypeerd. In deze traditie brengt men ook de Tristanroman van Gottfried van Strassburg (ca.1210) onder. Bérouls Tristan is een representant van wat men de ‘version commune’ is gaan noemen en waartoe men onder meer ook de Duitse versie van Eilhart van Oberg (eind twaalfde eeuw) rekent. De ‘version commune’ wordt meestal beschouwd als episch en maatschappijkritisch. Traditioneel wordt de Middelnederlandse Tristant, waarvan slechts 158 verzen zijn overgeleverd, in de Thomas-traditie ondergebracht.²¹ Zoals Gerritsen recentelijk nog heeft betoogd, beantwoordt de inhoud van het Middelnederlandse fragment niet helemaal aan de karakteristieken die gewoonlijk met de versie van Thomas worden geassocieerd.²² In het Middelnederlandse fragment houdt Tristan immers een ridder staande die op weg is naar het hof van koning Artur. Dit klopt niet met de versie van Thomas die de gebeurtenissen rond Tristan, Isolde en koning Marc enkele generaties na koning Artur plaatst. Gerritsen stelt dan ook dat ‘[h]et Middelnederlandse fragment, met zijn bijzondere combinatie van door de overlevering aangereikte verhaalelementen, [...] iets van de proteïsche veelvormigheid van de Tristan-traditie [weerspiegelt].’²³

Daarnaast is het vooral de medio dertiende eeuw ontstane Tristan en prose geweest, een werk dat in verschillende talen werd omgezet, dat verantwoordelijk moet worden geacht voor het gigantische succes van het verhaal. De grote invloed van de Tristan-stof blijkt onder meer uit het feit dat in tal van andere verhalen op de Tristan wordt gereageerd.²⁴ Het gevarieerde aanbod van Tristan-verhalen heeft, zoals Zemel opmerkt, bijna onvermijdelijk tot gevolg dat wanneer dichters op een of andere manier reageren op de Tristan-stof, vaak niet uit te maken is waarop precies.²⁵ Hij suggereert dat het best zou kunnen dat men op een bepaald ogenblik in de receptie

20 Zie voor een goed overzicht bijvoorbeeld het werk van Raynaud de Lage 1978-1984. Ook de eerder vermelde bijdrage van Zink uit 1987 is in dit opzicht instructief. Verder biedt ook het artikel van Kettenis 1985 een overzicht. Vergelijk tevens Stein 1983. In de bijdrage over ‘Tristan en Isolde’ van de hand van Heijkant, in: Gerritsen & Van Melle 1993, 320-331, wordt bovendien nader op de nawerking van de Tristan-stof ingegaan. Al deze overzichten bevatten ook meer gedetailleerde literatuurverwijzingen.

21 Vergelijk Kienhorst 1988, dl.1, 192-193. Voor een uitgave van het fragment zie Gysseling 1980, 337-342. Volgens Gysseling 1980, 337-338 dateert het fragment van het midden van de dertiende eeuw en dient het in de streek van Arnhem-Nijmegen-Elten gesitueerd te worden.

22 Gerritsen 1995, 160-161.

23 Idem, 161.

24 Zie ook hierna in paragraaf 2.

25 Zemel 1998, 7.

[p. 204]

de verschillende versies van het Tristan-verhaal als eenheid heeft beschouwd.²⁶ Precies omwille van de verschillende versies van het verhaal, is het bovendien niet evident om greep te krijgen op alle aspecten van de thematiek. Wel is duidelijk dat de positie van het individu tegenover de gemeenschap in de Tristan-stof centraal staat, evenals het liefde- en ridderschapsprobleem in combinatie met een hoofs-feodale ethiek:²⁷ Tristan, de neef en de vazal van koning Marc, slaagt er niet in zijn passionele liefde voor Isolde te conformeren met de idealen van de ridderschap en van de hofgemeenschap.

26 Idem, ibidem.

27 Vergelijk over de ‘Gesellschaftsfeindlichkeit’ van de Tristan bijvoorbeeld Köhler 1970², 148-162. Vergelijk ook Zemel 1998, 8 vooral noot 8.

2. De kritiek op de Tristan

a. Chrétien de Troyes

Vanaf de tweede helft van de twaalfde eeuw moet de Tristan-stof ‘un succés considérable’ hebben gekend: ‘Il est clair [...] que ce succès était ambigu et que l'histoire mettait mal à l'aise, choquait peut-être.’²⁸ De vele reacties laten er in elk geval geen twijfel over bestaan dat meer dan één middeleeuws auteur zich geroepen voelde om op één of meer aspecten van de problematiek uit de Tristan-verhalen commentaar te leveren. De bekendste onder hen is zeker Chrétien de Troyes geweest. Al in zijn eerste niet-historische Arturroman, Erec et Enide (1165-1170), neemt hij duidelijk stelling tegen de Tristan-stof.²⁹ Anders dan in de Tristan wordt in Erec et Enide een ideale samenleving gepromoot waarin liefde, ridderschap en hofgemeenschap geïntegreerd zijn. In de finale hofscène, de Joie de la Court-episode, wordt een ‘amour courtois conjugal’-ideaal bereikt dat antithetisch staat tegenover de Tristan. Dat ook het publiek werd uitgenodigd om Erec et Enide als een reactie op de Tristan te interpreteren, mogen we afleiden uit enkele passages in de tekst die expliciet naar de Tristan verwijzen.³⁰

28 Zink 1987, 23.

29 Voor een eerste verkenning van de betekenis van Erec et Enide zie de bijdrage van Hogetoorn aan Gerritsen & Van Melle 1993, 113-117. Zie ook Hofer 1942. Meer specifiek over de werken van Chrétien en de Tristan handelt de bijdrage van Baehr 1971.

30 Vergelijk opnieuw Baehr 1971 en Hofer 1942. Ook Zemel 1998, 9 interpreteert deze verwijzingen als intertekstueel signaal.

[p. 205]

Erec et Enide moet in de Middeleeuwen succes hebben gehad, getuige de omzettingen in het Duits (Hartmann von Aue's Erec), het Welsh en het Oudnoors. Rond het midden van de vijftiende eeuw is er ook een Franse prozabewerking van dit werk tot stand gekomen.³¹

In de proloog van zijn volgende roman, Cligés, zegt Chrétien dat hij ooit zelf een werk heeft geschreven ‘Del roi Marc et d'Ysolt la blonde’ (vs. 5).³² Hiervan is ons echter niets bewaard gebleven. De Cligés wordt wel eens getypeerd als een anti-Tristan, een neo-Tristan, of een hyper-Tristan.³³ Ook dit werk bevat, net als Erec et Enide, expliciete referenties aan de Tristan. In dit geval is het de vrouwelijke hoofdpersoon in het tweede gedeelte van de roman, Fénice, die een anti-Tristan-constructie opzet. Chrétien volgt de structuur van het Tristan-verhaal, maar bijna alle herkenbare thema's en motieven krijgen een andere, vaak (ironisch) contrasterende uitwerking. De afwijzing van de Tristan-stof komt het best tot uiting in de woorden en daden van Fénice, die expliciet het gedrag van Isolde verwerpt. De gelukkige ontknoping van de Cligés -de eigenlijke keizer sterft zodat Cligés en Fénice probleemloos kunnen huwen- steekt schril af tegen het tragische einde van het verhaal van Tristan en Isolde. Blijkbaar kan in de Cligés de in wezen overspelige liefde worden goedgepraat omdat ze de bedoeling heeft in een huwelijk uit te monden, wat niet het geval was bij Tristan en Isolde. Ik kom op de zingeving van dit werk nog terug in mijn bespreking van de aanwezigheid van motieven uit de Cligés in de HMvL.

Ook de Cligés moet in de eeuw na zijn verschijnen succesrijk zijn geweest. Dit lijken we in elk geval te kunnen afleiden uit de vele verwijzingen naar de hoofdpersonen in Oudfranse verhalen (onder meer in Les merveilles de Rigomer, Blancandin et l'Orgueilleuse d'Amour en Meraugis de Portlesgeuz), in enkele Occitaanse romans en in Wolfram van Eschenbachs Parzival.³⁴

In zijn twee volgende romans, de Chevalier de la Charette en de Chevalier au Lyon, zet Chrétien de polemiek met de Tristan-stof voort. De verhouding tussen liefde en ridderschap blijft het centrale thema. Omdat ik deze werken niet als rechtstreekse bronnen voor de HMvL beschouw (cf. infra), wil ik er hier niet dieper op ingaan.

31 Informatie uit de bijdrage van Hogetoorn aan Gerritsen & Van Melle 1993, 114-115.

32 Citaten naar Micha 1957. Ik heb de vertaling geconsulteerd van Comfort 1984. Zie voor een bespreking van deze passage in de Cligés Zink 1987, 5-6.

33 Vergelijk over de betekenis van de Cligés als reactie tegen de Tristan het werk van Weber 1976, Polak 1982 en Freeman 1985, 89-131. Zie voor een algemene inleiding over de Cligés de bijdrage van Hogetoorn aan Gerritsen & Van Melle 1993, 88-90.

34 Informatie uit de bijdrage van Hogetoorn aan Gerritsen & Van Melle 1993, 90.

[p. 206]

b. Amadas et Ydoine

Ook auteurs van andere dan Arturromans hebben in de Tristan-stof blijkbaar een uitdaging gezien. Amadas et Ydoine (ca.1190-1220; verder A&Y) is een anonieme avonturenroman waarin de driehoeksverhouding tussen een jonge man, een getrouwde vrouw en haar echtgenoot opnieuw centraal staat. Ook in dit werk is er nogal wat dat aan de Tristan-stof herinnert en net als Erec et Enide en Cligés bevat A&Y enkele expliciete allusies op Tristan en Isolde (bijvoorbeeld vs. 1183-1190).³⁵ Tegelijkertijd heeft de dichter van A&Y zich ook aantoonbaar op Chrétiens Cligés geïnspireerd.³⁶ Hij gaat wel nog een stap verder dan Chrétien: terwijl Cligés en Fénice hun geheime relatie trachten te verbergen en ontsnappen naar een artificiële wereld buiten het hof om hun passionele liefde te beleven, nemen Amadas en Ydoine hun verantwoordelijkheid op. Zij willen hun liefdesgeluk enkel door een huwelijk bezegeld zien.³⁷

Het werk is in drie handschriften overgeleverd (één volledig, twee fragmentarisch) die alledrie een verschillende versie van de tekst vertegenwoordigen.³⁸

Het is zo goed als zeker dat A&Y in de Nederlanden bekendheid moet hebben genoten. Dat lijken we tenminste te kunnen afleiden uit de vermelding van de mannelijke hoofdpersoon in enkele Middelnederlandse werken. Behalve in de HMvL (XI.1126 en XI.1178) is dit het geval in Sidrac en Bottus (vs. 5), in het hoofs-didactische gedicht Van der Feesten, een proper dinc (vs. 185-204) en in Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant (VIII.112-113).³⁹ Interessant vanuit literair-historisch oogpunt is dat Sidrac en Bottus een Brabants werk is, terwijl Alexanders Geesten in Holland is ontstaan en door de Vlaming Jacob van Maerlant is geschreven. Van Van der Feesten wordt gewoonlijk aangenomen dat het werk in Vlaanderen tot stand is gekomen.⁴⁰ Het lijkt er dus op dat de lotgevallen van Amadas in de Nederlanden tot het ‘collectieve geheugen’ moeten hebben behoord.

35 Ik gebruik de editie van Reinhard 1974 en de vertaling van Aubailly 1986. Zie over Amadas et Ydoine als reactie op de Tristan-stof bijvoorbeeld Adams 1978.

36 Daar werd al uitgebreid aandacht aan besteed door Reinhard 1924 en 1927.

37 Adams 1978, 253.

38 Informatie uit Hasenohr & Zink 1992, 52. Zie ook Reinhard 1974, III-V.

39 Vergelijk respectievelijk de edities van Van Tol 1936, Vekeman 1981 en Franck 1882. Dit zijn, toevallig of niet, alle drie werken waarin tevens Parthonopeus-referenties voorkomen. Vergelijk ook Hoofdstuk IV, noten 102 en 103.

