Een literair-historisch onderzoek naar de effecten van ontleningen op de compositie en de zingeving van de 'Roman van Heinric en Margriete van Limborch'

[p. 1]

Hoofdstuk I
Inleiding

De Middelnederlandse Roman van Heinric en Margriete van Limborch (in het vervolg HMvL) is een vroeg veertiende-eeuws werk dat, getuige de vrij rijke overlevering in de vorm van handschriften en fragmenten, in zijn tijd tot de verbeelding moet hebben gesproken.¹ De verwondering van Meesters, één van de moderne uitgevers van de tekst, over de relatief geringe belangstelling voor het werk in moderne tijden, is dan ook begrijpelijk. Hij stelt: ‘Het bevreemdt enigszins dat een ridderroman, die in onze litteratuur een opvallende continuïteit heeft vertoond, in later tijd zo weinig belangstelling heeft getrokken in vergelijking met andere Middeleeuwse verhalen.’² Met deze uitspraak slaat Meesters de nagel op de kop, zeker als we weten dat er naast de meer dan tien bewaarde handschriften en fragmenten van de Middelnederlandse tekst bovendien een vroeg-vijftiende-eeuwse omzetting in het Ripuarisch en een laat-vijftiende-eeuwse vertaling-bewerking in het Middelhoogduits van het werk zijn bewaard.³ Ook werd de tekst na 1500 in proza bewerkt; van dit ‘Volksboek’ zijn dertien (!) drukken bekend, de laatste van 1798. Als we weten dat de zo druk bestudeerde Roman van Walewein (ca.1250) het slechts met twee handschriften moet stellen, waarvan één fragmentarisch,⁴ dan wordt duidelijk dat handschriftelijke overlevering niet de maatstaf is voor de aandacht die in het moderne onderzoek aan teksten wordt besteed. Wel spelen daarbij criteria zoals de eenvoudige ‘classificeerbaarheid’ van werken een rol. Zo is de Roman van Walewein een onmiskenbare representant van het genre van de niet-historische Arturroman, waardoor dit werk in de literatuurgeschiedenissen als een voor de hand liggend voorbeeld van deze categorie kan fungeren. Dat de HMvL, met zijn verschillende soorten tochten voor mannelijke én vrouwelijke personages, veel moeilijker in één vakje onder te brengen is, is dan ook zeker één reden voor de stiefmoederlijke behandeling van het werk binnen het vakgebied van de medio-neerlandistiek.

Veel belangrijker nog lijkt me het oordeel van enkele vroege literatuurgeschiedschrijvers te zijn geweest. In 1855 bestempelde Jonckbloet in het derde deel van zijn Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst de toen voor het eerst uitgegeven HMvL als volgt: ‘[...] die wonderbare, grillige dooreenmenging van allerlei sagen en herinneringen; die opeenstapeling van

1 Ik situeer de HMvL tussen ca.1312 en ca.1325. De bewijsvoering voor deze datering hangt af van het bronnenonderzoek in Hoofdstuk XI en komt daarom pas expliciet aan de orde in de hoofdstukken XI en XII.

2 Meesters 1951, XI.

3 Zie voor de handschriftelijke overlevering van de HMvL Hoofdstuk II.

4 Vergelijk Kienhorst 1988, dl.1, 217-218.

[p. 2]

