Chr.J. van Geel. Een bundel over zijn poëzie

[p. 184]

T. van Deel
‘Ik ben in beesten opgesomd’

‘Ik ben in beesten opgesomd’. Zo luidt de eerste regel van het mottogedicht dat Chr. J. van Geel schreef voor zijn Dierenalfabet. Wie de bundel - die onlangs postuum verscheen - leest, zal moeilijk aan de juistheid van die regel kunnen twijfelen: ruim tweehonderd diergedichten vormen te zamen een uniek portret van Van Geel.

Het is goed om bij dit werk dat zo'n grote mate van samenhang vertoont en dat klaarblijkelijk aan een complex van specifieke regels beantwoordt, te bedenken dat die samenhang van vormgevingsprincipes een uitdrukking is van Van Geels werkelijkheidsbeschouwing. Voor een visie moet een vorm gevonden worden, anders komen we die niet te weten. Het Dierenalfabet lijkt een mooie kans te bieden om de regelmatigheden in Van Geels poëzie te duiden in termen van mentaliteit.

Er is vanuit dit gezichtspunt nog niet zo heel veel steekhoudens over Van Geel geschreven, al pleit dat op een paradoxale manier ook wel voor de kwaliteit van zijn werk. Zelf heeft hij eens tegen Hanlo gezegd alleen ‘verdiept’ vat te hebben op het leven. Een zelfde peilende aandacht verwacht hij ook van zijn lezers. Zij kunnen via de interpretatie van een Van Geelse tekst dieper in zichzelf doordringen, want zij zijn ook in deze beesten opgesomd. In Chr. J. van Geel, De ene kunst leeft nooit zonder de andere, althans bij mij (1977) heeft Guépin aannemelijk gemaakt dat dit soort opvattingen van Van Geel van surrealistische origine zijn.

Het tweede motto-gedicht dat Van Geel aan zijn alfabetisch gerangschikte dierenboek meegaf, formuleert programmatisch wat de drijfveren zijn bij het dichten:

Ik zoek een toevlucht in de poes die met
de hond meerent op straat, in alles wat
geen stem heeft en op zachte voeten gaat,
in bomen en in eenden, in wat slaapt.

Als Van Geel asyl vraagt bij een wereld die ‘geen stem heeft’ is dat om aan die wereld stem te verlenen. Hij gaat te rade bij de stilte, bij ‘wat slaapt’, bij het onbewuste, en die wereld wekt hij, hij geeft er stem aan. Elk gedicht is te beschouwen als een asyl, een toevluchtsoord van woorden namelijk, waarin iets heel vreemds gebeurt: de stilte waarin de dichter zich heeft verdiept, krijgt stem, maar een stem die van

[p. 185]

stilte moet spreken.

Talloze gedichten in dit Alfabet zinspelen op deze dichterlijke activiteit, en wie er op let vindt in Van Geels overige werk wel meer voorbeelden. Natuurlijk sluit een dergelijke optiek geen andere lezingen van de tekst uit. De socioloog J. Goudsblom kon dan ook gemakkelijk laten zien hoeveel sociologie er verborgen zit in Van Geels gedichten. Daarmee maakte Goudsblom duidelijk dat deze poëzie zich op verschillende niveaus, en vanuit allerlei gezichtspunten anders, laat interpreteren. Wie er de nadruk op legt dat Van Geels gedichten vaak handelen over het dichten beweert overigens niets opzienbarends, want het zou eerder vreemd zijn als Van Geel, die zich volstrekt toelegde op het dichten, daar in zijn werk niet voortdurend op reflecteerde. Bij hem wordt de poëzie vaak als vanzelf ars poetica.

Ik denk dat de gedichten die willen uitdrukken wat dichten voor een proces is, bruikbaar zijn als sleutel tot Van Geels werk. Het is ook niet zo moeilijk dit in te zien. Immers, alle gedichten die zich niet, min of meer expliciet, uitspreken over de scheppende activiteit zijn daar in elk geval toch de vrucht van. Hun eigenaardigheid valt dan ook beter te verklaren als we inzicht hebben in Van Geels creatieve opvattingen. Dit inzicht kan gewonnen worden uit de poeticale gedichten, die na analyse het bovendien mogelijk maken Van Geels kunst- en levensbeschouwing in grote lijnen te bepalen.

In zijn bundel ‘Op komst’ besluit Jacob Groot een reiger-gedicht met de woorden: ‘De dichter heeft iets van een reiger’. Gelukkig voegde Van Geel aan zijn reiger deze uitleg niet toe:

Een reiger loopt voorzichtig
op hoge poten door
de sloot en brengt zijn spieden,
ook als het donker is,
als witvis aan het licht.

De reiger is een dichter, zijn spieden is dichten, de witvis is het gedicht. Tegen Guépin zei Van Geel hierover: ‘Je moet wel een erg van het dak gevallen poëzielezer zijn om déze uitleg niet te vinden’. Het gedicht beschrijft de dichterlijke activiteit als een ‘aan het licht’ brengen. Het spieden van de reiger neemt ten slotte vorm aan: een witvis, die vanuit de diepte, en zelfs in het donker, oplicht. Hier wordt iets voordien ongeziens ontdekt, of anders gezegd: het vormloze krijgt vorm, het donker wordt licht. Een voorzichtige en hoge aandacht van de reiger zijn voorwaarde voor zo'n vangst.