40 Vergelijk Van der Poel 1989, 213-222.

[p. 207]

3. Conclusie

Vatten we de resultaten uit het voorgaande overzicht samen, dan blijkt dat het thema van de relatie tussen een jonge held en een gehuwde vrouw binnen de hofgemeenschap in combinatie met de ridderschapsproblematiek, in verschillende middeleeuwse werken expliciet aan de orde wordt gesteld. Behalve in de Tristan-verhalen zelf, duikt deze problematiek ook in een aantal werken van Chrétien de Troyes en in A&Y op. De variaties in de uitwerking van de thematiek situeren zich vooral in de manier waarop het in wezen overspelige paar zich tegenover de hofgemeenschap opstelt. In de Cligés en in A&Y doen de auteurs moeite om het gedrag van de geliefden in het licht van een hoger doel (een huwelijk) te verontschuldigen.

Zowel de Tristan-verhalen als Chrétiens Erec et Enide en Cligés en de A&Y, zullen als brontekst voor de Evax en Sibilie-episode in de HMvL onder de loupe worden genomen. In zijn artikel heeft Zemel een aantal in de HMvL voorkomende ontleningen besproken in het licht van de verhaalthematiek. Ik kies hier voor een benadering waarbij het Evax en Sibilie-verhaal chronologisch gevolgd wordt, aan de hand van een aantal kernmotieven of thema's. Telkens wanneer een motief of een passage ontleend lijkt, wordt op de relatie met de brontekst ingegaan. Deze werkwijze biedt het voordeel dat we behalve een overzicht van de ontleende passages en de bronnen waaruit ze stammen, ook al een eerste inzicht krijgen in de compositie van het verhaal.

IV. Modellering van de lotgevallen van Evax en Sibilie op de Tristan-stof, de Cligés, Amadas et Ydoine en Erec et Enide

1. Uitgangssituatie

De uitgangssituatie in het Evax-Sibilie-verhaal, een jonge held wordt verliefd op een gehuwde koningin, heeft op het eerste gezicht nogal wat weg van de driehoeksverhouding uit de Tristan-verhalen en de reacties erop, maar wijkt er tegelijkertijd toch ook subtiel van af. Zowel Tristan, Cligés als Amadas worden immers verliefd op een vrouw die op dat ogenblik nog niet getrouwd is, terwijl Evax gevoelens heeft voor een al gehuwde vrouw. Dit verschil mag dan futiel lijken, het heeft wel gevolgen voor het verhaalverloop. Vooral in de Cligés en in A&Y zullen de vrouwen, vanaf het ogenblik dat er van een huwelijk (met iemand anders) sprake is -we zijn dan al een eind in het verhaal gevorderd- alles in het werk stellen om door middel van listen aan hun huwelijksverplichtingen te ontkomen en zo hun maagdelijkheid voor hun echte geliefde,

[p. 208]

respectievelijk Cligés en Amadas, te reserveren. De aankondiging van het huwelijk kan in deze verhalen dan ook beschouwd worden als de initiatie van het bedrog, wat in de HMvL niet het geval is. Daar is Sibilie gelukkig gehuwd en er is geen sprake van dat ze haar maagdelijkheid voor Evax zou reserveren. In de Tristan-verhalen doet Isolde enkel voor de eerste huwelijksnacht beroep op een stand in, Brangien, die ervoor moet zorgen dat de echtgenoot, koning Marc, niet ontdekt dat zijn vrouw geen maagd meer is.

Hoewel door de verliefdheid van een jonge held op een gehuwde koningin meteen de problematiek van de Tristan-verhalen wordt opgeroepen, valt de beginsituatie van het Evax-Sibilieverhaal dus niet helemaal met de situatie uit de Tristan of de reacties daarop samen.

Afwijkend ten opzichte van de Tristan-verhalen of de Cligés is ook het gegeven dat in de HMvL de liefdesgevoelens aanvankelijk slechts van één kant komen: Evax is weliswaar verliefd op Sibilie, maar die is niet onder de indruk van zijn toenaderingspogingen. Deze uitgangssituatie heeft de HMvL wel met A&Y gemeen. Ook Amadas moet eerst een hele tijd hunkeren vooraleer de door hem beminde vrouw aan hem toegeeft.

Evax doet weliswaar denken aan Tristan, maar is er toch niet helemaal mee te vergelijken. In zijn aanvankelijk onbeantwoorde liefdesaspiraties heeft hij veel weg van de als anti-Tristan bekend staande Amadas.

Al door deze analyse van de uitgangssituatie wordt ons een doorkijkje gegund op de manier waarop de dichter met de Tristan-verhalen en de reacties daarop omgaat. Ik kom hierop nog terug.

2. Aanloop tot en gevolgen van de liefdesbekentenis

Nadat Evax zich, geïnspireerd door de liefde, in de strijd tegen de Arabieren omstandig in de kijker heeft gevochten, mondt de eerste fase⁴¹ van zijn verliefdheid op Sibilie uit in een boomgaardscène waarin hij zijn liefde bekent. Intussen hebben we al inzage gekregen in Evax' psychische toestand: hij is passioneel verliefd, maar beschouwt zijn liefde tegelijkertijd als een onmogelijkheid. De oogverblindende schoonheid van de koningin, haar gehuwde staat en zijn eigen ‘berooide’ afkomst -hij is slechts de voedsterbroeder van Echites- drijven hem dan ook tot wanhoop.

41 Zie voor de opdeling in fasen paragraaf V. over de compositie van het Evax-Sibilie verhaal.

[p. 209]

In de aanloop tot de liefdesbekentenis, meer bepaald in de manier waarop Evax zijn verliefdheid (aan Sibilie) laat blijken, lijkt invloed van A&Y te bespeuren.⁴² In beide werken is het tijdens een maaltijd dat de liefde voor het eerst echt de kop opsteekt (A&Y 191 e.v., HMvL V.1334 e.v.). Zowel Evax als Amadas hebben het na die ontmoeting bij de maaltijd erg moeilijk en steken die gevoelens ook niet onder stoelen of banken.⁴³

Anders dan Ydoine, begrijpt Sibilie echter vrij snel wat er gaande is; ze heeft zelfs een vermoeden naar wie Evax' liefde uitgaat, getuige haar reactie wanneer Evax haar in de loop van de gevechten als eerbewijs twee gevangen heidense koningen zendt:

Dese ridder dede mich bekennen,
Dat he wer bevoen mit mynnen
Dar id hoem tzu hoge sij.
Nyet en weiss ich, off he mir
Meyndt off eyn ander vrouwe. (V.1619-1623)⁴⁴

Na Echites' terugkeer naar Griekenland, kan Evax zijn gevoelens niet langer verbergen. Nadat Cupido zelf is tussengekomen, neemt Evax Colette, de Griekse hofdienares van Sibilie, in vertrouwen.

Zien we hierin een omkering van een situatie uit de Cligés, waar het vrouwelijke hoofdpersonage, Fénice, met haar gevoelens voor de neef van haar man, Cligés, geen raad meer weet en haar gouvernante, Thessala, die de toverkunst beheerst, in vertrouwen neemt? Het lijkt er sterk op. Naast de situationele parallellen vertonen ook de beschrijvingen van Thessala in de Cligés en van Colette in de HMvL immers enkele opvallende gelijkenissen:

Cligés	HMvL
Sa mestre avoit non Thessala	[D]I[i]e Coningenne Sibilie
[...]	Hadde gehalde lange wile
Por ce fu Thessala clamee,	Eyn jonffrouwe mit hoer, als ich las,
Qu'ele fu de Thessaille nee (3002-3006)	Die van Grieken geboren was. (VI.108-111)

42 Daarnaast is er uiteraard ook invloed van de Trojeroman op de gesprekken die tussen de personages plaatsvinden. Dit kwam al aan bod in Hoofdstuk VI.

43 Dat gaat bij Amadas zelfs zo ver dat hij zes maanden uit circulatie is.

44 In Hoofdstuk VI kwam deze passage al ter sprake. Sibilies gedrag vertoont hier overeenkomsten met dat van Helene in SDG's Trojeroman, die door haar maturiteit eveneens aanvoelt waar het de stamelende Polidamas om te doen is.

[p. 210]

Thessala voit tainte et palie	Der jonffrouwe docht,
Celi qu'amors a an baillie (3011-12)	Dat Evax sere aff-nam. (VI.117-118)
Li dira, queus est s'acheisons,	Nü due sij en sach, sij quam
Por quoi a pale et taint le vis (3058-59)	Ende vrogde, wat hoem misqueme,
	Dat he also aff-neme. (VI.119-121)

Niet alleen functioneren beide vrouwen als confidenten, maar bovendien zijn ze ook allebei Grieks. Zeker in de HMvL is dit geen banaal detail, aangezien de handeling van het vijfde en zesde boek zich anders dan in de Cligés, in Aragon, en niet in Griekenland afspeelt! Er wordt expliciet bij vermeld dat Colette precies omwille van haar Griekse afkomst ‘vrunt [...] ouch Evax was’ (VI.112), wat in belangrijke mate verklaart waarom hij haar zijn meest intieme gevoelens toevertrouwt. Daarmee geeft de HMvL-auteur aan dit herkomstmotief, dat hij vermoedelijk aan de Cligés heeft ontleend, een realistische invulling. Zowel in de Cligés als in de HMvL is het opbiechten van de liefdesgevoelens aan een tussenpersoon de eerste concrete stap naar een daadwerkelijke toenadering tussen de hoofdpersonages. En hoewel de verhalen hierna weer elk hun eigen weg gaan, zullen Thessala en Colette dezelfde vertrouwensfunctie ook verderop in het verhaal nog vervullen. (cf. infra) Een vergelijkbare ‘tussenpersoon’ komt noch in de Tristan-verhalen, noch in Amadas et Ydoine, voor.

Niet lang nadat hij Colette in vertrouwen heeft genomen en omdat de hofdienares hem daartoe ook aanspoort, biecht Evax zijn gevoelens tijdens een oponthoud in de boomgaard aan Sibilie op. Op het verloop van dit boomgaardgesprek hoeft hier niet in detail te worden ingegaan, aangezien het reeds aan bod kwam in het zesde hoofdstuk. Van belang is wel de uitkomst van het gesprek, waaruit onweerlegbare invloed van A&Y blijkt. Ondanks hun beheerste manier van spreken,⁴⁵ worden de jongelingen brutaal door de vrouwen afgewezen:

45 In A&Y wordt Amadas' hoofse manier van spreken door de verteller in de verf gezet. Amadas bekent zijn liefde aan Ydoine ‘couvrant’, want ‘C'est d'amour sens et grant mesure / Soi descouvrir par couverture, / Et en couvrant parole ouverte, / En descouvrant cose couverte’ (478-481). Ydoine daarentegen spreekt ‘sans couverture’. (519)

[p. 211]

Amadas et Ydoine	HMvL
Que me dis tu, frere Amadas?	Ende sade: ‘Wat meynt ir here,
Est ce a certes u a gas	Dient ir her-umb al-tzü-moel?
Que tu me dis? Je ne puis croire	En-trouwen, so dient yr wale
Que ceste requeste soit voire;	Mijnen here tzü sijnen oneren.
Bien sai que c'est envoiseüre,	[...]
Mais je n'ai de cest gaboi cure.	Süeckt yr mijne onere inde mijne schande,
Se tu m'aimes par drüerie,	So ben ich en desen lande
Dont te vient si grans derverie	Wale tzü mijnen leide komen.
Et tes rage com as ou cuer?	Koenen ridderen ind vromen
Comment osas tu a nul foer	In hoirde ich nye sülge dulheit süeken.
Si grant outrage descouvrir?	Mich mocht alle die werelt vloeken,
Ne me voel pas pour toi hounir. (520-531)	Lies ich dit ungeklaegt.’ (VI.197-213)
(mijn cursivering)	(mijn cursivering)

De afwijzing is markant. Beide vrouwen suggereren dat de minnaar het op hun eer gemunt zou hebben.⁴⁶ Uit Ydoines reactie blijkt bovendien dat ze een potentiële relatie met Amadas beneden haar waardigheid acht:

Pucele sui de haut parage:
Ne puis trouver en mon corage
Qu'en tel maniere amer te doie,
Que ja loee n'en seroie,
Mais blasmee de toute gent,
Car j'ameroie bassement; (A&Y, 533-537)

Dit is opmerkelijk, omdat aan het begin van A&Y precies wordt beklemtoond dat Amadas' vader, hoewel hij ‘slechts’ drossaard van de hertog van Bourgogne is, voor de hertog zelf niet in rijkdom moet onderdoen (A&Y, 35-52). Blijkbaar heeft dit afkomstelement bij de receptie indruk gemaakt, of dit lijken we toch te kunnen afleiden uit de Amadas-vermelding in het elfde HMvL-boek waar wordt gesteld dat Amadas slechts ‘eyns mäten heren son’ (XI.1179) was en in die zin geen partij voor de rijke Ydoine. Zoals in de vorige hoofdstukken al werd beklemtoond, staat ook in de HMvL de afkomstproblematiek centraal. Toch is het hier enkel Evax die van het afkomstprobleem is doordrongen. Hij typeert zichzelf als een ‘arm riddere / Ende ungeboren’ (V.1320-1321; V.1422), een ‘arm knecht’ (V.1429), ‘eyn arm man’ (V.1777) en Sibilie als een ‘hoghe’, ‘mechtige coningenne ind rijch’ (V.1421). Anders dan Ydoine speelt Sibilie haar hoge afkomst echter nooit als argument uit om Evax af te wijzen. Haar afwijzing houdt van in het begin verband met de trouw die zij haar echtgenoot is verschuldigd, een motivatie die in A&Y nog niet kan spelen, aangezien Ydoine op dat ogenblik in het verhaal nog niet gehuwd is. Hoewel de HMvL-dichter zich voor het afkomstthema in de Evax-Sibilie-relatie dus mogelijk heeft laten

46 In de HMvL is dit analoog aan Boek I, waarin Margriete op een vergelijkbare manier op het aanzoek van Echites reageert. (Vergelijk I.1170: ‘Laest mich doch blyven en mijne ere’).

[p. 212]

leiden door de aanwezigheid van dit motief in A&Y, geeft hij het bij de uitwerking toch een andere nuance.

3. Liefdeswaanzin

Ook in het vervolg van het Evax-Sibilie verhaal zitten duidelijke A&Y-kernen. Op de harde afwijzing door Sibilie volgt bij Evax een periode van krankzinnigheid, bij Amadas een periode van grote ellende.⁴⁷ In A&Y is er sprake van twee periodes van ellende, elk van één jaar (‘Languist un an a itel paine’ (590) en ‘Amadas tout un an languist’ (824)), die van elkaar gescheiden zijn door een tweede liefdesbekentenis. Later in het verhaal is er dan een periode van echte krankzinnigheid.

De ellendeperiode in A&Y wordt vooral gekenmerkt door een grote passiviteit van het hoofdpersonage: Amadas eet niet meer en verliest alle levenslust: ‘Le mangier pert, jüer et rire’ (588). De razernij van Evax neemt echter extremere vormen aan. Hij loopt ‘Al roesende’ (VI.233) ‘Al moder-nacht achter straissen’ (VI.247) en gedraagt zich erg agressief tegenover derden (bijvoorbeeld in VI.238-240). In zijn herberg is men verplicht hem op bed vast te binden ‘Sus lach der ridder gebonden swoir’ (VI.283) en in die toestand blijft hij ‘Al omb ind umb eyn joer’ (VI.284).⁴⁸ Het ziet ernaar uit dat de auteur zich voor de details van Evax' gemoedstoestand eerder heeft geïnspireerd op Amadas' waanzinperiode wanneer die (later in het verhaal) te horen krijgt dat Ydoine aan de graaf van Nevers zal worden uitgehuwelijkt. Ook Amadas moet dan namelijk op bed worden vastgebonden:

Qu'il est en fin si esragiés
Tous jours estuet qu'il soit liiés. (1957-58)

47 Evax' liefdeswaanzin is analoog aan die van Echites eerder. In het vierde boek werd die ‘verwoet’ van ‘minne’ nadat hij Margriete in Constantinopel had moeten achterlaten. Dit laat zien dat de HMvL-auteur, zoals hij ook al eerder heeft bewezen, in staat is om zijn verhaal over een grote afstand te structureren. Het laat vermoeden dat de dichter van bij het begin van zijn werkzaamheden over een uitgewerkt plan beschikte, waarin ontleningen en analogieën al een plaats hadden. Ondanks het feit dat Echites' liefdeswaanzin eerder voorkomt dan de waanzin van Evax, zijn er, gezien de overige overeenkomsten, aanwijzingen dat het de liefdeswaanzin van Evax is die daadwerkelijk aan A&Y is ontleend. Het lijkt aannemelijk dat de dichter hier het principe van de ‘retrospectieve analogie’ heeft toegepast: de eerdere liefdeswaanzin van Echites zou dan tot stand zijn gekomen door een analogische relatie met een ontleende kern die op dat moment nog niet in het verhaal werd geïntroduceerd! Zie voor de term en een ander voorbeeld Janssens 1988, 128.

48 ‘Al omme entomme .II. jaer’ in hs.A (VI.286). Op basis van A&Y valt moeilijk uit te maken welk handschrift de oorspronkelijke lezing biedt. Ook in A&Y bedraagt de totale periode van ellende twee jaar. Na de eerste afwijzing trekt Amadas zich echter één jaar terug. De cijfers verschillen wel vaker in hs.A en hs.B, zonder dat met zekerheid valt uit te maken welke lezing oorspronkelijk is.

[p. 213]

en loopt, zoals Evax, poedelnaakt door de straten:

Aval la rue a grant aïr
Amadas trestout nu venir (2721-22)

Samenvattend kan worden gesteld dat de HMvL-auteur voor de liefdeswaanzin van Evax na afwijzing door de koningin variërend heeft ontleend aan verschillende ‘liefdeswaanzinepisodes’ uit A&Y.

4. De ring

Het is alweer Colette die Evax uit zijn wanhoopstoestand tracht te halen, door tussen hem en Sibilie te bemiddelen. Haar bemiddelingspoging kan geslaagd worden genoemd: Sibilie geeft Evax nieuwe hoop door hem een ring te schenken.

Het motief van de ringoverdracht komt ook in de Tristan van Béroul en in Amadas et Ydoine voor. In dit laatste verhaal gaat het echter om een wederzijds signaal dat de verbondenheid van de personages moet benadrukken (1262-1265), wat niet het geval is in de HMvL. In de Tristan van Béroul (2707-2722) schenkt Isolde haar geliefde bij hun afscheid een ring, met de belofte dat geen koninklijk verbod haar zal beletten te doen wat Tristan van haar verlangt wanneer ze die ring als herkenningsteken ziet.⁴⁹ Ook in de HMvL zal de ring als herkenningsteken fungeren, zij het dan niet voor de koningin. Evax slaagt er echter in om zich onder meer op basis van die ring te identificeren bij zijn terugkeer in Aragon (A.VI.2129-2130).⁵⁰ Ik acht het aannemelijk dat de HMvL-dichter het ringmotief uit een Tristan-verhaal heeft overgenomen en het binnen zijn eigen tekst creatief gestalte heeft gegeven.

49 Voor de Tristan van Béroul heb ik gebruik gemaakt van de editie van Lacy 1989.

50 De andere identificatiesignalen zijn het gouden kruis tussen Evax' schouders, Evax' zwaard en het lege graf. De verzen waarin van de ring sprake is, ontbreken in hs.B. Toch neem ik aan dat de lezing van hs.A hier oorspronkelijk is, aangezien ze wordt bevestigd door fragment H51A, een fragment uit de ‘Codex Deschamps’. Dit bewijst dat de ‘ring-passage’ in elk geval in de gemeenschappelijke voorbeeldtekst van hs.A en (het over het algemeen erg betrouwbare fragment) H51A aanwezig was (cf. Hoofdstuk II), wat de kans op oorspronkelijkheid vrij groot maakt.

5. Sibilies en Ydoines schuldbewuste inzicht

Net als Amadas heeft Evax drie pogingen nodig om de vonk bij Sibilie te doen overslaan. Pas tijdens het derde liefdesgesprek haalt Evax zijn slag thuis. Na de ringoverdracht heeft Evax

[p. 214]

opnieuw zoveel hoop gekregen dat hij zijn krachten weer ten dienste wil stellen van Aragon. De manier waarop Sibilie zich al tijdens Evax' tweekamp tegen de Arabische aanvoerder schuldbewust realiseert dat zij aan de basis ligt van Evax' ellende, doet erg denken aan de manier waarop Ydoine tot inkeer komt bij het derde aanzoek van Amadas:

Amadas et Ydoine	HMvL
Je sai mult bien, si l'ai veü,	Id is jomer, dat id ye smertze
Grant mal avés pour moi eü,	Hadde dor eyn wiff hoverdich.
Travail, angousse, ires plusors,	Sicherlich, ich en is nye [was] werdich
Poi de joie, maintes dolours; (1217-1220)	Dat he so qual dor mijnen wille.’ (VI.1132-35)
	(en in het episch bericht):
	[S]Ibilie, die hoesche coningenne,
	Dacht wale en yren senne,
	Dat der ridder woir seede,
	Ende he groes genendicheide
	Dor yren wille hedde gedoin. (VI.1306-10)

Het overstag gaan voor de avances van hun minnaar, luidt voor de vrouwelijke hoofdpersonages een erg actieve periode in, waarin zij bij de toenadering tot de geliefde zelfs het voortouw zullen nemen. In het bedenken van de listen en de uitvoering van het bedrog dat met de toenaderingspogingen gepaard zal gaan, zullen zij een belangrijke rol spelen.

6. Listen

Wanneer Sibilie met Evax voor de tweede keer de boomgaard intrekt en onder een olijfboom plaatsneemt, geeft ze daarmee meteen ook te kennen dat ze bereid is in te gaan op zijn avances. Ze geeft toe aan zijn verleidingspogingen, maar:

Sint ic uwen wille doe
Sone comicker nemmermeer toe,
Minen here den coninc, minen man,
Dien ic nochtan goets an.
Inne wille hare tweer wiif niet siin. (mijn cursivering)
Om u sal ic den here miin
Laten ende miin conincrike, (VI.1363-1369)⁵¹

51 Ik citeer hier naar hs.A. Hs.B heeft deze passage niet volledig; met name het eerste en het vijfde van de geciteerde verzen zijn weggeradeerd. Ultraviolette stralen brachten aan het licht dat de verdwenen verzen eveneens ‘ure[n] wille doin’ en ‘ij wijff nyet’ luiden. Vergelijk Meesters 1951, Aantekeningen, 21. Vermoedelijk zijn de weggeradeerde verzen voor een bezitter van het handschrift aanstootgevend geweest.

[p. 215]

Het vers ‘Inne wille hare tweer wiif niet siin’ kan niet anders worden gezien dan als een ferme knipoog naar de situatie van Isolde, die niet te beroerd was haar lichaam wel met twee mannen te delen. De HMvL-dichter laat Sibilie hier bovendien exact dezelfde redenering opzetten als Fénice in de Cligés. Ook die wil ondanks haar verliefdheid op de neef van haar man onder geen beding vergeleken worden met Isolde:

Miauz voudroie estre desmanbree
Que de nos deus fust remanbree
L'amors d'Iseut et de Tristan
[...]
Amors an li trop vilena,
Car ses cors fu a deus rantiers
Et ses cuers fu a l'un antiers.
Einsi tote sa vie usa
Qu'onques les deus ne refusa.
[...]
Ja voir mes cors n'iert garçoniers,
Ja n'i avra deus parçoniers. (Cligés, 3145-3162)(mijn cursivering)

De list die Sibilie heeft verzonnen om tegelijkertijd in haar eer te blijven en zich niet de schande van ‘veelmannerij’ op de hals te halen, bestaat uit twee delen. Enerzijds moet Evax' dood worden geënsceneerd, zodat hij Aragon ongemerkt kan ontvluchten; anderzijds zal Sibilie een bedevaart naar Santiago organiseren, met de bedoeling om tijdens die reis haar eigen dood in scène te zetten. Om deze plannen tot uitvoer te kunnen brengen, zullen Sibilie en Evax een beroep doen op hun knechten, respectievelijk Colette en Jonas. Jonas zal een met stenen gevulde doodskist begraven en Colette zal Sibilie bijstaan bij het ensceneren van de verdrinkingsdood van haar meesteres.