aventuren zonder merkbaren onderlingen band en zonder veel diepte; dat overladen met epizodes, die in den regel hors-d'oeuvres zijn, dit alles maakt de lezing van dit werk hoogstbezwarend en vervelend. [...] [A]lles, zoowel de kompozitie als de uitvoering, de stijl, het rhythmus, alles draagt hier het kenmerk van matheid en uitputting.’⁵ Jonckbloet was van mening dat de dichter er niet in geslaagd was zijn materiaal te ordenen en zag in de HMvL een grote vergaarbak van bekende episodes en motieven die niet tot integratie waren gebracht. Vermoedelijk besefte hij niet dat zijn oordeel, dat zeker ook was ingegeven door de gedachte dat een goed kunstwerk niet in een periode van ‘ridderlijk verval’ kon ontstaan,⁶ bepalend zou zijn voor de manier waarop men ook in de volgende decennia over het werk zou denken en schrijven, àls men er al over schreef. Het duurt tot 1922 eer Te Winkel in zijn literatuurgeschiedenis een ander geluid laat horen.⁷ Stilaan lijkt het positievere oordeel over de roman veld te winnen, maar vermoedelijk mede door de vrij gebrekkige eerste editie van de tekst,⁸ dringt het werk nooit door tot de canon van ‘drukst bestudeerde Middelnederlandse werken’. De eerste die uiteenlopende aspecten van het werk becommentarieert en daardoor de roman ook aantoonbaar au sérieux neemt, is Meesters, die in 1951 een nieuwe editie, dit keer op basis van de Ripuarische redactie van de tekst, voorstelt. Meesters belicht in zijn meer dan 50 pagina's tellende inleiding niet alleen codicologische kenmerken van de tekst, maar ook ‘invloeden van buiten’, motieven, de compositie van het werk, de oorspronkelijkheid ervan, de auteurskwestie en talige kenmerken. In een paragraaf over de ‘waardering’ van het werk, komt hij tot het besluit dat de HMvL ‘als verhaal, met zijn psychologische ontledingen en zijn boeiende problematiek, een vergelijking met onze overige ridderromans kan doorstaan, vooral dank zijn [sic] monumentale bouw.’⁹ Ondanks Meesters' duidelijk appreciatie van de tekst, duurt het nog tot 1976 vooraleer in de dissertatie van Janssens grote delen van het werk opnieuw worden beschreven en geïnterpreteerd.¹⁰ Tussen de editie van Meesters en het proefschrift van Janssens in wordt er vooral over het auteurschap en

5 Jonckbloet 1851-1855, dl.3, 372.

6 Volgens Jonckbloet en zijn tijdgenoten was de periode na Maerlant er één van maatschappelijk en ridderlijk verval. Hij stelt dat ‘hier eerst duidelijk blijkt, dat de middeleeuwsche maatschappij te afgeleefd was om thans nog een kunstwerk te kunnen voortbrengen dat den stempel droeg van haar kenmerkend wezen.’ (Jonckbloet 1851-1855, dl.3, 371-372)

7 Te Winkel 1922, 355. De manier waarop met name het bronnengebruik van de HMvL in de literatuurgeschiedenissen op de korrel wordt genomen, komt nog uitgebreid ter sprake aan het begin van Hoofdstuk III.

8 Die werd verzorgd door Van den Bergh 1846-1847. Zie daarover Hoofdstuk II.

9 Meesters 1951, XL.

10 Janssens 1976. Janssens analyseert de structuur en de verhaaltechniek in vier oorspronkelijk Middelnederlandse werken, waaronder de HMvL.

[p. 3]

de datering van het werk gediscussieerd en ook na 1976 blijft deze problematiek de gemoederen beroeren.¹¹ Vanuit Germanistische hoek krijgt men echter eveneens interesse voor het werk en vooral dan voor de vraag hoe het in het Duitse taalgebied terecht is gekomen. Bij dit onderzoek wordt de Limborch-casus zelden an sich bestudeerd; ook andere Middelnederlandse teksten die een vergelijkbaar ‘verduitsingsprofiel’ vertonen, worden in de analyse betrokken.¹² Deze aanpak biedt het voordeel dat men algemeen geldende mechanismen kan blootleggen, maar het nadeel dat men ver verwijderd blijft van de eigenheid van de Limborch-teksten, zodat in geen van deze studies de Middelhoogduitse vertaling-bewerking van Johannes von Soest ook echt inhoudelijk wordt uitgeplozen.¹³