Het lijkt niet een erg gecompliceerd beeld, dat Van Geel hier geeft van zijn scheppende arbeid, al kan er meer gezegd worden over de aard van het domein waarop zich het spieden richt. Een aanwijzing bevat misschien:

[p. 186]

Zwaan

 

Zijn zolen slepen door het kroos.

 

 

 

In natte stilte onder water

 

gaat het op dieper stilte in.

Mogelijk is dit gedicht niet op voorhand poëticaal, maar wie nog niet van het dak wil vallen, blijft ook nu mijn gezichtspunt wel trouw. De zwaan, een traditioneel beeld voor de dichter, staat via zijn slepende zwemvliezen niet alleen in verbinding met de stilte onder water - die hij in beroering brengt - maar ook met ‘dieper stilte’. Anders gezegd: de handeling aan de oppervlakte heeft een beroering tot gevolg daar vlak onder, een beroering die het verzoek om aandacht van ‘dieper stilte’ honoreert. Dit dunkt me een tamelijk verfijnde voorstelling van het poëtisch spieden: alweer is het een toevlucht zoeken in ‘wat geen stem heeft’. Dat stille domein - waarvan het dierenrijk in deze bundel beeld is - is bereikbaar voor wie zich ‘verdiept’ en blijkens ‘Zwaan’ doet die stille wereld zelf daarop al een beroep.

Twee werelden, een stemloze en een stemhebbende, hoeven niet per se die van boven en onder water te zijn. Deze specifieke tegenstelling moet vanzelfsprekend metaforisch begrepen worden. Dat blijkt uit:

Om zijn weelde te beroeren,
wit in donker te zien drijven
slijt hij veren aan het water,
dons, aan punten opgelicht.

Voor de gelegenheid beschouw ik ook deze eend als een dichter. Werd in ‘Zwaan’ alleen de dichterlijke attitude omschreven als: een willen ingaan op ‘dieper stilte’ - in het geval van deze eend, evenals in dat van de reiger, concentreert Van Geel zich op het dichterlijke produkt. Bij de reiger was dat een witvis, bij de eend zijn dat zijn veren. De reiger wilde door zijn spieden iets uit het duister aan het licht brengen. De reden waarom de eend zijn veren afstaat lijkt gecompliceerder. Blijkbaar wil hij iets van zichzelf - zijn donsveren - in een omgeving gebracht zien waarin het opvalt. Parallel aan de witvis wordt ook bij de eend de verhelderende werking van het dons gereleveerd, dat als lichtpunt in een donkere wereld wordt voorgesteld. Hoewel afkomstig van de eend, zijn de veren als ze eenmaal ver buiten hem drijven, getuigen van een ander domein. Ze vertegenwoordigen ‘zijn weelde’, die hij moet slijten aan zijn omgeving. Als een dichter temidden van zijn gedichten, drijft deze eend tenslotte temidden van zijn veren. De dichterlijke activiteit heet hier: veren slijten aan het water. Die veren zijn het liefste bezit van de eend, ze zijn z'n ‘weelde’, maar hij wenst zich daarvan te distantiëren, om ‘wit in donker’ te kunnen ontdekken, vergelijkbaar met het witvis van de reiger, die in het donker ‘aan het licht’ komt.

[p. 187]

Beelden van het dichterschap in deze zin komen op verschillende plaatsen in de bundel voor. Zo geeft een zich oprichtende zwaan, die ‘wijd haar vleugels slaat’ ‘veren aan het waaien mee’, zij ‘stuurt haar krullen uit wat spreidt’. Niet alleen veren, ook rimpels kunnen het poëtisch produkt verbeelden. Naar voedsel zoekende zwanen maken aan de oppervlakte zichtbaar waar zij mee bezig zijn: ‘de kringen die zich om hun hals heen rijgen liggen tot de oever bloot’. Een duidelijker voorbeeld levert de spin, die denkt ‘aan het vermogen om te spinnen’. Het web dat hij maakt is meer dan veren van een eend of zwaan, afkomstig van het dier zelf, het is ‘uit wat spint ontstaan’, precies dat is ook met een gedicht het geval: het is een netwerk van betekenissen, volgens een persoonlijk vormgevingsprincipe, en met een doel: te zien ‘of rag wel vangt’. Hier is de lezer een vlieg die verstrikt moet raken in het web van het vers.

Ik wil met deze voorbeelden van poëticale gedichten uit Van Geels Dierenalfabet laten zien dat het bij hem om spiedende aandacht gaat, die verheldering van het duistere en uitdrukking van het binnenste moet opleveren. Wie zo ‘verdiept’ naar dieren kijkt mag schrijven: ‘Ik ben in beesten opgesomd’.