Zowel voor het motief van de schijndood als voor het bedevaartmotief heeft de HMvL-dichter zijn licht bij andere werken opgestoken. Voor de schijndood is het op het eerste gezicht onduidelijk waar precies, omdat dit motief zowel in de Cligés als in A&Y opduikt.⁵² Aangezien het motief in A&Y echter geen onderdeel van een list uitmaakt en er als gevolg van de schijndood ook geen ontsnapping van de geliefden mogelijk is, is het veel aannemelijker dat het motief hier aan de Cligés is ontleend.⁵³ In dat werk brouwt de oude min Thessala een toverdrank die de schijndood van Fénice bewerkstelligt zodat de amoureuze Cligés haar 's nachts uit de graftombe

52 Het motief van de schijndood, (‘fausse morte’ of ‘morte vivante’ is de term die binnen de mediëvistiek gewoonlijk wordt gebruikt), is een bekend gegeven in middeleeuwse verhalen. Behalve in Cligés en in A&Y vinden we het onder meer nog terug in de lai Eliduc van Marie de France en in de Roman de Perceforest. Vergelijk Hauvette 1931 voor een gedetailleerd historisch overzicht van de traditie. Voor de uitwerking van het thema in de Cligés, zie Lyons 1950. Owen 1970 bestudeert het thema als een parodie op de kruisiging en de verrijzenis.

53 In A&Y zorgt een magische ring die door een woeste ridder aan Ydoines vinger wordt geschoven ervoor dat Ydoine, schijnbaar dood, inslaapt. Amadas zal in een confrontatie met die ridder leren dat het volstaat de ring van Ydoines vinger af te schuiven om haar opnieuw tot leven te wekken.

[p. 216]

kan weghalen en, als een phoenix, ‘weer tot leven wekken’.⁵⁴ Fénice doet zich voor als ernstig ziek, gaat ‘dood’ en wordt begraven. Cligés slaagt erin Fénice naar een toren te brengen waar de twee geliefden ongestoord hun liefde kunnen beleven, tot ze slapend in de tuin ontdekt worden door een hofdienaar. (5460-6100)

Zoals in de HMvL het plan niet had kunnen worden uitgevoerd zonder de hulp van Colette en Jonas, zo lukt de list in de Cligés dankzij de hulp van Thessala en de trouwe knecht Jean. De uitwerking van de list met de hulp van de vertrouwelingen en vooral de bedoeling van de hele opgezette constructie -de geliefde kunnen ontmoeten buiten de hofwereld- komen in beide werken opvallend overeen.

De schijndood van Sibilie wordt in de HMvL gekoppeld aan een tweede list, die van een bedevaart naar Santiago. Dat bedevaart-motief is zonder enige twijfel op A&Y geïnspireerd. De verliefde Ydoine kan net als Sibilie van haar goedgelovige echtgenoot verkrijgen dat zij op bedevaart mag, niet naar Santiago, maar naar Rome:

‘Aler voel a saint Piere a Rome
En orison le saint requerre.’ (A&Y, 2962-63)

De reden die zij daarvoor aanhaalt, is dat zij totaal uitgeput is door de visioenen die zij regelmatig krijgt waarin haar een mooie jongeman verschijnt. Deze demonische verschijning wil zij verdrijven door boete te doen. Ydoines echtgenoot, die toch al niet veel opheeft met demonen -ook aan hem verschijnen er regelmatig heksen die hem bezweren zijn huwelijk niet te ‘consummeren’⁵⁵- stemt meteen toe. In de HMvL geeft Sibilie haar echtgenoot geen enkele reden voor haar plotse ingeving om op bedevaart te gaan. Zij volstaat met de mededeling dat ze ‘müys dar sijn up eynen dach, / De cortligen wesen sal.’ (VI.1549-1550) Een ander opvallend verschil tussen de uitwerking van het ‘bedevaartmotief’ in HMvL en A&Y is dat Ydoine haar geliefde enkel gaat opzoeken met de bedoeling om hem van zijn waanzin te genezen. Zij zal echter weigeren om met hem de liefde te bedrijven zolang zij niet gehuwd zijn. Sibilie heeft Evax al eerder van zijn waanzin genezen. Zij wil haar vroegere leven nu definitief opgeven (‘en kere nummer en Aregoen’ (VI.1608)) om met Evax te gaan samenleven. Deze wijzigingen ten opzichte van de brontekst passen in de manier waarop de liefdes- en ridderschapsthematiek in de HMvL worden uitgewerkt, zoals verderop duidelijk zal worden.

54 Het motief van de toverdrank in de Cligés is uiteraard een intertekstuele knipoog naar het verhaal van Tristan en Isolde waarin het een toverdrank is die de liefde tussen beide jonge mensen opwekt.

55 De betovering door heksen in A&Y is gemodelleerd op de Cligés waarin een door Thessala gebrouwen toverdrank ervoor zorgt dat Fénice en haar echtgenoot geen echtelijke betrekkingen hebben. Door de toverdrank meent Fénice's echtgenoot dat hij met zijn vrouw vrijt, zonder dat dit ook werkelijk het geval is.

[p. 217]

7. Tweejarig verblijf buiten de hofgemeenschap

Het tweejarige liefdesverblijf van Evax en Sibilie in het woud (vermelding van het aantal jaren in VI.1781) dat op de ontsnapping uit de hofwereld volgt, roept sterke herinneringen op aan de woudepisode van de geliefden in de Tristan van Béroul.⁵⁶ Nadat ze noodgedwongen zijn gevlucht om aan een executie te ontkomen, zwerven Tristan en Isolde door het woud van Morrois, weg van koning Mark en de hofgemeenschap. Het is een hard en armoedig bestaan, maar door hun ‘amour passion’ hebben zij nauwelijks last van deze ellende. Dit is ook de situatie van Evax en Sibilie, die wegvluchten van het hof met zijn sociale en morele codes om zich gedurende twee jaar in de wouden rond Santiago de Compostella over te geven aan een passionele liefde. Net als in de Tristan van Béroul zwerven ze van plaats tot plaats, hun kleren hangen in lompen uit elkaar en ze zijn verplicht om brood te gaan bedelen, maar al die ontberingen voelen ze niet omdat ze van elkaar houden. Hier is het liefdesverhaal van Evax en Sibilie werkelijk een afspiegeling van de avonturen van Tristan en Isolde, zoals ook mag blijken uit de volgende passages, die grote inhoudelijke overeenkomsten vertonen:⁵⁷

Tristan van Béroul	HMvL
T&Y dolen rond in het woud:	E&S dolen rond in het woud:
Seignors, eisi font longuement	Ende gingen spelen düe mit tzijde
En la forest parfondement,	Van lande tzu lande ind besien die lant,
Longuement sont en cel desert. (1303-05)	Ende die stede, die man dar vant.(VI. 1772-74)
Longuement sont en cel boschage (1359)	Due gingen sij vort in/den woüt (VI.1799)
Hun kleren hangen in lompen, ze hebben honger, maar vergeten de last bij elkaar:	Hun kleren hangen in lompen, ze hebben honger, maar vergeten de last bij elkaar:
Molt sont el bois del pain destroit,	Ende her-en-bennen, dat was woer,
De char vivent, el ne mengüent.	Woerden ire cleider quoet.
Que püent il, se color müent?	Des sij en hadden besseren roet,
Lor dras ronpent, rains les decirent;	Want sij woeren bloet van guede,
Longuement par Morrois fuïrent.	Anders dan sij hon armode
Chascun d'eus soffre paine elgal,	Nämen wale in gedolt.
Qar l'un por l'autre ne sent mal; (1644-1650)	Hadden sij honger, hadden sij kalde,
	Der Eyn vergatz by den anderen wale. (VI.1782-1789)

Hoewel de overeenkomsten niet echt woordelijk zijn, wijst de combinatie van identieke elementen m.i. toch in de richting van rechtstreekse beïnvloeding. Janssens acht dit

56 Daar wees ook Janssens 1976, 341-344 al op.

57 Ook op deze parallellen werd eerder al gewezen door Janssens 1976, 341-342. De derde door Janssens aangewezen parallel laat ik hier weg omdat Tristans en Iseuts aankomst bij de grot van een heremiet in de Tristan van Béroul m.i. heel anders in de tekst functioneert dan Evax' en Sibilies aankomst bij een klooster waar ze wat brood krijgen.

[p. 218]

onwaarschijnlijk omdat de verschillen tussen beide werken in globo zo aanzienlijk zijn.⁵⁸ Dit standpunt is m.i. intussen achterhaald. Gezien de Tristan-achtergrond van het hele verhaal, lijkt rechtstreekse ontlening aan de Tristan van Béroul, of een andere versie van het Tristan-verhaal die de woudepisode bevat, zelfs plausibel.

58 Janssens 1976, 341.

8. De inkeer

In de Tristan van Béroul komt de woudepisode tot een einde wanneer na drie jaar de magische uitwerking van de liefdesdrank uitdooft. Tijdens die uitdovingsfase betreurt Tristan eerst in een monologische reactie het verlies van zijn ridderschap (2165-2169), dan beklaagt hij de koningin, die onder meer door zijn toedoen aan haar koninklijke status heeft verzaakt (2179-2185; 2253-2258). Vervolgens beklaagt Iseut zich over het verlies van haar status als koningin (2201-2207). Tristans klacht over het eerverlies van de koningin heeft de HMvL-dichter mogelijk beïnvloed bij de vormgeving van de inkeerfase van Evax en Sibilie:

Tristan van Béroul	HMvL
Et poise moi de la roïne,	‘O Got, Here van hemmelrich,
Qui je doins loge por cortine;	En was dit nyet eyne coningenne
En bois est, et si peüst estre	Die hoere selve dorch my
En beles chanbres, o son estre,	Haet geworpen en grosen sere.
Portendues de dras de soie;	Mer ich was eyn arm here,
Por moi a prise male voie.	Ende nyet werdich, dat sij
A Deu, qui est sire du mont, (2179-2185)	hadde gesprochen jhegen my.
	Sy was mechtich inde rijch,
Ne fust, bele, la grant soufraite	Ende müys nü armlich
Que vos soufrez et avez faite	Leven ind goin dor mijnen wille.’ (VI.1816-1825)
Toz dis, por moi, par desertine.
Por moi perdez non de roïne,
estre peüses a anor
En tes chanbres, o ton seignor, (2253-58)

Maar tegelijkertijd heeft de auteur zich voor deze scène ook aantoonbaar geïnspireerd op een werk dat bekend staat als antithese van de Tristan, namelijk Erec et Enide.⁵⁹ Tijdens hun verblijf aan het hof van koning Lac blijken (de dan al gehuwde) Erec en Enide zodanig op te gaan in hun liefde voor elkaar, dat Erec aan zijn ridderplichten verzaakt. Wanneer Enide verneemt dat hierover schande wordt gesproken, schaamt ze zich diep. Ze voelt zich verantwoordelijk voor

59 Vergelijk voor deze interpretatie Zemel 1998, 21-23.

[p. 219]

het eerverlies van haar man. Op een morgen wekken haar tranen de slapende Erec. Enide beklaagt zich over zijn eerverlies als ridder.