De laatste jaren is het rond de HMvL, de Middelhoogduitse Kinder von Limburg en het Volksboek Limborch ineens bijzonder druk geworden. Het is m.i. Van Gijsen geweest die het vuur aan de lont heeft gestoken door eerst in haar proefschrift zowel de HMvL als het Volksboek Limborch te betrekken en daarna een aantal van de ontleende motieven en episodes uit de HMvL aan een nader onderzoek te onderwerpen.¹⁴ Bij elk artikel dat Van Gijsen schrijft, komt wel één of ander aspect van de Limborch-traditie om de hoek kijken.¹⁵ Ik meen dat de Limborch-bijdragen die het resultaat zijn van deze opflakkerende interesse, in een drietal deelgebieden kunnen worden opgesplitst: de handschriftelijke overlevering van de tekst,¹⁶ de latere receptie (de Duitse traditie en het Volksboek)¹⁷ en de studie van ontleningen en intertekstualiteit.¹⁸ Wat meer dan een eeuw geleden één van de belangrijkste redenen was om het werk af te keuren -de ontlening aan zeer diverse werken- wordt nu een reden om het werk nader te analyseren en de subtiele compositie ervan te illustreren.

Ook in dit proefschrift zal een onderzoek naar de manier waarop ontleningen binnen het werk functioneren, centraal staan. Een vraag die zich bij dit soort onderzoek opdringt, is of een

11 Hellinga 1953; Hegman 1957, 1958a en 1958b en Lievens 1960 komen met verschillende argumenten voor uiteenlopende dateringen van de tekst. Na 1976 lijkt de ‘strijd’ weer heel even te zullen losbarsten wanneer Van Uytven 1983 reageert op Janssens 1977a. Het blijkt echter voornamelijk om aanvullingen te gaan. De daterings- en daarmee samenhangende situeringsproblematiek van de tekst komt uitgebreid aan bod in Hoofdstuk XII.

12 Vergelijk Duijvestijn 1987, Beckers 1987 en 1989, Wintgens 1989.

13 Een aanzet tot een inhoudelijke analyse was er eerder wel al geweest in de (intussen lichtjes verouderde) dissertatie van Wirth uit 1928.

14 Van Gijsen 1989a en 1993.

15 Van Gijsen 1987, 1989b, 1991a en 1991b; Van Gijsen, Klerk en Van der Poel 1992; Van Gijsen 1998 [ter perse].

16 De Haan 1994 en Schlusemann 1996.

17 Schlusemann 1993, 1995a, 1995b, 1997.

18 Van Gijsen 1993; Zemel 1998.

[p. 4]

zoektocht naar de bronnen waarop de middeleeuwse dichter zich heeft gebaseerd, geen verouderde onderzoeksstrategie is. Van Oostrom en anderen hebben al meermaals een lans gebroken voor onderzoek naar de receptie van de middeleeuwse literatuur en niet langer naar de genese ervan.¹⁹ Met Janssens ben ik echter van mening dat ‘in vele gevallen niet alle mogelijkheden van het “waarvandaan” werden geëxploiteerd, dat het gevonden materiaal niet steeds met de meest afdoende vragen werd geconfronteerd...’.²⁰ Bovendien hoeft aandacht voor de bronnen niet uit te sluiten dat men ook iets kan zeggen over de receptie van het werk, zoals ik zal trachten aan te tonen.

Zeker voor een werk als de HMvL, waarvan in het verleden vaak is beweerd dat het een opeenstapeling is van bekende motieven en episodes, is het een uitdaging om na te gaan welk materiaal de dichter effectief heeft gebruikt en waarom hij precies dat materiaal uit de traditie heeft geselecteerd. Vooral dat tweede aspect, de vraag naar het ‘waarom’ van de ontlening, is in vroeger onderzoek meestal onderbelicht gebleven. Daarom wordt in deze studie het begrip ‘bronnenonderzoek’ ook met het begrip ‘intertekstualiteit’ verbonden: niet enkel het ontstaan, maar ook het effect van de ontleningen moet in hypotheses worden gevangen door na te gaan met welke bedoeling de ontleende passages binnen het werk functioneren.