Dit scenario vertoont frappante overeenkomsten met het Evax-Sibilie verhaal. Er is het opmerkelijke gegeven dat de monoloog van Enide wordt uitgesproken op een ogenblik dat Erec slaapt. Iets dergelijks gebeurt ook in de HMvL waar Evax, die als eerste spreekt, dat doet terwijl de koningin slaapt. Wat later gebeurt het omgekeerde: Sibilie klaagt over de teloorgang van Evax' ridderschap terwijl hij slaapt. Terwijl Tristan en Iseut in de Tristan van Béroul in de eerste plaats hun eigen droeve lot betreuren, gaat de klaagzang van Evax uitsluitend over Sibilie en beklaagt Sibilie zich enkel over het lot van Evax. Deze meer altruïstische reflex zou de auteur wel eens uit Erec et Enide gehaald kunnen hebben, waar ook Enide zich enkel om de eer van haar man bekommert. Vooral ook het gegeven dat Sibilie daarbij gewekt wordt door Evax' tranen, roept sterke herinneringen op aan Erec et Enide, waar Erec door Enide wordt ‘wakker gehuild’. Ook in dit geval zijn de gelijkenissen tussen beide werken te opvallend om ze te negeren. Ik geef ze hieronder schematisch weer:

Erec et Enide^60	HMvL
De geliefden slapen	De geliefden slapen
Qu'il avint une matinee,	Die feiste, die sij hadden tzworen
La ou il jurent en lor lit,	Mit lachen ind mit spele
Ou eü orent maint delit;	Ende mit giessen, des was vele.
Bouche a bouche entre braz gisoient,	Mit-deme had sij den voeck groet,
Come cil qui mout s'entramoient (2470-74)	Die vrouwe, ind sliep in des ridder schoet. (VI.1808-1812)
Enide maakt Erec wakker door tranen:	Evax maakt Sibilie wakker door tranen
Et plore de si grant ravine	Due en konste he sich nyet behalden stille,
Que chiesent desor la poitrine	He en weynde mit grosen tronen. (VI.1826-27)
Son seignor les lermes de li,
(2489-91)	Her-umb so weynde der here
	So untfarmelichen sere,
	Dat so bedeckt die trenen sijn
	Vielen der vrouwen in dat anschijn,
	So-dat sij dar untspranc by. (VI.1839-1843)

60 Voor Erec et Enide heb ik de editie en vertaling van Fritz 1992 gebruikt.

[p. 220]

Enide verwijt zich dat Erec zijn ridderplichten niet meer vervult	Sibilie verwijt zich dat Evax zijn ridderplichten niet meer vervult
Bien me devrait sorbir la terre,	Ende sade: ‘Got, geweldiche Here,
Quant toz li mieudres chevaliers,	Jae, en is verloren sere
Li plus hardiz et li plus fiers,	By mich, der vroemste ridder de leeft,
Li plus beax et li plus cortois,	Ende de const[e], war man heeft
Qui onques fust ne cuens ne rois,	Eynichs ridders tzu doen.
A de tout en tout relinquie	Help, wat wort he en Aregoen
Por moi tote chevalerie.	Groeser däet, der ridder vrij
Donques l'ai je honi por voir;	Al dat nü verloren sij
Ne[l] vousisse por nul avoir.’ (2494-2502)	By mich, des ich werdich nyet en ben,
	Dat he so sijnen sen
	An mich gelaet haet, da[r] he all
	Eren by vergassen sal.
	Dor mich is he tzer werelt doet,
	De van doegden was sonder genoet.
	Dat ich schone was, dat is schade,
	Ende dat ye by mijnen roede
	So vrome ridder wart tzu quijste
	Ende sijne däet so balde getzijst. (VI.1871-1888)

Zoals Zemel opmerkt, maakt de HMvL-dichter hier een sprong van het vrij individualistische standpunt uit de Tristan van Béroul naar het bovenindividuele standpunt uit Erec et Enide. Bovendien verdubbelt hij het inkeer-motief: anders dan Tristan en Iseut en zelfs dan Erec en Enide, komen Evax en Sibilie allebei tot de vaststelling dat er door de hofgemeenschap te verlaten, geen integratie tussen liefde en ridderschap voor hen inzit. Deze boodschap kan de auteur in zijn werk leggen door alternerend te ontlenen aan passages uit twee werken die dezelfde problematiek verwoorden.⁶¹

61 Vergelijk voor deze interpretatie Zemel 1998, 23.

9. Huwelijk na de dood van de koning

Het huwelijk tussen Evax en Sibilie vindt uiteindelijk pas plaats op het ogenblik dat de oude Aragonese koning gestorven is. Dit doet denken aan de Cligés, waar Alis, de echtgenoot van Fénice, eveneens sterft vóór Fénice met Cligés in het huwelijk kan treden. Deze ontwikkeling wijkt af van de gang van zaken in de Tristan-verhalen, waar Tristan en Isolde niet huwen, of in A&Y, waar de moegetergde echtgenoot van Ydoine, de graaf van Nevers, toestemt in een scheiding.

Ook van dit motief lijkt het me waarschijnlijk dat de auteur, die, zoals uit de bespreking van de compositie en de zingeving zal blijken, een ‘amour courtois conjugal’-ideaal voorstond, het aan de Cligés heeft ontleend.

[p. 221]

Volgend overzicht geeft een samenvatting van de hiervoor besproken ontleende elementen.

	Tristan & Isolde (12de E)	Erec & Enide (1165-70)	Cligés (1176)	Amadas & Ydoine (1190-1220)	Evax en Sibilie
man ♥ gehuwde vr.	+	-	+	+	+
bekentenis aan dienaar	-	-	+	-	+
liefdeswaanzin	+	-	-	+	+
vastgebonden in herberg	-	-	-	+	+
ring(en)	+	-	-	+	+
rol v.dienaars Grieks	+ -?	-	+ +	(+) -	+ +
listen	+	-	+	+	+
bedevaart	-	-	-	+	+
schijndood	-	-	+	(+)	+
liefde in AW (≠ hof)	+	(+)	+	±	+
spijt tranen	+ -	+ +	-	- -	+ +
huwelijk na dood koning	-	+ -	+ +	+ -	+ +

10. Conclusie

Uit het gevoerde bronnenonderzoek is gebleken dat de HMvL-auteur van geen kleintje vervaard is. Hij slaagt erin om zich zowel op Tristan-verhalen als op de als anti-Tristan bedoelde werken Erec et Enide, Cligés en Amadas et Ydoine te baseren, deze ontleningen binnen de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie een plaats te geven en van die liefdesgeschiedenis toch nog een consistent verhaal met een eigen karakter te maken. Op welke manier de HMvL-dichter aan zijn bronteksten kwam, valt nog maar moeilijk te traceren, maar het lijkt plausibel dat hij voor de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie gebruik kon maken van een verzamelcodex met Tristan-verhalen en reacties daarop, waarin dus ook een verhaal als Amadas et Ydoine een plaats

[p. 222]

kon krijgen. Een handschrift dat in aanmerking zou kunnen komen is de codex met signatuur Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 375 (olim 6987) dat, getuige een mededeling in het handschrift zelf al in 1288 in Arras werd voltooid en in het Picardische dialect is gesteld. Naast een aantal didactische werken in proza (Apocalyps; verklaring van de Apocalyps; Seneca) bevat het een groot aantal werken in verzen. Naast een samenvatting van de inhoud gaat het om de Roman de Thèbes; Roman de Troie; Li sieges d'Ataines; Dis van Jehan Bodel; Alixandre; Des dus de Normandie (proza); Roman de Rou; Del roi Guillaume d'Engleterre; Flore et Blanceflor; Blancandin; Cligés; Erec et Enide; La veillete (fabliau); Isle et Galeron; De Theophilus; Amadas et Ydoine; La Chastelaine de Vergi. Bovendien vinden we er ook een aantal religieuze werken in terug: De St. Estevene; Vers de la Mort; Li loenge de Nostre Dame; De la viellette; 9 miracles de Notre Dame. Dat de HMvL-dichter uitgerekend dit manuscript persoonlijk in handen heeft gehad, valt niet te bewijzen, maar behoort tot de mogelijkheden. In elk geval maakt het bestaan van dergelijke verzamelhandschriften het zeer waarschijnlijk dat dichters zoals de HMvL-auteur, die zijn motieven en verhaalgegevens her en der bijeensprokkelt, van verzamelcodexen gebruik maakten.⁶²

Hoe en waarom de Tristan- en anti-Tristan-motieven in de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie precies verwerkt zijn, is aan de orde in de volgende paragraaf, waarin de compositie en de zingeving van de liefdesgeschiedenis centraal staat.

62 Het was R. Zemel die me op het bestaan van dit verzamelhandschrift wees, waarvoor mijn hartelijke dank. Een andere mogelijkheid, waaraan met name Van Gijsen 1989a, 43 denkt, is dat de HMvL-dichter een beroep kon doen op een handschrift met de ‘verzamelde werken’ van Chrétien de Troyes. Ze merkt op dat Colijn van Rijssele een aantal Chrétien-motieven gebruikt heeft, die zich allemaal concentreren in het derde spel van de Spiegel der Minnen. Ze acht het plausibel dat de dichter de werken waaruit deze motieven stammen als één geheel kende en gebruikte. Het één hoeft het ander uiteraard niet uit te sluiten.

V. Compositie en zingeving

Anders dan bij de ontleningen die in de voorgaande hoofdstukken werden besproken, hebben we hier te maken met ontleende elementen die functioneren binnen een duidelijk afgebakend ‘verhaal binnen het verhaal’. Daarom ligt het in dit geval voor de hand om aan het ‘ontleden’ van de bronnen ook meteen een bespreking van de compositie en de zingeving van het liefdesverhaal te koppelen. Dit is een dankbare opgave, omdat de compositie van de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie opvallend geënt is op enkele duidelijk afgelijnde verhaaleenheden, waarop de innerlijke ontwikkeling van de personages dan gestoeld wordt.

[p. 223]

Schematisch voorgesteld kunnen we drie grote ‘etappes’ in het handelingsverloop onderscheiden, met elkaar verbonden door overgangsepisodes, zoals hieronder voorgesteld.⁶³

1.	Aragon: aanval Arabieren - Arabieren aangevallen door Echites en Evax - Evax -♥> Sibilie - liefde als stimulerende factor in gevechten - boomgaard: Evax' liefdesbekentenis => afwijzing door Sibilie
	Overgang: Evax waanzinnig
2.	Aragon: aanval Arabieren - genezing Evax door liefdesteken - tweegevecht Evax <-> aanvoerder => Arabieren verdreven - hoop op beloning bij Evax - boomgaard: liefdesgesprek => plan tot vlucht
	Overgang: Sint-Jacob van Compostella => Evax en Sibilie twee jaar in woud
3.	Aragon: aanval Arabieren - Evax koning => Arabieren verdreven - Venetië: Sibilie als borduurster - Venetië: hereniging + huwelijk - terugkeer als koning en koningin in Aragon

Binnen deze compositie worden een aantal thema's uitgewerkt.

63 Ik dank deze manier van voorstellen aan Roel Zemel die mij tijdens een lezing aan de V.U. van Amsterdam voor de studenten 2de Kand. van de K.U. Brussel attent maakte op deze verhaaleenheden.

1. Ridderschap en liefde

De evolutie van de personages, inclusief de ontwikkeling van hun liefde, verloopt in drie stadia die telkens gemarkeerd worden door een inval van de Arabieren. Door het liefdesverhaal van Evax en Sibilie tegen de achtergrond van de Arabische invallen te plaatsen, brengt de auteur het liefdesthema ook binnen de onmiddellijke verhaalcontext in verband met het ridderschapsthema. In de loop van het verhaal zal het voor Evax en Sibilie zaak zijn om hun ‘amour’ en Evax' ‘chevalerie’ in overeenstemming te brengen met de normen binnen de hofgemeenschap. Eerst

[p. 224]

zal ik nagaan op welke manier de ‘amour’ en de ‘chevalerie’ van de personages evolueren en hoe de auteur de thematiek door middel van de ontleende elementen ondersteunt.⁶⁴

64 In Zemel 1998 wordt eveneens aandacht besteed aan de evolutie van de personages zoals die uit de verschillende fasen naar voren komt. Een aantal van de ideeën over het samengaan van ridderschap en liefde zijn op dit artikel gebaseerd.

a. De eerste aanval van de Arabieren + overgangsfase

Al tijdens de eerste aanval van de Arabieren op Aragon blijkt de opflakkerende liefde van Evax voor Sibilie. Liefde is voor Evax een motiverende factor die hem in staat stelt zichzelf bij het vechten te overtreffen. Zijn ‘amour’ steunt hem dus bij zijn ‘chevalerie’⁶⁵; met de stimulans ervan slaagt Evax erin de Arabieren uit de stad te verdrijven en zo het koninkrijk Aragon te redden. In die zin sluit het liefdesconcept bij de aanvang van het verhaal van Evax en Sibilie aan bij het liefdesconcept uit de Trojeroman van Segher Diengotgaf, waarin de strijders eveneens kracht putten uit de liefde. Het gehuwd zijn van de beminde vrouw vormt daar dan ook niet noodzakelijk een obstakel; van de liefde kan immers een positieve invloed uitgaan op de strijd, zonder dat er ook daadwerkelijk een toenadering moet zijn.

In het Evax-Sibilie verhaal zoekt Evax die toenadering wel, maar tot een harmonieus samengaan van liefde en ridderschap komt het voorlopig niet. Zelf wijt Evax dit aan zijn lage afkomst. Hij vindt zichzelf te min voor de machtige koningin, die bovendien gehuwd is. In werkelijkheid komt uit Evax' toenaderingspogingen in de eerste fase vooral naar voren dat Evax volledig in de ban is van een passionele liefde, die in het geheel niet tot integratie te brengen valt met de aan het hof vereiste ridderschapsidealen. Dat blijkt het treffendst op het moment dat hij, nadat de Arabieren vooral door zijn toedoen zijn verslagen, zijn liefde aan Sibilie bekent en brutaal wordt afgewezen. Uit die afwijzing trekt Evax niet de juiste conclusies. Hij valt à la Amadas aan waanzin ten prooi en laat zich opsluiten in een herberg. Voorlopig begrijpt hij niet dat enkel het nastreven van liefde onvoldoende is om tot hoofsheid te komen.

65 Dit wordt in de tekst expliciet benadrukt, bijvoorbeeld in V.1084-1085, 1129-1131 (beter in hs.A.V.1129-1131), 1448-1450, 1516-1518, 1600-1603.

b. De tweede aanval van de Arabieren + overgangsfase

Tijdens de tweede aanval van de Arabieren wordt ook de liefdesaffaire van Evax en Sibilie weer actueel. Evax moet uit zijn toestand van passiviteit gehaald worden om in het krijt te treden tegen de Arabische aanvoerder en de enige manier om dat te realiseren is blijkbaar via de liefde. Door hem vage beloftes te doen en een ring te schenken, slaagt Sibilie erin Evax voor de strijd te engageren. Aan de subtiele manier waarop Sibilie haar woorden wikt en weegt om Evax

[p. 225]

enerzijds niet af te schrikken, maar zich anderzijds toch ook niet echt te engageren, zou een aparte studie gewijd kunnen worden. Hier kan worden volstaan met de vaststelling dat Sibilie opvallend fijngevoelig naar een compromis zoekt tussen 's lands belang en haar persoonlijke eergevoel. Ze slaagt er, net als Margriete in Boek IV (391-395), in om beide polen te verenigen: door een vage belofte (‘Der boüm en velt [nyet] tzen eirsten slage’ (VI.727-728)⁶⁶) schenkt ze Evax de gevraagde troost, maar tegelijkertijd engageert ze hem voor de strijd tegen de bezetters. In haar slotadvies stelt ze een mogelijke vereniging in het vooruitzicht:

Mer siet vrome, so mogt ir
Wael noch verwinnen mir.’ (VI.740-741)

Alleen door zijn dapperheid te demonstreren zal Evax haar voor zich kunnen winnen! Ook hier weer is Sibilies advies analoog met dat van Margriete aan Echites in Boek IV:

Wert ir vrome ind verdient irs
Ende koempt yr en der werelt prijs,
So sal ich uch mennen sonder begeven,
Ende, mach geschien, sullich worteyken geven,
Dat yr mich sult trouwen gerne. (IV.385-390)

Met de belofte van een beloning in het achterhoofd slaagt Evax er tijdens een spannend tweegevecht in de aanvoerder van de heidense troepen te verslaan. Maar in plaats van de concrete beloning waarop hij zo had gehoopt, krijgt hij van Sibilie daarvoor de magere troost dat zij hem ‘van hertzen vrunt’ (VI.1226) zal blijven, een uitspraak waarmee ook Margriete Echites eerder al eens ‘getroost’ had.⁶⁷ Ridderschap en liefde blijken met andere woorden nog steeds niet samen te gaan, terwijl Evax nochtans meent dat hij er alles aan heeft gedaan om dit samengaan te realiseren. De periode van ellende die op deze tweede ‘afwijzing’ volgt, is minder uitgespit dan de eerste periode van liefdeswaanzin en duurt slechts een half jaar. In die tussentijd gooit Sibilie het roer volledig om. Omdat zij ten volle beseft hoeveel Evax voor de redding van haar land heeft betekend, wil ze hem meer geven dan een vage belofte van troost. Ze zal dan ook zelf toenadering zoeken en samen met Evax in de boomgaard belanden, waar een liefdesgesprek tussen beiden zal plaatsvinden!⁶⁸ De volledige klemtoon komt nu op de ‘liefde’ te liggen: Sibilie

66 Vergelijk met Margrietes ‘aanmoediging’ van Echites bijvoorbeeld in Boek I.1128-1132, I.1661-1667.

67 Citaat: ‘Des ben ich uch van hertzen vrunt, / Mer noch en haet ir nyet verdient / Ain jonffrouwen tzu suken mynne.’ (IV.374-376)

68 Hier begint Sibilies houding opnieuw van die van Margriete af te wijken. Margriete beperkt zich tot het aanmoedigen van Echites. Ze stuurt hem op pad om zijn ridderlijke ambities te verwezenlijken, maar neemt zelf nauwelijks initiatief.

[p. 226]

stelt voor om er samen vandoor te gaan en bedenkt een dubbele list om die ontsnapping te realiseren.

Op dit ogenblik vindt er een volledige ommekeer plaats, gedirigeerd door het vrouwelijke hoofdpersonage Sibilie. Terwijl zij tevoren de volledige nadruk op ridderschap legde en aan de liefde slechts een marginale rol toebedeelde, maakt zij nu een bocht van 180° en kiest resoluut voor de passionele liefde, met verwaarlozing van al de rest, niet in het minst van het ridderschapsideaal. Van een combinatie van liefde en ridderschap zal er bij deze ‘verwijdering uit de hofwereld’ dus alweer geen sprake kunnen zijn. Tijdens hun verblijf in het woud, waar de geliefden, zoals Tristan en Isolde, twee jaar ronddolen, is liefde de enige bekommernis.

Die integratie zal pas tot stand kunnen komen in een derde en laatste fase.

c. De derde aanval van de Arabieren

Wanneer Sibilie tot inkeer komt en Evax na twee zorgeloze jaren in het woud achterlaat, laat ze daarmee het initiatief opnieuw aan Evax over. De twee vorige keren dat Sibilie hem aan zijn lot overliet (cf. supra), viel Evax ten prooi aan melancholie en liefdeswaanzin. Deze keer reageert hij voor het eerst anders. Eerst en vooral verslaat hij in een episode die gemodelleerd is op een vroeger avontuur van Echites, een gewapende tegenstander die een jonkvrouw heeft ontvoerd (VI.1942 e.v.).⁶⁹ Door diens wapenrusting aan te trekken (VI.2012-2013) maakt hij duidelijk dat er een nieuwe fase in zijn ridderlijk bestaan is aangebroken. Zowel voor Echites in het vierde boek als voor Evax in boek zes, is dit de eerste beproeving waaruit de veranderde gezindheid van de ridder blijkt. Net zoals Echites dat eerder deed, zal nu ook Evax zijn liefde als wapen in de strijd gebruiken zonder daarbij te zondigen tegen de normen van de hoofse gemeenschap. Zo is hij eindelijk op weg naar een perfecte integratie van het liefdes- en het ridderschapsideaal in de hofwereld.

Dat Evax zich ook bewust tot doel stelt om zijn liefde voor de koningin met zijn kwaliteiten als ridder in overeenstemming te brengen, mag blijken uit de volgende verzen:

He dacht, he solde mit eyngen synne
Widder komen ain die coningenne,
Id müyst by vroemheiden sijn. (VI.2014-2016)

69 Ik heb eerder betoogd dat dit Arturiaans aandoende avontuur vermoedelijk geïnspireerd is op de RmM (vergelijk Hoofdstuk III). Door Evax en Echites vergelijkbare avonturen te laten beleven, bewijst de HMvL-dichter nog maar eens dat hij sterk is in het uitbouwen van co-tekstuele analogieën.

[p. 227]

Pas nu, paradoxaal genoeg op een ogenblik dat Sibilie er niet meer is, ziet Evax zelf de zin in van een samengaan van ridderschap en liefde.⁷⁰

Gewapend met deze nieuwe inzichten begeeft hij zich naar Aragon, waar hem in plaats van de koningin een heel leger bloeddorstige Arabieren staat op te wachten. Omdat de oude koning intussen gestorven is, kiezen de dankbare Aragonezen Evax tot hun nieuwe leider. Voor de derde opeenvolgende keer slaagt Evax erin Aragon van de Arabieren te bevrijden. Ook op dit vlak constateren we een merkwaardige evolutie: tijdens de eerste invasie van de Arabieren moest Evax nog een heel leger verslaan; bij de tweede volstond een tweekamp om de heidenen rechtsomkeert te laten maken, en voor de derde aanval is het voldoende dat hij zich even toont om de belegeraars op de vlucht te jagen. Op die manier wordt in de verf gezet dat Evax, althans op het ridderlijke vlak, de top heeft bereikt. Nu moet enkel de liefde nog met het ridderschapsideaal geïntegreerd worden binnen de hofgemeenschap. En die integratie komt er dan ook spoedig. Wanneer Evax te weten komt dat Sibilie als zijdewerkster aan de slag is in Venetië,⁷¹ gaat hij haar daar onmiddellijk oppikken. Pas nu kan Evax Sibilie ten huwelijk vragen. Als man en vrouw keren de koning en de koningin uiteindelijk terug naar Aragon. De reïntegratie in de hofwereld is geslaagd dankzij een gecombineerd liefdes- en ridderschapsideaal.

70 Evax' houding roept hier herinneringen op aan die van Fergus / Ferguut, die ook pas tot dit inzicht komt op het ogenblik dat Galiene ervandoor is. Of de dichter deze parallel hier bewust heeft willen trekken, is moeilijk te zeggen. In elk geval werpt de scène, net als in de Fergus / Ferguut overigens, een ironisch licht op de mannelijke hoofdpersoon. Vergelijk voor deze interpretatie van de Fergus / Ferguut Zemel 1988-89, 271.

71 Vergelijk Hoofdstuk V waarin dit motief werd besproken. Ook hierin zit weer een parallel met de lotgevallen van Margriete, die eveneens op zijde borduurde aan het hof in Athene.

2. Afkomstthematiek

In de loop van het vijfde en het zesde boek worden niet alleen liefde en ridderschap in overeenstemming gebracht met de normen van de hofwereld, maar wordt ook de polariteit tussen de hoge afkomst van Sibilie en de lage afstamming van Evax volledig opgeheven. Ook deze thematiek wordt door de HMvL-auteur bijzonder subtiel met de compositie van zijn verhaal verweven. Ik bespreek de evolutie van het thema tijdens de drie verhaalfasen.

a. De eerste aanval van de Arabieren

In de eerste fase ervaart Evax het standsverschil tussen de koningin en hemzelf nog als onoverbrugbaar. Het mislukken van zijn toenaderingspogingen wijt hij volledig aan dit sociale verschil, dat ook meermaals het object vormt van zijn klaagmonologen (bv. V.1417-1435). Het

[p. 228]

verschil in afkomst tussen Evax en Sibilie wordt in deze eerste fase bovendien benadrukt door het gebruik van contrasterende adjectieven zoals ‘hoch’, ‘mechtich’ tegenover ‘nyddere’ (cf. supra).

b. De tweede aanval van de Arabieren

Hoewel Sibilie haar afkomst nooit expliciet als troef tegenover Evax uitspeelt, wordt er ons door de verteller ook in de tweede fase nog subtiel op gewezen dat het standsverschil tussen de twee geliefden reëel is. Zo wordt Sibilies vertrek op bedevaart naar Santiago bijvoorbeeld als volgt aangekondigd:

[D]ie coningenne van Aregoen,
Sibilie, die mit cleynen doen
Bereide hoer bede-vart,
Sij en vüert nyet dan ain hoere vart
Hondert pert off luttel me. (VI.1574-1578) (mijn cursivering)

Door zo minimaliserend te doen over het aantal ruiters dat haar vergezelt, wordt (waarschijnlijk doelbewust) net het tegenovergestelde effect gesorteerd.⁷² De tegenstelling met Evax, die als een dief in de nacht uit Aragon is weggevlucht, zonder bezittingen en te voet, wordt er nog groter door.