Binnen de medioneerlandistiek is ‘intertekstualiteit’ sinds de jaren '80 een gangbaar begrip geworden. Doordat middeleeuwse literatuur in hoge mate traditioneel is -men creëert immers vanuit de ‘pretekst’,²¹- valt te verwachten dat intertekstualiteitsonderzoek juist daar vruchtbaar is.²² En dat is ook zo, al is zeker niet iedereen het binnen het vakgebied eens over welke ontleningen intertekstueel bedoeld zijn en welke niet. Met deze studie wil ik zelf stelling nemen in de binnen het vakgebied heersende discussie over dit thema.²³ Onderzoek naar de intertekstuele effecten van de ontleningen binnen de HMvL is een hachelijke onderneming omdat het werk bezwaarlijk als een reactie op één enkel ander werk of op een genre van werken kan worden beschouwd. In die zin zal dit onderzoek afwijken van de meeste vroegere

19 Vergelijk Van Oostrom 1981, 211-212

20 Janssens 1988, 90.

21 De term werd in het mediëvistisch onderzoek gelanceerd door Janssens. In de discussienota die voorafgaand aan de Themagroep Epiek van 1994 werd rondgezonden, definieert hij pretext als ‘het complex van (mondelinge en schriftelijke) teksten dat in de “literaire horizon” van de dichter aanwezig is en waarbinnen hij tijdens de compositie van een werk elementen selecteert.’

22 Ik parafraseer hier Bouwman 1998, 125.

23 De grote tenoren in dit debat zijn ongetwijfeld Besamusca, Janssens en Zemel voor wat de epiek betreft, Willaert voor de lyriek en Winkelman. Deze laatste zorgt er door zijn kritische bijdragen (zowel op het vlak van de epiek als van de lyriek) voor dat de ‘intertekstualisten’ waakzaam blijven, hun begrippenapparaat beter definiëren en hun standpunten zo genuanceerd mogelijk uiteenzetten. Zijn inbreng is onontbeerlijk als kritische ‘bewaker’ van het aan de gang zijnde debat.

[p. 5]

intertekstualiteitsstudies. In zijn onderzoek naar de intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans waarschuwt Besamusca zelfs expliciet voor het opentrekken van de genregrenzen: ‘Verbreedt men het kader van de intertekstuele benadering zodanig dat diverse middeleeuwse genres erbij betrokken worden, dan doet zich het probleem voor dat men een schier onoverzienbaar terrein betreedt.’²⁴ Aan dat risico stel ik me met dit onderzoek bewust bloot, omdat ik meen dat het zicht op de (ingewikkelde) compositie en zingeving van het hele werk gebaat is bij een zo breed mogelijke aanpak. Een studie van een onderdeel van de HMvL als intertekstuele reactie op één enkel werk of op bijvoorbeeld het genre van de niet-historische Arturroman, zou weliswaar zijn nut hebben, maar zou anderzijds toch geen recht doen aan de vele verschillende snaren die de HMvL-dichter betokkelt. De keerzijde van de medaille is uiteraard dat ik mij met een dergelijke omvattende benadering gemakkelijker aan kritiek blootstel. Zo kan ik me goed voorstellen dat er voor elk van de ontleningen die ik beschrijf en waarvan ik het betekeniseffect in een hypothese tracht te vatten, specialisten zijn die over die bepaalde brontekst meer weten dan ikzelf. M.i. wegen de nadelen die aan deze aanpak zijn verbonden echter niet op tegen de voordelen ervan.