In de loop van die tweede fase wordt de tegenstelling tussen ‘hoch’ en ‘nyddere’ wel opgeheven, in de zin dat beide geliefden door hun vlucht van het hof de volgende twee jaar berooid door het leven zullen gaan. Na haar geënsceneerde verdrinkingsdood zal Sibilie zich, net als Margriete eerder,⁷³ van een incognito gaan bedienen. Anders dan Margriete, die er door haar eerdere belevenissen toe werd genoopt om haar ware identiteit verborgen te houden, meet Sibilie zich geheel vrijwillig een incognito aan, ten teken dat zij haar vroegere leven definitief achter zich laat. Deze statusverandering van Sibilie wordt symbolisch uitgewerkt in de passage van de kledingruil, waarin Sibilie op weg naar Santiago haar rijkelijke koninginnenkleren ruilt tegen de lompen van een arme vrouw (VI.1708-1745). Door de kleren van ‘dat vreuwekijn’ (VI.1691) aan te trekken, verlaagt Sibilie zich symbolisch tot het sociale niveau van het vrouwtje en dus ook van Evax. De keuze van Sibilie voor een leven waarin zij haar status als koningin aflegt en daar

72 Met dank aan Remco Sleiderink voor deze opmerking.

73 Vergelijk over Margrietes incognito uitgebreid Hoofdstuk V.

[p. 229]

de consequenties van wil dragen, is nu compleet en definitief.⁷⁴ Alle attributen die haar nog aan haar vroegere koninklijke leven herinnerden (echtgenoot, paard, kleren) heeft ze afgelegd of achtergelaten.

Maar deze standsverlaging strookte kennelijk niet met de uiteindelijke bedoelingen van de dichter, want nog is er geen definitieve vereniging tussen Evax en Sibilie mogelijk. Pas in de derde fase zal het standsverschil tussen Evax en Sibilie definitief worden uitgevlakt, maar tegelijkertijd ook gesublimeerd in de andere richting.

74 Dit blijkt ook uit Sibilies eigen woorden. Zij is er vast van overtuigd nooit nog de draad van haar vroegere leven terug op te nemen: (VI.1862-1864). Vergelijk voor deze interpretatie ook al Janssens 1976, 340 bij zijn bespreking van Sibilies ‘weg’.

c. De derde aanval van de Arabieren

Door zijn bewuste, en door de juiste motieven ingegeven terugkeer naar Aragon, slaagt Evax er uiteindelijk in zijn afkomst te overstijgen. Wanneer hij door de Aragonezen tot nieuwe koning wordt verkozen, is dat het begin van een nieuwe grootse carrière. Die was door subtiele signalen eigenlijk al eerder in de tekst aangekondigd. Had Evax immers niet, net als Olyvier, het zoontje van Europa en Heinric uit het derde boek (III.779-780), een gouden kruis tussen de schouderbladen? Onder meer op basis van dat kruis slaagt de doodgewaande Evax erin zich bij de Aragonezen te identificeren:

Des en mach ich gelouven nyet,
En[de] were dat ich den ridder fijn
Sege tusschen den scholderen sijn,
Dar en tusschen had he eyn cruce van goude.’ (VI.2133-2136)

Aan een dergelijk kruis wordt bij de jonge Olyvier in het derde boek expliciet betekenis toegekend:

Des saden sij, dat wesen solde
Geweldich coninc... (III.782-783)⁷⁵

75 Ook in de Seghelijn van Jherusalem wordt deze betekenis aan een dergelijk kruis bij Seghelijn gegeven. Vergelijk Verdam 1878, vs.260-262. Het zou interessant zijn om de gouden kruisen binnen de Middelnederlandse literatuur te inventariseren en hun betekenis in de verschillende werken te vergelijken.

[p. 230]

En inderdaad:

(...) ind dat wart woer,
Want he wart coninc dar-noe[.]
Over alle Spangen lant, (III.783-785)

Nog voor Evax de troon besteeg, was door een vergelijkbaar kruis op de schouders van de kleine Olyvier, Evax' glansrijke toekomst al aangekondigd.

Nu rest er als opdracht enkel nog om ook Sibilie in haar sociale rang te herstellen.⁷⁶ Als koning en koningin keren de twee naar Aragon terug, waarna ook hun liefdesgeschiedenis kan worden afgesloten. Net zoals dat bij het ridderschaps- en liefdesthema het geval was, komt de balans ook voor dit sociale thema pas echt in evenwicht in de laatste evolutiefase.

76 De sociale evolutie van Evax en Sibilie wordt variërend herhaald in wat de overige personages meemaken: Heinric, de hertogszoon, zal het schoppen tot keizer van Constantinopel en huwt een keizersdochter; Echites, de gravenzoon, wordt koning van Armenië en trouwt met Margriete, die (net als Sibilie via een anoniem incognito) zelf tot koningin wordt opgewaardeerd. De standloze Jonas zal in het huwelijk treden met een koningsdochter en wordt zelf koning. Ik kom daar verder in dit proefschrift nog op terug.

3. Ondersteuning van de thematiek door de bronnen

Zemel merkt in zijn artikel met betrekking tot het verhaal van Evax en Sibilie op: ‘Aan de ene kant roept de dichter door de relatie van de held met een gehuwde koningin het probleem op van de Tristan. Aan de andere kant opteert hij voor een thematiek van “chevalerie” en “amour” die ooit in de romanliteratuur als correctief van de Tristan werd gepresenteerd.’⁷⁷ Met deze opmerking slaat Zemel m.i. de nagel op de kop. Uit het bronnenonderzoek is gebleken dat de auteur variërend ontleent aan Tristan-verhalen, aan de Cligés, Amadas et Ydoine en zelfs Erec et Enide. Zowel in de uitgangssituatie -de liefde van de held voor een gehuwde koningin- als in de manier waarop de personages met deze situatie omgaan, wordt het verhaal van Tristan en Isolde opgeroepen, terwijl de Tristan en Isolde-handeling even zo vaak wordt bijgestuurd, vooral op basis van ontlening aan de genoemde anti-Tristan-verhalen. Daarbij zal het duidelijk zijn dat de HMvL-auteur ook niet helemaal aansluit bij de oplossing die gesuggereerd wordt in de Cligés of in Amadas et Ydoine. In de HMvL wordt duidelijk geopteerd voor een ‘amour courtois conjugal’ zoals die wordt gepropageerd in Erec et Enide. Het sociale thema van het standsverschil dat in Amadas et Ydoine even om de hoek komt kijken, wordt in het Evax en

77 Zemel 1998, 7.

[p. 231]

Sibilieverhaal tot een essentiële thematiek gepromoveerd, waarvan de originele uitwerking blijkbaar volledig op rekening van de auteur te schrijven is.

Opvallend is dat de HMvL-auteur er alles aan doet om zijn personages blijvend sympathiek voor te stellen, alhoewel hij ze ook allemaal laat flateren in de loop van hun evolutieproces. Sibilies gebrek aan erotische dan wel emotionele drijfveren (haar toegevingen aan Evax staan ten dienste van de redding van het vaderland) lijkt bedoeld om haar gedrag te verontschuldigen,⁷⁸ terwijl ook Evax zelfs op het toppunt van zijn waanzin sympathiek blijft, vooral dan door de eerdere botte afwijzing van Sibilie.

Om het bedrog te verrechtvaardigen, worden de motieven van de schijndood en van de bedevaart opgevoerd. Beide zijn afwezig in de Tristan, maar komen wel voor in de als anti-Tristan bekend staande Cligés (schijndood) én Amadas et Ydoine (bedevaart). Hoewel Sibilies plan naar moderne normen niet zoveel minder amoreel oogt dan het openlijke bedrog in de Tristan, heeft de auteur door de dubbele list toch een fundamenteel andere wending aan het verhaal gegeven, dat daardoor niet alleen als correctief op de Tristan, maar zelfs op de anti-Tristan Cligés geïnterpreteerd kan worden. In de Cligés slaagt Fénice er weliswaar, anders dan Isolde, in om haar lichaam niet met twee mannen te delen, maar worden de geliefden uiteindelijk toch nog ontdekt door iemand van de hofgemeenschap, wat niet het geval is in de HMvL. Niet alleen beleven Evax en Sibilie hun liefde buiten het oog van de hofgemeenschap (zoals ook Cligés en Fénice), maar bovendien komt niemand uit die hofgemeenschap (uitgezonderd de mee-complotterende Colette en Jonas) ooit iets over de geheime liefde tussen de koningin en haar minnaar te weten! Ten overstaan van de hofwereld is de schande van overspel vermeden.

In de Cligés verwijt Fénice Isolde enerzijds dat zij haar lichaam met twee mannen deelde (Cligés, 3103-3120), anderzijds dat haar liefdesrelatie met Tristan ruchtbaarheid kreeg en een schandaal veroorzaakte (Cligés, 5250-5256). Het eerste probleem vermijdt zij zelf danzij een magische toverdrank, maar het tweede blijkt ook voor Fénice en Cligés onontkoombaar.⁷⁹ Terwijl in de Cligés het totale échec enkel kan worden afgewend door het vroegtijdige overlijden van echtgenoot Alis, is het happy end in de HMvL een logisch gevolg van het feit dat de twee door Fénice vermelde schandalen door Evax en Sibilie wel vermeden worden!

Wanneer de personages na twee jaar woudleven tot het inzicht komen dat liefde buiten de gemeenschap de integratie tussen liefde en ridderschap in de weg staat en op die manier niet voldoet aan de eisen van de hofwereld, wordt dit inzicht geëxpliciteerd in een passage die geënt

78 Dit werd mij gesuggereerd door Annelies van Gijsen (persoonlijke correspondentie).

79 Vergelijk voor deze analyse Zink 1987, 25.

[p. 232]

is op Erec et Enide. Op die manier maakt de auteur duidelijk dat hij afstapt van de Tristansituatie en zijn werk laat aansluiten bij de thematiek van ‘amour courtois conjugal’.

De thematische probleemstelling gecentreerd rond de relatie tussen liefde-ridderschap-hofwereld die in de verschillende genoemde Oudfranse romans aan bod komt, wordt zo door de HMvL-dichter op een originele manier tot een oplossing gebracht. Hij neemt stelling in de ‘brandende middeleeuwse conflicten tussen hoofse liefde en christelijke moraal, tussen ridderschap en feodaliteit, tussen individu en maatschappij’.⁸⁰ Door middel van de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie drukt hij zijn eigen stempel op de literaire traditie van Tristan- en anti-Tristan-verhalen die in zijn tijd de ronde deden.

80 Terminologie ontleend aan de bijdrage van Heijkant in Gerritsen & Van Melle 1993, 324.

VI. Intertekstualiteit

Op zoek naar intertekstuele signalen stellen we nog maar eens vast dat de HMvL-auteur zich weinig moeite getroost om, zoals dat bijvoorbeeld in Erec et Enide, Cligés en Amadas et Ydoine wel het geval is, de verwijzingen naar Tristan en Isolde expliciet te maken, bijvoorbeeld door middel van namen. Enkel Amadas wordt vermeld, al is dat dan wel in het elfde boek. Misschien kan uit die vermeldingen iets worden afgeleid over de kennis van dit werk door de dichter en over zijn bedoelingen ermee.