Eén van de (positieve) gevolgen van een globale benaderingswijze is dat men door het bestuderen van ontleningen in een tekst niet enkel een beter zicht krijgt op de compositie en de zingeving ervan, maar ook op een aantal andere aspecten van het literaire leven, niet in het minst op het ‘profiel’ van de dichter zelf. Dat profiel valt niet enkel af te leiden uit het soort bronnen dat is gebruikt om het werk gestalte te geven, maar vooral ook uit de omgang met die bronnen, waarin een visie op literatuur, op de mens en de maatschappij besloten ligt. Door nader in te gaan op het dichtersprofiel sluit deze studie aan bij een ander actueel onderwerp binnen de mediëvistiek: het bepalen van de (al dan niet clericale) achtergrond van volkstalige dichters.²⁵

Voor een werk zoals de HMvL dat niet precies gedateerd is -meestal wordt, nog steeds in navolging van Jonckbloet, 1291-1317 als ontstaansperiode afgebakend²⁶- is een onderzoek naar ontleningen bovendien de beste manier om een terminus post quem te bepalen, uiteraard op voorwaarde dat de bron(nen) zelf precies gedateerd is (zijn) én dat de ontleningsrichting met zekerheid kan worden bepaald. Zelf zal ik in het elfde en twaalfde hoofdstuk een nieuwe datering voor de HMvL voorstellen.

Wanneer een werk nader kan worden gedateerd, wordt het ook interessant om naar het mogelijke functioneringsmilieu te gaan kijken. En ook in dat verband kan het onderzoek van ontleningen

24 Besamusca 1993, 194.

25 Vergelijk Janssens 1995a, 85-95. Zie daar voor verdere literatuurverwijzingen.

26 Jonckbloet 1851-1855, dl.3, 355-375.

[p. 6]

ons een flink eind op weg helpen. Anders dan in moderne werken meestal het geval is, zal een middeleeuws auteur gewoonlijk schrijven met het oog op een welomschreven publiekskring. Welke elementen de dichter uit de traditie selecteert, zal bijgevolg van meet af aan worden bepaald door zijn bedoelingen met het werk binnen die kring. Vat krijgen op het materiaal van de dichter en op de manier waarop hij met dat materiaal omgaat, is dan ook één van de beste manieren om iets meer te weten te komen over het milieu waarin de tekst primair heeft gefunctioneerd en op de manier waarop hij daar heeft gefunctioneerd. Daarbij dient meteen te worden opgemerkt dat we het in deze problematiek zonder reële historische receptiegegevens moeten stellen. Dit heeft tot gevolg dat men -in de woorden van Van Oostrom- ‘ten hoogste kan pogen een gefundeerde hypothetische receptie te formuleren, in het besef dat generaliseringen hulpconstructies zijn, die principieel onrecht doen aan de vele schakeringen die vrijwel elke reële receptie vertoont.’²⁷ Ook voor wat de functie van het werk binnen het primaire receptiemilieu betreft, zullen we moeten werken met de elementen zoals die in de tekst zelf besloten liggen. De genoemde literair-historische kwesties (compositie en zingeving, intertekstualiteit, dichtersprofiel, datering en situering) zullen het onderwerp vormen van mijn afsluitende hoofdstuk waarin ik de resultaten van het gevoerde bronnenonderzoek in verband zal brengen met deze vraagstukken. Vooraleer we aan conclusies toe zijn, moeten in de tien voorafgaande hoofdstukken echter de noodzakelijke ‘ingrediënten’ worden ‘aangemaakt’. Die hoofdstukken wil ik hier nu kort overlopen.

In het tweede hoofdstuk zal worden uitgezocht op welke van de overgeleverde HMvL-redacties we ons bij het bronnenonderzoek het best baseren. Gezien de ruime handschriftelijke overlevering van de tekst, is dit geen overbodige luxe. Uiteraard kan het hier niet de bedoeling zijn om op basis van een gedetailleerde vergelijking van de handschriften en fragmenten het meest waarschijnlijke stemma op te stellen. Wel zal worden getracht om de ‘meest oorspronkelijke’ overgeleverde tekst(en) te achterhalen om die vervolgens als uitgangstekst voor het onderzoek te gebruiken. Ook zal worden nagegaan op welke manier de fragmenten bij het bronnenonderzoek van nut kunnen zijn.

Het derde hoofdstuk zal worden gewijd aan het onderscheid tussen bronnenonderzoek en intertekstualiteit en aan de bepaling van wat als ‘ontlening’ in aanmerking kan komen. De theorie zal worden getoetst aan twee testcasussen, waarvan het de bedoeling is dat ze de problematiek ook in de praktijk illustreren.

In hoofdstuk vier wordt uitgebreid aandacht besteed aan de macrostructuur van de HMvL, voor zover die door ontlening bepaald is. In de volgende zeven hoofdstukken zal telkens één brontekst of cluster van bronteksten centraal staan, die als opvulling van de macrostructuur altijd een min

27 Van Oostrom 1981, 213.

[p. 7]

of meer afgebakende episode in het werk gestalte geeft. De volgorde van bespreking wordt bepaald door de chronologie van de HMvL-boeken. Deze aanpak biedt het voordeel dat we al bij de behandeling van de afzonderlijke bronnen een eerste zicht krijgen op de compositie van het werk als geheel.

De structuur van elk hoofdstuk zal in belangrijke mate afhangen van het ‘bereik’ van de bron(nen) in kwestie. Een bron die slechts één episode in het werk vorm geeft, zal uiteraard minder gevolgen hebben voor de compositie van het werk dan een bron die de structuur van een heel boek bepaalt. Om het zicht op de compositie van bepaalde verhaaleenheden niet nodeloos te verduisteren, heb ik het wenselijk geacht om in sommige gevallen verschillende bronnen in één hoofdstuk samen te behandelen. Dat is met name het geval in het achtste hoofdstuk, waarin de liefdesgeschiedenis van Evax en Sibilie door verschillende bronnen wordt bepaald en in het tiende hoofdstuk, waar het verblijf van Jonas in de ‘burcht van Aventure’ door ontlening aan twee bronteksten wordt vormgegeven. Het koningsspel dat in hoofdstuk elf aan de orde komt, vereist dan weer een heel aparte aanpak. Voor een goed begrip van de zingeving van het spel binnen het hele werk, is het in dat geval noodzakelijk om naast een bespreking van de brontekst, die enkel de structuur van het spel bepaalt, de inhoud ervan in een aparte paragraaf te analyseren. De resultaten van het bronnenonderzoek uit de verschillende hoofdstukken worden in het afsluitende hoofdstuk in verband gebracht met de literair-historische kwesties die hiervoor zijn beschreven. Het proefschrift wordt afgesloten met een reeks aanbevelingen voor verder onderzoek.

Omdat dit onderzoek, zoals hiervoor werd uiteengezet, inspeelt op een aantal erg actuele vraagstukken en de dynamiek errond intens is, acht ik het verantwoord dat ik gebruik maak van een aantal studies die nog ter perse zijn. Het gaat om een artikel van Willaert over intertekstualiteit (te verschijnen in Amsterdamer Beiträge) en een artikel van Van Gijsen waarin de maatschappelijke thematiek in onder meer de HMvL wordt toegelicht (te verschijnen in een bundel over ‘Representation of Social Positions’). Ook van een boek van Avonds over Koning Artur in Brabant, waarvan de verschijningsdatum eind vorig jaar was voorzien, heb ik gebruik gemaakt. Daarnaast heb ik de bijdrage geraadpleegd van Sleiderink in verband met de onderlinge beïnvloedingsrelatie tussen de HMvL en de Hertog van Brunswijk, die een uitvloeisel was van de bijeenkomsten van de themagroep epiek van februari tot mei 1994. Sleiderink besliste uiteindelijk om het artikel niet in de themabundel te laten verschijnen. Ik zal er hier naar verwijzen als ‘ongepubliceerd artikel’.

De rest van de literatuurlijst werd in april 1998 afgesloten.