De Amadas-vermeldingen situeren zich in het tweede koningsspelgedeelte. Celidone vraagt zich luidop af waarom de Liefde, als die toch zo edel en goed zou zijn als Margriete het wil voorstellen, iemand die Haar (= de Liefde) trouw dient, waanzinnig kan maken. Als voorbeeld geeft zij Amadas:

Dar en donckt mich nyet hoesche die mynne,
Gelich dat dede Adomas,
De roesende van mennen was,⁸¹
Ende noch ander lude vele.
En[de]-troüwen, dar geit id uss den spele.’ (XI.1125-1129)

In haar antwoord beklemtoont Margriete dat minnaars geduld moeten oefenen, omdat Venus niet overal tegelijk kan helpen, en met betrekking tot Amadas stelt zij:

81 In hs.A staat hier: ‘Die .III. jaer van minnen verwoet was’. (XI.850) In hs.E wordt er geen jaartal vermeld. Vermoedelijk heeft ook de gemeenschappelijke voorbeeldtekst van hs.B en hs.E de lezing van hs.A dus niet gehad. Dit stuk tekst is in geen van de fragmenten overgeleverd. Als alle waanzin- en ellendeperiodes van Amadas uit de versie van A&Y die wij kennen bij elkaar worden geteld, kom ik aan 2,5 jaar (0,5 + 1 + 1).

[p. 233]

 

Besiet die-gene, die untsennen,

 

Als ir mich duet verstoin, van mennen,

 

Off sij mit gestedicheiden

 

Wael nä Venus lonen beiden.

 

Ende mirckt ir nyet, dat Amodes,

 

De eyns mäten heren son was,

 

Verwoede, omb-dat he nyet häestlich

 

Des conincs doeter van Vranckerich

 

Niet en hadde tzü sijnen wille?

 

War-omb en beyde he nyet stille,

 

Bijs dat hoem were tzü pünten komen?

 

Dat hed hoem geweist mere vrome.

 

Want mynne in bracht yn nyet ent/leit,

 

Mer sijne ungestedicheit.

 

Die gestedelichen mynnen,

 

Die en sijt man nyet untsijnnen. (XI.1174-1189)

Ook aan Amadas verwijt Margriete dus dat hij niet genoeg geduld heeft geoefend en te snel succes wilde boeken bij zijn geliefde. Daarbij specificeert zij dat Amadas van lage afkomst was (‘eyns mäten heren son’) én dat hij waanzinnig werd omdat hij de dochter van de Franse koning niet onmiddellijk aan de haak kon slaan (XI.1180-1182). Dit is opmerkelijk! In de versie van het verhaal dat wij kennen, is Ydoine immers niet de dochter van de Franse koning, maar van de hertog van Bourgogne! Voor de afwijking in de HMvL zijn er verschillende verklaringen mogelijk. Ik geef er hieronder drie. Voor elk van deze hypotheses valt wel iets te zeggen, zonder dat we met zekerheid kunnen uitmaken welke van de drie de waarheid dekt.

Zoals eerder werd vermeld, bestaan er van A&Y nog (fragmenten uit) drie verschillende handschriften. Enkel P (een Picardische omzetting op basis van een Anglo-Normandisch origineel) is compleet, maar V (een fragmentarische Anglo-Normandische variant van de tekst) zou dichter bij het origineel staan.⁸² Zowel P als V vermelden Ydoine als de dochter van de hertog van Bourgogne.⁸³ De mogelijkheid bestaat dat de informatie van de HMvL-dichter stamt uit een Oudfranse variant van de tekst die specificeert dat Ydoine de dochter van de Franse koning is.⁸⁴

Een tweede mogelijkheid is dat de HMvL-dichter zijn informatie heeft gehaald uit een Middelnederlandse omzetting van een Oudfranse tekst, waarin aan de hertogsdochter Ydoine een hogere sociale status is meegegeven, bijvoorbeeld omdat de ‘dochter van de hertog van Bourgogne’ voor een publiek uit de Nederlanden geen herkenbare figuur was. Of er effectief zo'n Middelnederlandse vertaling van de tekst heeft bestaan, is overigens onzeker. Enerzijds lijkt het

82 Informatie uit de inleiding tot Reinhard 1974, V.

83 Het betreft vs.125-126 in P, vs.141-142 in V. Editie Reinhard 1974, 4.

84 Opmerkelijk is dat zowel in P als in V in de verf wordt gezet dat de hertog alles heeft om koning te zijn, hoewel hij het niet is: ‘Il n'ot au jour si renoumé, / Mien ensient, un tout seul homme, / Se rois ne fu, juskes a Roume’. (vs.28-30 in P; idem in V)

[p. 234]

voor de hand te liggen omdat de naam Amadas in verschillende Middelnederlandse werken opduikt, maar anderzijds zijn er van een dergelijke tekst geen fragmenten bewaard. In elk geval kunnen we met redelijke zekerheid stellen dat het verhaal, in het Oudfrans of in vertaling, vanaf de laatste decennia van de dertiende eeuw bekend moet zijn geweest bij een groot deel van het literaire publiek in de Lage Landen.⁸⁵

Een derde mogelijkheid zou kunnen zijn dat de Middelnederlandse dichter A&Y zelf niet grondig heeft gekend en daardoor verkeerdelijk meent dat het vrouwelijke hoofdpersonage dochter van de Franse koning is. Dit lijkt me de minst plausibele hypothese, aangezien uit de vorige paragrafen duidelijk is gebleken dat de dichter in het vijfde en zesde boek verschillende concrete motieven aan dit werk ontleent. Dat de dichter het Evax en Sibilie-verhaal als zelfstandige novelle gekend zou hebben en in zijn tekst zou hebben ingebouwd (dus zonder zelf de bronnen te kennen waaruit dit werk putte),⁸⁶ kunnen we weliswaar niet helemaal uitsluiten, maar is toch onwaarschijnlijk. Evax' optreden in het vijfde en zesde boek sluit immers goed aan bij zijn rol in de overige boeken en bovendien zijn er verschillende subtiele co-tekstuele referenties tussen de lotgevallen van Evax en de avonturen van personages uit andere boeken.⁸⁷

In elk geval laat de manier waarop in het elfde boek naar Amadas wordt verwezen, vermoeden dat dichter en publiek met zijn personage vertrouwd waren. Of dit ook betekent dat de A&Y-ontleningen in het vijfde en het zesde boek bedoeld waren om door het publiek herkend en begrepen te worden, is daarmee nog niet bewezen. Deze problematiek kan worden gekoppeld aan de vraag of de Tristan en Cligés-ontleningen intertekstueel bedoeld waren.

Dat de liefdesgeschiedenis van Tristan en Isolde het achterdoek vormt van het verhaal van Evax en Sibilie lijdt geen twijfel. Gezien de algemene bekendheid van Tristan-verhalen, zal de verliefdheid van een jonge held op een gehuwde koningin, ongetwijfeld als signaal naar de Tristan-traditie bedoeld en, zo kunnen we met vrij grote zekerheid aannemen, ook begrepen zijn. Op die manier wordt het publiek door de dichter uitgenodigd om de relatie van Evax en Sibilie

85 Ik ga hier dan ook akkoord met Van der Poel 1989, 216. Zij stelt dat het voorkomen van de namen van Amadas en andere literaire figuren in Middelnederlandse werken impliceert dat het publiek wist wie deze personages waren. En als het publiek dat wist, dan kende het vermoedelijk ook de verhalen waarin deze personages een rol speelden.

86 Dit suggereert Van Mierlo 1949, 369 met zijn uitspraak: ‘is het de verwerking soms van een afzonderlijken roman, zoals dien van den Hertog van Brunswig?’

87 Dit is tevens een argument tegen de hypothese van Sleiderink dat de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie op de Hertog van Brunswijk zou zijn gemodelleerd. Door de verankering met de rest van het werk, lijkt het logischer dat er enkel kernen zijn ontleend, niet het hele verhaal.

[p. 235]

met die van Tristan en Isolde te vergelijken.⁸⁸ Een duidelijk signaal is er, behalve in de uitgangssituatie, in de uitspraak van Sibilie dat zij ‘haer tweer wijf’ niet wil zijn (cf. supra). Bovendien zou het hele dilemma waarvoor Sibilie zich geplaatst ziet, nauwelijks betekenis hebben buiten een Tristan-kader. Zoals bij de bronnenanalyse en de thematiekbespreking werd aangetoond, is het precies als correctie op de Tristan dat haar getwijfel en haar uiteindelijke beslissing om afstand te doen van haar status en het hof te ontvluchten, zin krijgen. Ook de woudpassage met de kentering krijgt pas haar volle betekenis wanneer ze tegen de achtergrond van het verblijf van Tristan en Isolde in het woud wordt gezien.

Ik geloof dus dat we hier met grote zekerheid kunnen stellen dat er van intertekstualiteit sprake is. Maar kunnen we hier ook de term ‘specifieke intertekstualiteit’ opplakken? Dat ligt minder voor de hand. In de strikte zin betekent specifieke intertekstualiteit immers intertekstualiteit met één bepaald werk. Precies in het geval van een wijdverspreid en alomgekend verhaal zoals dat van Tristan en Isolde, is de kans groot dat er geen intertekstuele relaties met een concreet werk worden aangegaan, maar wel met een abstract ‘Tristan-verhaal’ zoals dat leeft in de overlevering. Ik voel in dit verband veel voor de opvatting van Zemel dat verschillende Tristan-versies in de receptie als een eenheid werden gezien.⁸⁹ In dat geval kunnen we eigenlijk niet spreken van specifieke intertekstualiteit. De intertekstuele dimensie die we hier in het vizier hebben, houdt eerder het midden tussen specifieke en generieke intertekstualiteit. Generiek is ze in de zin dat de Tristan-traditie bijna een genre op zich gaat vormen, naast het genre van bijvoorbeeld de Arturromans. Verhaalelementen worden niet herkend als afkomstig uit één bepaald verhaal, maar wel uit de Tristan-traditie.

Het Tristan-kader van het Evax-en-Sibilie verhaal wordt dan opgevuld en gecorrigeerd door ontleningen aan de anti-Tristan-verhalen Cligés, A&Y en Erec et Enide. Aangezien de liefdeswaanzin van Amadas blijkbaar legendarisch was, gezien de vermelding ervan in andere werken en in het elfde HMvL-boek, ga ik ervan uit dat Evax' liefdeswaanzin na afwijzing als signaal naar A&Y bedoeld is. Bovendien kunnen we niet om de Amadas-vermeldingen in het elfde boek heen, waarmee de dichter dan in retrospectief nog eens de bron van een aantal gebeurtenissen uit het vijfde en zesde boek aangeeft.⁹⁰

Over de ontleningen aan Chrétiens Cligés en Erec et Enide valt minder gemakkelijk een uitspraak te doen. Aan Erec et Enide wordt wel, opvallend, de crisisepisode ontleend, waarin de

88 Vergelijk met Besamusca 1993, 140. De vermelding van Tristans en Ysaudes dood in de Ridder metter Mouwen beschouwt hij als een signaal voor het publiek om de relatie tussen de Ridder en Clarette met die van Tristan en Ysaude te vergelijken.

89 Zemel 1998, 7.

90 Ik kom daarop nog terug bij de bespreking van het koningsspel in Hoofdstuk XI.

[p. 236]

verdwenen eenheid tussen ‘chevalerie’ en ‘amour’ expliciet aan de orde is.⁹¹ Als de dichter dus al op herkenning mikte, dan heeft hij daarvoor wel de juiste passage geselecteerd. Bovendien sluit zijn thematisch ideaal aan bij wat in Erec et Enide wordt gepropageerd: een ‘amour courtois conjugal’. Ook uit de Cligés ontleent hij enkele opvallende episodes, waaronder die van de schijndood. Voor een geïntendeerd publiek dat de Cligés kende, zal dit als signaal vermoedelijk niet te wensen hebben overgelaten.

Het belangrijkste is echter dat de dichter de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie expliciet presenteert als een correctie op het liefdesverhaal van Tristan en Isolde. En dat die boodschap ook zal zijn overgekomen, lijdt m.i. geen twijfel.

91 Vergelijk Zemel 1998, 22.